1-3. (a) Jo-Israel ne ni e chal mane ka ne ilawogi gi Jo-Misri? (b) Jehova ne okedo nade ne ogandane?

 JO-ISRAEL ne ni e kind akuru kod asumbi. Ngimagi ne ni kama rach. Jolweny mag Jo-Misri ma ne nego dhano ka lwang’ni ne lawogi matek mondo gitiekgi chuth. Onge kama Jo-Israel ne nyalo dhiye nimar konchiel ne nitie gode ma roboche to komachielo ne nitie nam maduong’. a To gimiwuoro en ni e chal matek kamano, Musa ne jiwogi ni kik chunygi tho kowachonegi niya: “Jehova owuon biro kedonu”!​—Wuok 14:14.

² Kata obedo ni Musa ne nigi yie kamano, ne oywak ne Jehova, mi Jehova odwoke niya: “Ang’o momiyo uywakna? . . . Kaw ludhi irie e wi nam eka nam nopogre koni gi koni.” (Wuok 14:15, 16) Ne ane gima timore. Jehova chiko malaikane kendo bor polo ma ne tayo Jo-Israel dok ka tokgi ka geng’o jolwenj Jo-Misri kik chop ir Jo-Israel. (Wuok 14:19, 20; Zaburi 105:39) Musa rieyo bade. Yamo mager baro nam. Pi chung’ koni gi koni ka weyo yo moromo ogandano duto kaloe!​—Wuok 14:21; 15:8.

³ Hono maduong’ kama ne onego omi Farao ochik jolwenyne olokre odog pacho. Kar mano, Farao ma ne en jasunga chiko jolwenyne mondo odhi omonj Jo-Israel. (Wuok 14:23) Jo-Misri muomore kendo giluwo Jo-Israel e nam. Kata kamano, weche lokorenegi. Tie gechegi chako wuok ka gin e dier nam. Ka Jo-Israel duto oseng’ado nam kendo ni loka  machielo, Jehova chiko Musa niya: “Rie lweti e wi nam mondo pi oduog oim jolweny mag Jo-Misri, gi faresegi kod gechegi.” Pi ma ne ochung’ noduogo gi teko mang’eny mi oumo Farao kod jolwenyne duto!​—Wuok 14:24-28; Zaburi 136:15.

4. (a) Ka ne Jo-Israel ni e Nam Makwar, Jehova ne onyiso ni en ng’at ma chal nade? (b) Bedo ni Jehova en jalweny ma ratego miyo jomoko bedo gi paro mane?

⁴ Kuom gik moko duto ma noyudo Nyasaye osetimo ne dhano, hono ma notimo koreso Jo-Israel e Nam Makwar ne en hono makende. Kanyo, Jehova ne onyiso ni “en jalweny ma ratego.” (Wuok 15:3) Kata kamano, iwinjo nade sama iluongo Jehova ni jalweny ma ratego? Kuom adier, lweny osekelo ne dhano rem kod chandruoge malit. Be dibed ni ineno ka tekni sudo machiegni gi Nyasaye nikech samoro oketho ji?

5, 6. (a) Ang’o momiyo owinjore oluong Jehova ni “Nyasach oganda lweny”? (b) Ere kaka lwenje mag Nyasaye opogore gi lwenje mag dhano?

⁵ E ndiko mag dho-Hibrania, iluongo Jehova ni “Nyasach oganda lweny” mokalo nyadi mia ariyo gi piero auchiel kama, kendo e ndiko mag dho-Grik iluonge kamano nyadiriyo. (1 Samuel 1:11) Kaka Jaloch mar piny gi polo, Jehova chiko malaike tara gi tara. (Joshua 5:13-15; 1 Ruodhi 22:19) Malaikego nigi teko mogundho ma ginyalo tiyogo e ketho joma richo. (Isaya 37:36) Nego ji en gima lit. Kata kamano, kinde duto ber keto e paro ni lwenje ma Jehova kedo opogore chuth gi lwenje mag dhano. Sama dhano kedo, jotend lweny kod josiasa nyalo temo wacho ni gikedo e lweny mondo gikony e yo moro. Kata kamano, kinde duto dhano  yawo lweny gi jowetegi nikech ichwalogi gi wuoro kod ich-lach.

⁶ Mopogore gi mano, Jehova ok muomre goyo lweny ma ok onono gik moko duto. Bug Rapar mar Chik 32:4 nyisowa kama: “En Lwanda, tichne long’o chuth, nimar yorene duto ni kare. En Nyasaye ma jadiera ma ok nyal timo ne ng’ato gima ok kare; timbene ni kare, kendo en Nyasaye matir.” Wach Nyasaye kwedo mirima, gero, kod mahundu. (Chakruok 49:7; Zaburi 11:5) Omiyo, okang’ moro amora ma Jehova kawo nigi gimomiyo. Oketho joma richo mana ka ochuno. En mana kaka ne owacho kokalo kuom janabi Ezekiel niya: “Be uparo ni amor gi tho mar jaricho? Jehova Wuon Loch Duto owacho. ‘Donge daher neno ka ng’at ma kamano loko yorene mondo obed mangima?’”​—Ezekiel 18:23.

7, 8. (a) En paro mane ma ok kare ma ne Ayub nigo e wi gimomiyo ochandore? (b) Elihu norieyo pach Ayub nade? (c) En puonj mane ma wanyalo yudo kuom gima ne otimore e ngima Ayub?

⁷ To kare ang’o momiyo Jehova ketho joma richo? Kapok wadwoko penjono, wanyalo nono gima ne otimore e ngima jatich Nyasaye miluongo ni Ayub. Satan nowacho ni Ayub, kata mana dhano moro amora, ok nyal chung’ motegno ka en e bwo tem. Jehova ne ochiwo dwoko kuom weyo Satan otem Ayub. Mano ne omiyo Ayub obedo matuo, olalo mwandune, kaachiel gi nyithinde duto. (Ayub 1:1–2:8) Nikech Ayub ne ok ong’eyo tiend gik ma ne timore, ne obedo gi paro ma ok owinjore ni Nyasaye e ma ne sande. Nopenjo gimomiyo Nyasaye ‘siko luwe’ kendo nene kaka ‘jasike.’​—Ayub 7:20; 13:24.

⁸ Elihu nowacho ni Ayub ne onge gi paro makare ka ne openje niya: “Be in gadier ni in kare wacho ni, ‘An ng’at makare moloyo Nyasaye’?” (Ayub 35:2) Ee, ok en gima kare paro ni wang’eyo moloyo Nyasaye kata paro ni Nyasaye timo marach. Elihu nowacho niya: “Nyasaye madier  ok ditim gima ok kare ngang’, Ng’at Manyalo Duto ok nyal timo marach.” Bang’e, ne omedo wacho niya: “Ok wanyal ng’eyo Ng’at Manyalo Duto e yo makare chuth; en gi teko mang’eny, kendo ok onyal ng’ado bura ma ok kare, bende ok onyal weyo timo makare.” (Ayub 34:10; 36:22, 23; 37:23) Wanyalo bedo gadier ni sama Nyasaye kedo e lweny, otimo kamano gi gimomiyo. Ka wan gi wachno e paro, we mondo wanon gimomiyo Nyasach kuwe samoro bedo jalweny.​—1 Jo-Korintho 14:33.

9. Ang’o momiyo kinde moko Nyasaye maler kedo e lweny?

⁹ Bang’ pako Nyasaye ni “en jalweny ma ratego,” Musa ne owacho kama: “A Jehova, be nitie nyasaye moro amora ma chalo kodi? Ere ng’a maler moloyi?” (Wuok 15:11) Janabi Habakuk bende ne ondiko niya: “Wengeni ler ahinya, ok inyal ng’iyo richo, kendo ok inyal ling’ kineno gik maricho.” (Habakuk 1:13) Jehova en Nyasach hera, kata kamano, oler kendo ohero tim makare. Mano e momiyo kinde moko kidogo miyo otiyo gi tekone e ketho joma richo. (Isaya 59:15-19; Luka 18:7) Omiyo, bedo ni seche moko Nyasaye kedo e lweny, mano ok mien lerne gi chilo. Kar mano, okedo nikech en ng’at maler.​—Wuok 39:30.

10. Sigu ma ne okor e Chakruok 3:15 ne inyalo mana tiek e yo mane, to mano ne dhi kelo gueth mage ne dhano makare?

¹⁰ Par ane chal ma ne obedoe ka ne Adam gi Hawa ong’anyo ne Nyasaye. (Chakruok 3:1-6) Ka dine ombekonegi chik ma ok okumogi nikech timgi ma ok kare, Jehova dine oketho nyinge kaka Jaloch e wi gik moko duto. Nikech en Nyasaye mohero tim makare, ne nyaka ong’adnegi buch tho. (Jo-Rumi 6:23) E wach ma ne Nyasaye okwongo koro e Muma, Nyasaye nowacho ni sigu nobed e kind jotichne kod joma luwo “thuol,” ma en Satan. (Fweny 12:9; Chakruok 3:15) Siguni ne nyalo mana rumo kuom tieko Satan chuth.  (Jo-Rumi 16:20) Kata kamano, okang’ mar ketho Satan ne dhi kelo ne dhano makare gueth mogundho kendo tieko tije Satan duto ka mano yawo yo mondo piny ngima obed paradiso. (Mathayo 19:28) Nyaka chop kindeno, jogo man kor Satan ne dhi bedo ka sando jotich Nyasaye kendo temo ketho winjruok ma jogo nigo gi Nyasaye. Nikech mano, kinde ka kinde, ne dhi dwarore ni Jehova oked ne joge.

11. Ang’o momiyo Nyasaye noneno ni nyaka okel ataro e piny ngima?

¹¹ Achiel kuom gik ma nyiso ni Nyasaye kawo okang’ mar tieko richo en Ataro mar pi ma nokelo e piny e kinde Noa. Ndiko mar Chakruok 6:11, 12 wacho kama: “Nyasaye noneno ni piny duto ne osekethore, kendo ne opong’ gi timbe mag mahundu. Adier, ne oneno ni piny duto ne osenjawore nikech ji duto ne timo richo.” Be Nyasaye ne nyalo weyo joma richo otiek chuth timbe makare e piny? Ooyo. Jehova nong’ado mar kelo ataro e piny ngima mondo oketh joma ne timo timbe mahundu kod anjawo.

12. (a) Jehova nokoro wach mane e wi ‘koth’ Ibrahim? (b) Ang’o momiyo Nyasaye notieko chuth Jo-Amor?

¹² Nyasaye ne okawo okang’ kaka mano ka ne okumo Jo-Kanaan. Jehova nowacho ni ‘koth’ Ibrahim ne dhi kelo ne ji gueth e piny ngima. Mondo omi mano otimre, Nyasaye nokoro ni koth Ibrahim ne dhi kawo piny Kanaan ma ne Jo-Amor odakie. Be ne en gima kare mondo Nyasaye ogol Jo-Amor e pinygi? Jehova ne okoro ni higni 400 ne dhi kalo ka pok ogolo Jo-Amor. Ne odhi rito nyaka chop kama ‘richo Jo-Amor omedore moromo kum.’ b (Chakruok 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18) Gie kindeno, Jo-Amor ne omedo sikore e timbe mag anjawo. Timbe ma ne onya e piny Kanaan  ne oriwo lamo nyiseche manono, nek, kod timbe terruok mochido ahinya. (Wuok 23:24; 34:12, 13; Kwan 33:52) Jopinyno bende ne wang’o nyithindgi e mach ka gichiwogi kaka misengni. Be Nyasaye maler ne nyalo weyo joge odag kanyachiel gi joma timbegi richo kamano? Ooyo! Nowacho niya: “Pinygino ok ler, kendo abiro kumo jo ma odak kuno nikech richogi, mi pinygino nong’oggi oko.” (Tim Jo-Lawi 18:21-25) Kata kamano, Jehova ne ok oketho Jo-Kanaan duto. Kuom ranyisi, Jo-Kanaan kaka Rahab kod Jo-Gibeon ma ne dwaro tiyo ne Nyasaye, ne ok oneg.​—Joshua 6:25; 9:3-27.

13, 14. (a) Ang’o momiyo ne nyaka Jehova oket nyinge obed maler? (b) Ang’o ma Jehova notimo mondo ogol ne nyinge wich-kuot?

¹³ Nikech Jehova ler, nyinge bende ler. (Tim Jo-Lawi 22:32) Yesu nopuonjo jolupne mondo olem kama e wi Nyasaye: “Nyingi mondo obed maler.” (Mathayo 6:9) Ng’anyo ma ne otimore e puodho mar Eden ne oketho nying Nyasaye kendo ne oketo kiawa ka be olocho e yo makare. Jehova ne ok nyal weyo ngang’ mondo oketh nyinge kamano kata weyo mondo ng’anyono osiki. Ne nyaka oket nyinge obed maler.​—Isaya 48:11.

¹⁴ We wanon ane kendo ranyisi mar Jo-Israel. Onge kaka singo ma Nyasaye nomiyo Ibrahim ni kothe ne dhi kelo gueth ne ogendni duto manie e piny ne nyalo chopo ka dine Jo-Israel osiko ka gin wasumbni e piny Misri. Kata kamano, Nyasaye ne ogolo wich-kuot kuom nyinge ka ne oreso Jo-Israel wuok Misri moketogi gibedo oganda. Janabi Daniel nolemo konyiso Nyasache niya: “A Jehova Nyasachwa, in ma ne igolo jogi e piny Misri kitiyo gi tekoni ma imiyo nyingi obedo gi huma.”​—Daniel 9:15.

15. Ang’o momiyo Nyasaye noreso Jo-Yahudi wuok e tuech Babulon?

¹⁵ Daniel ne olemo kamano kinde ma ne dwarore ni Jehova  okaw okang’ mar reso Jo-Yahudi nikech nyinge. Noyudo oter Jo-Yahudi ma ne ok winj Nyasaye e tuech Babulon. Jerusalem ma ne en dalagi maduong’ ne odong’ gunda. Daniel nong’eyo ni duoko Jo-Yahudi e pinygi ne dhi miyo nying Nyasaye duong’. Omiyo, Daniel nolemo niya: “A Jehova, wenwa kethowa. A Jehova, chik iti kendo konywa! A Nyasacha, nikech nyingi maler kik ideki, nimar dalani iluongo gi nyingi to jogi bende iluongo gi nyingno.”​—Daniel 9:18, 19.

16. Kata obedo ni Jehova dwaro keto nyinge obed maler, ang’o momiyo mano ok nyis ni oonge hera kendo ni ok odew ji?

¹⁶ Be bedo ni Jehova dwaro keto nyinge obed maler nyiso ni en Nyasaye ma onge hera kendo ma ok dew ji? Ooyo, nimar sama okawo okang’ mar rito joge, otimo kamano nikech en Nyasaye maler kendo mohero tim makare. Ne ane Chakruok sula mar 14. Kanyo wasomo e wi ruodhi ang’wen ma ne okawo Lut, wuod owadgi Ibrahim, kaachiel gi joode ma gidhi kodgi. Nyasaye ne okonyo Ibrahim mi noloyo jolweny ma ne ohinge gi tekogo! Nenore ni mano e lweny ma ne okwong ndik e “bug Lwenje mag Jehova,” ma nyalo bedo ni en buk ma ne oting’o lwenje moko ma ok ondik e Muma. (Kwan 21:14) Jotich Nyasaye ne dhi loyo lwenje mang’eny bang’ mano.

17. Ang’o ma nyiso ni Jehova ne kedo ne Jo-Israel bang’ ka ne gisedonjo e piny Kanaan? Chiw ane ranyisi.

¹⁷ Matin nono ka pok Jo-Israel odonjo e piny Kanaan, Musa nowachonegi niya: “Jehova Nyasachu biro telonu kendo obiro kedonu kuneno gi wang’u mana kaka ne otimo e piny Misri.” (Rapar mar Chik 1:30; 20:1) Kuom adier, Jehova nokedo ne joge kokonyogi loyo jowasikgi e yor hono chakre kinde Joshua jal ma notelo ne Jo-Israel bang’ Musa, nyaka kinde Jong’ad-bura kod kinde ruodhi mag Juda ma noluoro Nyasaye.​—Joshua 10:1-14; Jong’ad Bura 4:12-17; 2 Samuel 5:17-21.

18. (a) Ang’o momiyo wanyalo bedo mamor ni Jehova pok olokore? (b) Ang’o mabiro timore ka sigu miwuoye e Chakruok 3:15 ochopo e gikone?

 ¹⁸ Jehova pok olokore kendo pok oloko dwarone mar loso pinyni obed paradiso. (Chakruok 1:27, 28) Nyasaye pod osin gi timbe maricho. Bende, pod ohero joge ahinya kendo machiegnini obiro kawo okang’ mondo okonygi. (Zaburi 11:7) E wi mago duto, sigu ma bug Chakruok 3:15 wuoyo kuome ibiro tiek e lweny moro ma biro timore machiegni. Mondo Nyasaye oket nyinge obed maler kendo orit joge, enochak obed “jalweny ma ratego.”​—Zekaria 14:3; Fweny 16:14, 16.

19. (a) Chiw ane ranyisi ma nyiso ni bedo ni Nyasaye ketho joma richo ok onego omonwa sudo machiegni kode. (b) Bedo ni Nyasaye oikore kedonwa onego omi wawinj nade?

¹⁹ Par ane ranyisini: Wawach ni ondiek moro omonjo miyo moro gi nyithinde kendo chwore obiro resogi monego ondiegno. Be iparo ni miyono gi nyithinde biro neno marach nikech okang’ mokawono? Ooyo. Kar mano, gibiro bedo mamor ahinya gi kaka ochiworenegi. E yo ma kamano bende, ok onego wabed gi paro marach e wi Nyasaye sama oketho joma richo. Bedo ni oikore kedo mondo oritwa onego omi wamed here, kendo ng’eyo ni en gi teko mogundho  kamano onego omi wamed miye luor. Nikech mano, “wanyalo tiyo ne Nyasaye e yo moyiego ka waluore kendo ka wamiye duong’.”​—Jo-Hibrania 12:28.

20. Kapo ni ok wane gimomiyo Nyasaye nokedo lwenje moko ma wasomo e Muma, ang’o monego watim, to nikech ang’o?

²⁰ En adier ni Muma ok ler weche duto motudore gi lwenje ma Jehova osekedo. To gima wanyalo bedogo gadier en ma: Jehova ok keth ji goyiem ka onge gimomiyo. Gima nyalo konyowa neno e yo makare lweny moro amora ma Jehova nokedo en nono weche ma Muma wacho e wi lwenyno kata nono weche mamoko motudore gi lwenyno. (Ngeche 18:13) Kata ka po ni ok wang’eyo weche duto, puonjruok matut e wi Jehova kendo paro matut e wi kidoge mabeyo nyalo konyowa tieko kiawa moro amora ma dibed ni wan-go e wi lweny ma Nyasaye nokedo. Ka watimo kamano, wabiro neno gimomiyo wanyalo geno chuth Jehova Nyasachwa.​—Ayub 34:12.

21. Kata obedo ni kinde moko Jehova bedo “jalweny ma ratego,” kite sie to en mane?

²¹ Kata obedo ni kinde moko Jehova bedo “jalweny ma ratego” ka mano dwarore, mano ok nyis ni ohero lweny. E fweny moro ma ne Ezekiel oneno mar gach Jehova, Jehova chalo gi ng’ama oikore dhi kedo gi wasike. Kata kamano, Ezekiel noneno ka ndanya kata lihudu olworo Jehova, to lihudu en gima ochung’ ne kuwe. (Chakruok 9:13; Ezekiel 1:28; Fweny 4:3) Nenore maler ni Jehova en ng’at modimbore kendo mohero kuwe. Jaote Johana ne ondiko ni “Nyasaye en hera.” (1 Johana 4:8) Jehova nyiso kido ma en-go duto e okang’ mowinjore. Mano kaka en thuolo makende ni wanyalo sudo machiegni gi Nyasaye ma jahera kata obedo ni tekone ogundho kamano!