1, 2. Paonan-o ipinapakita han adlaw an gahum ni Jehova ha paglarang?

 TININDOG ka na ba hirani ha kalayo ha matugnaw nga gab-i? Bangin igin-unat mo an imo mga kamot ha husto nga distansya tikang ha mga laga basi abaton an kapaso. Kon dumuok ka hinduro, an kapaso diri na maiilob. Kon umatras ka hin hirayo hinduro, aabaton mo an matugnaw nga hangin ha kagab-ihon ngan mangungurog ka.

² May-ada “kalayo” nga nahatag hin kapaso ha aton panit ha adlaw. Iton nga “kalayo” naglalaga nga mga 150 ka milyon kilometro an kahirayo! a Daku gud an gahum han adlaw kay aabaton mo an kapaso hito tikang ha sugad nga kahirayo! Kondi, an tuna naglilibot hiton urusahon termonuklear nga hudno ha husto la nga distansya. Kon hirani hinduro, an tubig han tuna magigin alisngaw; kon hirayo hinduro, mabagtik ito. Hain man hito nga pagkasobra makakahimo han aton planeta nga waray-kinabuhi. Gawas pa ha pagin importante ha kinabuhi ha tuna, limpyo ngan epektibo liwat an kalamrag han adlaw, sugad man matahom.—Eclesiastes 11:7.

3. An adlaw nagpapamatuod han ano nga importante nga kamatuoran?

³ Kondi, ginbabalewaray han kadam-an nga mga tawo an adlaw, bisan kon an ira kinabuhi nadepende hito. Salit,  diri nira hinsasabtan an igintututdo ha aton han adlaw. An Biblia nasiring mahitungod kan Jehova: “Ikaw an naghimo han kalamrag ngan han adlaw.” (Salmo 74:16) Oo, an adlaw nagpapasidungog kan Jehova, an “naghimo han langit ngan tuna.” (Salmo 19:1; 146:6) Usa la ito han diri-maihap nga mga linarang ha langit nga nagtututdo ha aton mahitungod han daku hinduro nga gahum ni Jehova ha paglarang. Aton usisahon hin mas maopay an pipira hini ngan katapos, ibalhin an aton atensyon ha tuna ngan ha kinabuhi nga nagtutubo dida hito.

4, 5. Mationan-o kagamhanan ngan kadaku an adlaw, kondi mationan-o kadaku ito kon itanding ha iba nga mga bitoon?

⁴ Sugad han bangin hinbabaroan mo, an aton adlaw usa nga bitoon. Mas daku ito kitaon kay ha mga bitoon nga nakikita naton ha gab-i tungod kay, kon itanding ha ira, mas hirani ito. Mationan-o kagamhanan ito? Ha pinakabutnga hito, an adlaw mga 15,000,000 grado Celsius. Kon makakakuha  ka hin sugad kaguti han ulo han alpiler nga bahin han butnga han adlaw ngan ibutang ito dinhi ha tuna, diri ka makakatindog nga diri madadaot ha 140 kilometro nga kahirayo hiton gutiay nga gintitikangan han kapaso! Kada segundo, an adlaw nagpapagawas hin enerhiya nga katugbang han pagbuto han damu ka gatos ka milyon nga bomba nuklear.

⁵ Daku hinduro an adlaw salit sobra 1,300,000 nga planeta nga sugad kadaku han aton tuna an mahusto ha sulod hito. An adlaw ba daku hinduro nga bitoon? Diri, tinatawag ito han mga astronomo nga madulaw nga gutiay nga bitoon. Hi apostol Pablo nagsurat nga “iba an himaya han usa nga bitoon ha lain nga bitoon.” (1 Corinto 15:41) Diri gud hiya maaram nga totoo gud iton inspirado nga mga pulong. May-ada usa nga bitoon nga daku hinduro nga kon ibutang  ito ha hinmumutangan han adlaw, an aton tuna mahisusulod hito. An usa pa nga daku hinduro nga bitoon, kon ibutang ha hinmumutangan han adlaw makakaabot ngadto ha Saturn—bisan kon ito nga planeta hirayo gud tikang ha tuna salit inabot hin upat ka tuig an pagbiyahe han sarakyan ha kawanangan ngadto, nagbibiyahe hin sobra 40 ka beses nga mas malaksi kay ha bala nga ginpabuto tikang ha makusog nga pusil!

6. Paonan-o ipinapakita han Biblia nga an kadamu han mga bitoon diri gud maiihap han tawo?

⁶ Mas urusahon pa gud kay ha kadaku han mga bitoon amo an ira kadamu. Ha pagkamatuod, an Biblia nasiring nga an mga bitoon damu hinduro, nga makuri maihap sugad han “baras ha dagat.” (Jeremias 33:22) Iginpapasabot hini nga asoy nga mas damu pa gud an mga bitoon nga diri nakikita han mata mismo. Aw, kon an parasurat han Biblia, sugad kan Jeremias, nagkita ha igbaw ha langit han kagab-ihon ngan nagsari ha pag-ihap han nakikita nga mga bitoon, bangin naihap niya an tulo ka yukot la o sobra, kay sugad la hito kadamu an makikita han mata mismo han tawo ha waray-dampog nga gab-i. Ito nga kadamu bangin pariho ha kadamu han mga lugas ha usa la ka kumkom nga baras. Kondi, ha pagkamatuod, urusahon gud an kadamu han mga bitoon, pariho han baras ha dagat. b Hin-o an makakaihap han sugad nga kadamu?

7. Isaysay an kadamu han mga bitoon ha aton galaksi o an kadamu han galaksi ha uniberso.

⁷ An Isaias 40:26 nabaton: “Hangad kamo ha langit ngan pagkita. Hin-o an naglarang hini nga mga butang? Hiya  amo adton naggagawas han hugpo hini uyon ha kadamu hini; ini ngatanan iya gintatawag ha ngaran.” An Salmo 147:4 nasiring: “Iya gin-iihap an kadamu han mga bitoon.” Ano “an kadamu han mga bitoon”? Diri ito simple nga pakiana. Ginbabanabana han mga astronomo nga may-ada sobra 100 ka bilyon nga mga bitoon ha aton Milky Way la nga galaksi. c An iba nasiring nga mas damu pa ito. Kondi an aton Milky Way usa la han damu nga mga galaksi, ngan damu hito an puno hin mas damu pa gud nga mga bitoon. Pira kadamu an mga galaksi? An mga astronomo nagbabanabana nga mga ginatos ito ka bilyon, o trilyon pa ngani. Salit, baga hin diri ngani masiguro han tawo an kadamu han mga galaksi, labi na an eksakto nga kadamu han ngatanan binilyon nga mga bitoon nga aada hito. Kondi, maaram hi Jehova han kadamu hito. Dugang pa, iya tinatagan an tagsa nga bitoon hin kalugaringon nga ngaran!

8. (a) Paonan-o mo isasaysay an kadaku han Milky Way nga galaksi? (b) Pinaagi han ano ginhihikay ni Jehova an pagkiwa han mga linarang ha langit?

⁸ Magdudugang la an aton kahipausa kon aton ginhuhunahuna an kadaku han mga galaksi. An Milky Way nga galaksi ginbabanabana nga may-ada sukol nga mga 100,000 light-years tikang ha usa nga durho ngadto ha luyo. Ihulagway an sanag han kalamrag nga nagbibiyahe ha duro nga kalaksi nga 300,000 kilometro kada segundo. Magkikinahanglan ito nga sanag hin 100,000 ka tuig ha pagtabok ha aton galaksi! Ngan an iba nga mga galaksi damu ka pilo nga mas daku kay han aton galaksi. An Biblia nasiring nga gin-uunat ni Jehova “an kalangitan” sugad la hin tela. (Salmo 104:2) Ginhihikay liwat niya an mga kiwa  hini nga mga linarang. Tikang ha gigutiayi nga tuldok han tapotapo ha mga bitoon tubtob ha gidadakui nga galaksi, an ngatanan nagkikiwa sumala ha pisikal nga mga balaud nga ginhihimo ngan ginpapagios han Dios. (Job 38:31-33) Salit, iginpapariho han mga syentista an eksakto nga mga kiwa han mga linarang ha langit ha matahom ngan komplikado nga pagsayaw han ballet! Salit, hunahunaa an Usa nga naglarang hini nga mga butang. Diri ka ba nahipapausa ha Dios nga may-ada han sugad kadaku nga gahum ha paglarang?

9, 10. Paonan-o nakikita an gahum ni Jehova may kalabotan han hinmumutangan han aton solar nga sistema, han Jupiter, han tuna, ngan han bulan?

⁹ An gahum ni Jehova ha paglarang nakikita ha aton urukyan, an tuna. Maopay gud an pagbutang niya han tuna dida hinin haluag nga uniberso. An pipira nga mga syentista natoo nga damu nga mga galaksi an bangin diri maopay pag-ukyan kon itanding ha planeta nga inuukyan han may kinabuhi sugad han aton tuna. An kadak-an han aton Milky Way nga galaksi matin-aw nga waray igdisenyo para han may kinabuhi. An butnga han galaksi puno hin mga bitoon. Makusog an radyasyon, ngan agsob an haros pagbunggoay han mga bitoon. An mga durho han galaksi kulang hin damu han mga elemento nga kinahanglanon ha kinabuhi. An aton solar nga sistema angayan gud nga nahimutang ha butnga hiton hitaas nga radyasyon ngan kakulang han mga kinahanglanon para han kinabuhi.

¹⁰ An tuna nagpapahimulos tikang ha hirayo kondi daku nga parapanalipod—an planeta nga Jupiter. Sobra usa ka yukot ka pilo an kadaku kay han Tuna, an Jupiter daku gud an epekto ha grabidad. Ano an resulta? Ginhihigop o ginpapasimang hito an mga butang nga nagkikiwa ha kawanangan.  Ginbabanabana han mga syentista nga kon waray an Jupiter, an dagku nga mga butang nga nagkakahulog ha tuna magigin 10,000 ka beses nga mas makuri kay han yana. Mas hirani ha aton urukyan, an aton tuna nagpapahimulos han naiiba nga satellite—an bulan. Labaw pa han usa ka butang nga matahom pagkit-on ngan “kalamrag-ha-gab-i,” gintitipigan han bulan an tuna ha nagpapadayon, permanente nga paghilig. Ito nga paghilig naghahatag ha tuna han permanente, sigurado nga mga kapanahonan—usa pa nga importante nga kapulsanan ha kinabuhi dinhi.

11. Paonan-o gindisenyo an atmospera han tuna basi magserbi sugad nga nagpapanalipod nga taming?

¹¹ An gahum ni Jehova ha paglarang nakikita ha tagsa nga bahin han disenyo han tuna. Tagda an atmospera, nga sugad hin nagpapanalipod nga taming. An adlaw nagpapagawas hin mapulsanon ngan makamaratay nga mga sirak. Kon an makamaratay nga mga sirak naabot ha uroigbaw nga atmospera han tuna, ginhihimo hito an ordinaryo nga oksihena nga magin ozone. Sugad nga resulta, hinihigop han ozone layer an kadak-an hiton nga mga sirak. Salit, an aton planeta dinisenyo nga may-ada kalugaringon nagpapanalipod nga landong!

12. Paonan-o igin-iilustrar han sikolo han tubig ha atmospera an gahum ni Jehova ha paglarang?

¹² Usa la ito nga bahin han aton atmospera, usa nga komplikado nga pagsaralakot han mga gas nga angayan gud ha pagsuporta ha buhi nga mga linarang ha tuna o ha hirani han bawbaw han tuna. Usa han mga urusahon han atmospera amo an sikolo han tubig. Kada tuig an adlaw nagdadara tipaigbaw pinaagi han alisngaw hin sobra 400,000 kubiko kilometro han tubig tikang ha kadagatan han tuna. An tubig nagigin mga dampog, nga iginpapalid ha kahigrayoan pinaagi han mga hangin han atmospera. Ini nga tubig, nga sinara ngan limpyo na yana, nahuhulog sugad  nga uran, niebe, ngan yelo, nga nasaliwan ha suplay nga tubig. Sugad la ito han ginsisiring han Eclesiastes 1:7: “An ngatanan nga sapa naagos ngadto ha dagat, kondi an dagat diri napupuno. Ha gintitikangan han mga agos han mga sapa, didto ito nabalik basi umagos utro.” Hi Jehova la an makakahimo han sugad nga sikolo.

13. Ano nga ebidensya han gahum han Maglalarang an nakikita naton ha mga tanom ha tuna ngan ha tuna mismo?

¹³ Diin man naton makita an buhi nga mga linarang, nakikita naton an ebidensya han gahum han Maglalarang. Tikang ha dagku nga mga kahoy nga Sequoia nga higtaas pa kay ha 30-ka-andana nga mga tinukod tubtob ha gudtiay hinduro nga mga tanom nga hura ha kadagatan ngan naghahatag han kadak-an han oksihina nga aton giniginhawa, nakikita an gahum ni Jehova ha paglarang. An tuna mismo puno hin buhi nga mga butang—mga wati, alamag, ngan gudtiay hinduro nga mga organismo, an ngatanan nagbubuhat nga tarampo ha magkalainlain nga mga paagi nga nabulig ha mga tanom nga tumubo. Angayan nga iginsasaysay han Biblia an tuna sugad nga may-ada gahum.—Genesis 4:12, footnote.

14. Ano nga diri-nakikita nga pwersa an aada bisan ha gutiay hinduro nga atomo?

¹⁴ Sigurado, hi Jehova an “naghimo han tuna pinaagi han iya gahum.” (Jeremias 10:12) An gahum han Dios nakikita bisan ha iya gigutiayi nga mga linarang. Pananglitan, an usa ka milyon nga magsarapit nga mga atomo diri magigin sugad kadakmol han usa nga buhok han tawo. Ngan bisan kon an usa nga atomo unaton tubtob nga magin sugad kahitaas ito han 14-ka-andana nga tinukod, an nucleus hito magigin pariho la an kadaku ha usa nga lugas han asin nga nahimutang ha ikapito nga andana. Kondi, iton gutiay hinduro nga nucleus amo an surok han urusahon hinduro nga pwersa nga nagawas ha nuklear nga pagbuto!

15. Pinaagi han paghisgot mahitungod han magkalainlain nga ihalas nga mga hayop, ano nga leksyon an igintutdo ni Jehova kan Job?

¹⁵ Usa pa nga matin-aw nga proyba han gahum ni Jehova ha paglarang amo an damu nga buhi nga mga hayop ha tuna. An Salmo 148 nag-uunabi hin damu nga mga butang nga nagdadayaw kan Jehova, ngan ha bersikulo 10 nahiuupod an “ihalas nga mga hayop ngan . . . ngatanan nga inataman nga hayop.” Basi ipakita kon kay ano nga sadang mahadlok an tawo ha Maglalarang, hi Jehova nagyakan hadto kan Job mahitungod han mga hayop sugad han leon, zebra, ihalas nga baka, Behemot (o, hipopotamus), ngan Leviatan (nga amo an buaya). Ano an punto? Kon an tawo nahahadlok hinin magkusog, makaharadlok, ngan diri mapapaanad nga mga hayop, ano an sadang abaton niya ha ira Maglalarang?—Job, kapitulo 38-41.

16. Ano an urusahon para ha imo mahitungod han pipira nga mga tamsi nga ginlarang ni Jehova?

¹⁶ An Salmo 148:10 nag-uunabi liwat han “mga tamsi nga may pako.” Hunahunaa la an magkalainlain nga klase! Hi Jehova nagsumat kan Job mahitungod han ostrits, nga ‘gintataw-an an kabayo ngan an nasakay hito.’ Ha pagkamatuod, inin 2.5-metros an kahitaas nga tamsi diri nakakalupad, kondi nakakadalagan ito hin 65 kilometro kada oras, nga naabot hin 4.5 metros an usa nga pitad! (Job 39:13, 18) Ha luyo nga bahin, ginagamit han albatros an kadak-an han kinabuhi hito nga naglulupadlupad ha igbaw han dagat. May natural nga abilidad ha paglupad, ini nga tamsi may-ada pako nga 3 ka metros an kahalapad kon nabuklad ito. Mahimo ito lumupad hin hitaas ha sulod hin mga oras nga diri ginpapalaypakay an mga pako hito. Kabaliktaran hini, an 5 sentimetro la an kahilaba nga bee hummingbird amo an gigutiayi nga tamsi ha kalibotan. Iginpapalaypakay hito an mga pako tubtob ha 80 ka beses ha usa nga segundo!  An mga hummingbird, nga nagraranggat pariho han gudtiay nga mga hiyas nga may pako, nakakapabilin ha hangin pariho han mga helikopter ngan nakakalupad pa ngani hin tipaisol.

17. Mationan-o kadaku an asul nga balyena, ngan sadang magkaada kita hin ano nga konklusyon katapos pamalandungon an mga hayop nga linarang ni Jehova?

¹⁷ An Salmo 148:7 nasiring nga bisan an “mga linarang ha dagat” nagdadayaw kan Jehova. Tagda an tinotoohan han damu nga tawo nga amo an gidadakui nga hayop nga buhi hini nga planeta, an asul nga balyena. Inin linarang nga nalangoy ha “hilarom nga katubigan” mahimo umabot hin 30 metros an kahilaba o sobra pa. Mahimo ito magin sugad kabug-at han 30 ka adulto nga elepante. An dila la hito sugad kabug-at han usa nga elepante. An kasingkasing hito pariho kadaku han gutiay nga awto. Inin daku nga organo nagpipitik hin 9 ka beses la kada minuto—kabaliktaran ha kasingkasing han hummingbird, nga nagpipitik hin mga 1,200 ka beses kada minuto. An usa han mga ugat han asul nga balyena daku hinduro nga an usa nga bata mahimo magkamang ha sulod hito. Sigurado an aton mga kasingkasing nagpapagios ha aton nga utruhon an pagsagda nga nagtatapos han libro han Salmo: “An tagsa nga may gininhawa—magdayaw kan Jah.”—Salmo 150:6.

18, 19. Mationan-o kamagkalainlain an buhi nga mga butang nga ginhimo ni Jehova dinhi ha tuna, ngan ano an igintututdo ha aton han mga linarang mahitungod han iya pagkasoberano?

¹⁸ Ano an nahibabaroan naton tikang ha paggamit ni Jehova han iya gahum ha paglarang? Nahipapausa kita ha magkalainlain nga mga linarang. Usa nga salmista an nagsiring: “Damu gud an imo mga buhat, O Jehova! . . . An tuna puno han imo mga hinimo.” (Salmo 104:24) Totoo gud ito!  Nakilala na han mga biologo an sobra usa ka milyon nga klase han buhi nga mga butang ha tuna; kondi, nagkakaiba an ira mga opinyon kon pira pa ka milyon an diri pa nira kilala. Bangin naoobserbahan han usa nga pintor nga nagluluya usahay an iya abilidad. Ha kabaliktaran, an abilidad ni Jehova ha paglarang—an iya gahum ha pag-imbento ngan paghimo hin bag-o ngan magkalainlain nga mga butang—matin-aw nga diri nagluluya.

¹⁹ An paggamit ni Jehova han iya gahum ha paglarang nagtututdo ha aton mahitungod han iya pagkasoberano. An pulong mismo nga “Maglalarang” nagbubulag kan Jehova tikang ha ngatanan iba nga mga butang ha uniberso, nga ito ngatanan “mga linarang.” Bisan an bugtong nga Anak ni Jehova, nga binulig sugad nga “eksperto nga magburuhat” durante han paglarang, diri gud tinatawag nga Maglalarang o igkasi-Maglalarang ha Biblia. (Proberbios 8:30; Mateo 19:4) Lugod, hiya “an suhag han ngatanan nga linarang.” (Colosas 1:15) An katungdanan ni Jehova sugad nga Maglalarang naghahatag ha iya han kinaiya nga katungod ha pagkaada han eksklusibo soberano nga gahum ha bug-os nga uniberso.—Roma 1:20; Pahayag 4:11.

20. Ha ano nga paagi pinahuway hi Jehova han matapos an iya tunan-on nga paglarang?

 ²⁰ Naundang ba hi Jehova ha paggamit han iya gahum ha paglarang? Bueno, an Biblia nasiring nga han matapos ni Jehova an iya paglarang ha ikaunom ka adlaw han paglarang, “han ikapito ka adlaw nagtikang hiya pagpahuway ha ngatanan niya nga buruhaton nga iya ginbinuhat.” (Genesis 2:2) Ipinakita ni apostol Pablo nga inin ikapito nga “adlaw” yinukot ka tuig an kahilawig, kay nagpapadayon pa ito ha iya panahon. (Hebreo 4:3-6) Kondi an “pagpahuway” ba nangangahulogan nga bug-os na gud nga inundang hi Jehova ha pagbuhat? Diri, hi Jehova diri gud naundang ha pagbuhat. (Salmo 92:4; Juan 5:17) Salit, an iya pagpahuway nangangahulogan la han pag-undang han iya buhat ha pisikal nga paglarang may kalabotan han tuna. Kondi, an iya buhat ha pagtuman han iya mga katuyoan nagpapadayon nga waray nakakaulang. An sugad nga buhat nag-uupod han paggiya ha Baraan nga Kasuratan. An iya buhat nag-uupod pa ngani han paghimo hin ‘bag-o nga linarang,’ nga paghihisgotan ha Kapitulo 19.—2 Corinto 5:17.

21. Paonan-o an gahum ni Jehova ha paglarang makakaapekto ha matinumanon nga mga tawo ha kadayonan?

²¹ Kon matapos na an adlaw han pagpahuway ni Jehova, maipapahayag na niya an ngatanan nga iya binuhat ha tuna nga “maopay gud,” sugad han iginpahayag niya ha kataposan han unom ka adlaw nga paglarang. (Genesis 1:31) Kon paonan-o niya ipapakita an iya waray tubtoban nga gahum ha paglarang katapos hito diri pa hinbabaroan. Ha anoman nga kahimtang, makakasarig kita nga padayon nga mahipapausa kita ha paggamit ni Jehova han iya gahum ha paglarang. Ha kadayonan, mahibabaro kita hin damu pa mahitungod kan Jehova pinaagi han iya mga linarang. (Eclesiastes 3:11) Kon mas nahibabaro kita mahitungod ha iya, labaw nga mahipapausa kita—ngan magigin mas duok kita ha aton Gihitaasi nga Maglalarang.