1-3. (a) Ye ti mbito wa azo ti Egypte aga lani na ni na tele ti amolenge ti Israël? (b) Tongana nyen Jéhovah atiri lani ndali ti azo ti lo?

AMOLENGE ti Israël ahinga ndo so ala lingbi ti kpe dä pëpe. Akota hoto nga na kota ngu-ingo akanga lege na ala. Aturugu ti Egypte, so aye gi ti sala sana na azo, akpe loro ngangu na peko ti ala; ala ye ti hunzi ala biaku biaku. * Me atâa so kue, Moïse atene na azo ti Nzapa ti dë bê ti ala. Lo tene na ala: “Fade L’Eternel asala bira teti i”.—Exode 14:14.

² Atâa so kue, Moïse atoto peut-être na Jéhovah, na Nzapa akiri tënë na lo: “Teti nyen mo toto na Mbi? . . . Mo yä keke ti mo, na mo [yôro] maboko ti mo na ndo Kota Ngu Bengba ti kangbi yâ ni”. (Exode 14:15, 16). Tara ti bâ gi aye so asi. Hio, Jéhovah amû yanga na ange ti lo, na pilier ti mbinda ni alondo ague aluti na peko ti Israël. Lo zi peut-être yâ ti tele ti lo tongana mbeni gbagba, na lo kanga lege na aturugu ti Egypte ti ga ti tiri na aHébreu ni (Exode 14:19, 20; Psaume 105:39). Moïse ayôro tïtî lo. Mbeni ngangu pupu aya, na yâ ti ngu-ingo ni afâ use. Na mbeni lege, angu ni akpengba na aluti tongana agbagba; a zi lege kota na mara ni kue ti hon na yâ ni!—Exode 14:21; 15:8.

³ Na bango ngangu so, a yeke lani ti Pharaon ti tene na aturugu ti lo ti zia ti tomba peko ti azo ni. Me, na baba, lo mû yanga ti gue ti tiri na ala (Exode 14:23). Azo ti Egypte atï na peko ti amolenge ti Israël ni, me ye ni aga kirikiri. Agere ti apuse ti ala ato nda ti zi, na ti tï mbage na mbage. Gi na ndembe so amolenge ti Israël afâ ngu ni kue awe, Jéhovah atene  na Moïse: “Mo [yôro] maboko ti mo na ndo Kota Ngu Bengba, si ngu ni alingbi kiri na ndo azo ti Egypte, na ndo apuse ti mbarata ti ala, na ndo azo ti mbarata ti ala.” Mo ye ti bâ, gbagba ti angu ni alondo atuku na ndo ti Pharaon na aturugu ti lo, na amene ala kue!—Exode 14:24-28; Psaume 136:15.

4. (a) Jéhovah afa tele ti lo mveni tongana zo wa na Kota Ngu Bengba? (b) Na fango Jéhovah tongaso, ambeni zo alingbi peut-être ti tene nyen?

⁴ Zingo mara ti Israël na Kota Ngu Bengba aduti lani mbeni kota ye na yâ mbaï ti aye so Nzapa asala na azo. Kâ, Jéhovah afa tele ti lo mveni tongana “Zo Ti Bira”. (Exode 15:3). Na fango Jéhovah tongaso, mo tene ti mo nyen? Ti tâ tënë ni, bira aga na gbâ ti pasi na vundu na azo. A hon ti tene a pusu mo ndulu na lo, kusala so Nzapa asala na ngangu ti lo ti futi na ye akanga peut-être lege na mo?

5, 6. (a) Ngbanga ti nyen a hiri tâ na lege ni Nzapa, “Jéhovah ti aturugu”? (b) Tongana nyen bira ti Nzapa ayeke nde na ti azo?

⁵ Na yâ angbele yanga so a sû na Bible, a mû iri so na Nzapa, “L’Eternel Ti Sabaoth [“Jéhovah ti aturugu”, NW​].” (1 Samuel 1:11). A wara ni fani ngbangbo ota na yâ Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Hébreu, nga fani use na yâ ti so a sû na yanga ti Grec. Teti so lo yeke Kota Gbia ti dunia kue, Jéhovah akomande na ndo mbeni kota bungbi ti a-ange, so ayeke tongana aturugu (Josué 5:13-15; 1 aGbia 22:19). Ngangu ti futingo ye ti aturugu so adö bê mingi (Ésaïe 37:36). Futingo ti ye ti azo akpa mbeni ye ti tene zo abâ pëpe. Ye oko, a lingbi e dabe ti e so abira ti Nzapa ayeke nde mingi na ti asenge bira ti azo. Amokonzi ti aturugu na ti poroso alingbi ti gi ti fa so bira ti ala ayeke na lege ni. Me mingi ni, kion na bê ti wara ye mingi si ayeke na gunda ti abira so ala sala.

 ⁶ Me ti Jéhovah ayeke tongaso pëpe. Deutéronome 32:4 atene: “Tênë ni, kusala ti Lo alingbi kue, lege ti Lo kue ayeke mbilimbili; Lo yeke Nzapa ti be-biani, Lo yeke na sioni oko pëpe, Lo yeke mbilimbili na nzoni-kue.” Tënë ti Nzapa ake ngonzo ti wâ so a kanga ndo ni gbä, nga na salango sioni na azo (Genèse 49:7; Psaume 11:5). Tongaso, Jéhovah ayeke sala ye lâ oko pëpe gi senge senge tongaso. Lo yeke sala kusala mingi pëpe na ngangu ti lo ti futi na ye, me gi tongana lo bâ so a yeke oko ye so lo lingbi ti sala la. A yeke tongana ti so lo tene na lege ti prophète ti lo Ézéchiel: “Kui ti zo ti sioni amû ngia na Mbi? A yeke nzoni ahon pëpe tongana lo vi peko ti lo na lege ti lo na lo ngbâ na fini?”—Ézéchiel 18:23.

7, 8. (a) Tënë wa so ayeke na lege ni pëpe Job atene na ndo apasi ti lo? (b) Tongana nyen Elihu aleke bango ndo ti Job na ndo tënë so? (c) E lingbi ti manda nyen na lege ti ye so asi na Job?

⁷ Tongaso, ngbanga ti nyen Jéhovah asala kusala na ngangu ti futi na ye? Kozoni si e kiri tënë na ni, e dabe ti e peut-être na Job, zo ti mbilimbili. Satan atene ândö so Job ayeke ngbâ be-ta-zo pëpe tongana tara asi na lo; na tënë so andu biani azo kue. Jéhovah akiri tënë na ni na ziango lege na Satan ti tara be-biani ti Job. Tongaso kobela asala Job, lo girisa mosoro ti lo kue, nga na amolenge ti lo (Job 1:1–2:8). Na hingango pëpe akota tënë so a bi na sese, Job atene so pasi so lo bâ ni senge senge alondo na Nzapa; na tënë ni so ayeke na lege ni pëpe. Lo hunda na Nzapa ngbanga ti nyen Lo sala si lo ‘ga ye so Lo pika,’ nga mbeni “wato”?—Job 7:20; 13:24.

⁸ Mbeni maseka-koli, so iri ti lo ayeke Elihu, afa ye so ayeke na lege ni pëpe na yâ tënë ti Job, lo tene: “Mo tene mbilimbili ti mo ahon mbilimbili ti Nzapa”. (Job 35:2). Biani, a yeke lege ti ndara pëpe ti tene so e hinga ye mingi ahon Nzapa, wala so lo yeke sala ye na lege ni pëpe. Elihu atene: “Nzapa alingbi sala sioye kete pëpe, Lo Ti Ngangu Ahon Kue alingbi sala sioni oko pëpe.” Lo kiri lo tene na pekoni: “Tënë ti Lo Ti Ngangu Ahon Kue, e lingbi wara Lo pëpe, ngangu ti Lo na mbilimbili ti Lo ayeke kota mingi, Lo sala si fango ngbanga  ti mbilimbili aga kirikiri pëpe.” (Job 34:10; 36:22, 23; 37:23). E lingbi ti hinga biani so, tongana Nzapa atiri, nda ni ayeke dä, na a yeke nzoni. Na batango ye so na li, zia e bâ ambeni ti anda ti tënë so afa ngbanga ti nyen ngoi na ngoi Nzapa ti siriri ayeke tiri bira.—1 aCorinthien 14:33.

9. Ngbanga ti nyen Nzapa ti siriri atiri?

⁹ Na peko ti so lo gonda Nzapa tongana “Zo Ti Bira,” Moïse atene: “Zo nyen alingbi na Mo, O L’Eternel, na popo ti anzapa? Zo nyen ayeke na gloire na ayeke nzoni-kue tongana Mo?” (Exode 15:11). Prophète Habakuk atene nga: “Mo so lê ti Mo ti nzoni-kue alingbi bâ sioye pëpe na sioye anzere na lê ti Mo pëpe”. (Habakuk 1:13). Atâa so Jéhovah ayeke Nzapa ti ndoye, lo yeke nga Nzapa ti nzoni-kue na ti mbilimbili. Ngoi na ngoi, mara ti alengo so apusu lo ti sala kusala na ngangu ti lo ti futi na ye (Ésaïe 59:15-19; Luc 18:7). Tongaso, tongana Nzapa atiri, lo buba dutingo nzoni-kue ti lo pëpe. Nde na so, lo tiri ngbanga ti so lo yeke nzoni-kue.—Lévitique 19:2.

10. (a) Lawa nga tongana nyen ti fani oko ni ye apusu Nzapa ti tiri bira? (b) Gi tongana nyen si a lingbi ti leke tënë ti ke so a sala tënë ni lani na Genèse 3:15? Na aye ti nzoni wa azo ti mbilimbili ayeke wara ande?

¹⁰ Bâ ye so asi tongana kozo koli na kozo wali, Adam na Eve, ake yanga ti Nzapa (Genèse 3:1-6). Tongana fade lo yeda na sioni ti ala, ka Jéhovah awoko ngangu ti lo ti dutingo tongana Gbia ti dunia kue. Me teti so lo yeke Nzapa ti mbilimbili, a yeke ti lo lani ti dë ngbanga ti kuâ na li ti ala (aRomain 6:23). Na yâ kozo prophétie ti Bible, lo tene lani so tënë ti ke ayeke duti ande na popo ti awakua ti lo na azo so ayeke mû peko ti “ngbo” ni, Satan (Apocalypse 12:9; Genèse 3:15). Na nda ni, gi futingo ti Satan si ayeke kaï ande kengo tele so (aRomain 16:20). Me fango ngbanga so ayeke ga ande na gbâ ti aye ti nzoni na azo ti mbilimbili; a yeke zi ande ngangu ti Satan na ndo ti sese, nga a yeke zi lege na paradis ti mû lê ti sese kue (Matthieu 19:28). Ti ku na ngoi ni so, ala so amû mbage ti  Satan ayeke ngbâ lakue ti sala ngangu na ndo azo ti Nzapa na lege ti mitele nga na ti yingo. Me, ngoi na ngoi, Jéhovah ayeke yôro yanga ti lo dä.

11. Ngbanga ti nyen Jéhovah abâ lani so a lingbi lo ga na kota ngu ti mû sese mobimba?

¹¹ Kota ngu so amû sese kue na ngoi ti Noé aduti mbeni tapande ni. Genèse 6:11, 12 atene: “Sese so afuti na gbele Nzapa; sese so asi na sioye ti ngangu. Nzapa abâ sese ni, bâ, a futi, teti mi kue afuti lege ti ala na ndo sese awe.” Fade Nzapa ayeke zia si ye ti sioni ahunzi tanga ti nzoni salango ye so angbâ na ndo ti sese? Oko pëpe. Jéhovah abâ lani so a lingbi lo ga na kota ngu ti zi na ndo ti sese azo so aye lani mingi ti sala aye ti pitan na aye ti sioni.

12. (a) Tënë wa Jéhovah atene ândö na ndo “hale” ti Abraham? (b) Ngbanga ti nyen a lingbi a futi lani azo ti mara ti Amori?

¹² A duti nga oko tongaso na ngbanga so Nzapa afâ giriri na ndo azo ti Canaan. Jéhovah atene ândö so mbeni “hale” ayeke sigigi na yâ Abraham. Fade na lege ti lo, asewa kue ti sese ayeke hiri deba nzoni na ndo ala mveni. Ti gue oko na tënë so, Nzapa amû yanga so amolenge ti Abraham ayeke wara sese ti Canaan, mbeni sese so azo ti mara ti Amori si aduti dä. So Nzapa ayeke tomba ande azo so na kodoro ti ala na ngangu so, lo yeke fa ande nda ni tongana nyen? Jéhovah atene lani so ye so ayeke si na peko ti angu 400 tongaso, na ngoi so “sioye ti azo ti mara ti Amori asi kue”. * (Genèse 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18). Na yâ ti ngoi ni so, azo ti mara ti Amori alï na yâ ye ti sioni ngangu. Canaan aga kodoro ti ayanda, kodoro so a sa mênë dä gbâ ni gbâ ni, nga na ti salango aye ti pitan kirikiri (Exode 23:24; 34:12, 13; Nombre 33:52). Azo ni amû même amolenge ti ala na sandaga na lê ti wâ. Fade Nzapa ti nzoni-kue ayeke zia si azo ti lo aduti na gbe ti ye ti  sioni tongaso? Oko pëpe! Lo tene: “Sese ni aga sioni; tongaso, Mbi fâ ngbanga ti sioye na ndo sese ni, na sese ni adë azo ti lo na gigi.” (Lévitique 18:21-25). Ye oko, Jéhovah afâ azo ni kirikiri pëpe. A bata ambeni zo ti Canaan, so ayeke na yâ mbilimbili dutingo so a hunda, azo tongana Rahab na azo ti Gabaon.—Josué 6:25; 9:3-27.

13, 14. (a) Ngbanga ti nyen Jéhovah abâ lani so a lingbi lo sala si iri ti lo aga nzoni-kue? (b) Tongana nyen Jéhovah azi lani azonga kue na ndo iri ti lo?

¹³ Teti so Jéhovah ayeke nzoni-kue, iri ti lo ayeke nga nzoni-kue (Lévitique 22:32). Jésus afa na adisciple ti lo ti sambela tongaso: “E ye iri ti Mo aga nzoni-kue.” (Matthieu 6:9). Kengo yanga na Eden abi zonga na ndo iri ti Nzapa; a ga na kite na ndo nzoni iri ti Nzapa nga na lege ti lo ti komande azo. Jéhovah alingbi ti kanga lê ti lo lâ oko pëpe na mara ti pango ndo nga na kengo yanga tongaso. Ni la, lo bâ so a lingbi lo zi azonga kue so a bi na ndo iri ti lo.—Ésaïe 48:11.

¹⁴ Zia e kiri e bâ amolenge ti Israël. Na ngoi kue so ala yeke lani angbâa na Egypte, zendo so Nzapa amû ândö na Abraham, so fade na lege ti Hale ti lo, sewa kue ti sese ayeke hiri deba nzoni na ndo ala mveni, akpa lani ye so alingbi ti ga tâ tënë lâ oko pëpe. Me na zingo ala, nga na lekengo ala tongana mbeni mara, Jéhovah azi azonga kue na ndo iri ti lo. Nda ni la prophète Daniel atene na yâ sambela: “O Seigneur Nzapa ti e, Mo . . . sala si azo ti Mo asigigi na sese ti Egypte na lege ti tïtî ngangu, na Mo kamata iri teti Mo mveni”.—Daniel 9:15.

15. Ngbanga ti nyen Jéhovah azi lani aJuif na gbe ti ngbâa na Babylone?

¹⁵ Bâ so Daniel asambela tongaso na ngoi so aJuif ayeke lani na bezoin ti tene Jéhovah akiri asala ye ndali ti iri ti Lo. A gue na aJuif so ake yanga na ngbâa, me ti so na Babylone. Li-kodoro ti ala mveni, Jérusalem, angbâ na futingo ni. Daniel  ahinga lani so kiringo na aJuif na kodoro ti ala ayeke ga na gonda na ndo iri ti Jéhovah. Ni la, lo sambela tongaso: ‘O Seigneur, Mo mä; O Seigneur, Mo pardone; O Seigneur, Mo [dengi mê] na Mo sala; teti iri ti Mo mveni, Mo ku pëpe, O Nzapa ti mbi, teti a di iri ti Mo na ndo kodoro ti Mo, nga na ndo azo ti Mo.’—Daniel 9:18, 19.

16. So Jéhovah aye mingi ti bata nzoni iri ti lo aye ti tene pëpe so lo dë dengo, nga so lo bi bê gi na lo oko. Fa nda ni.

¹⁶ So Jéhovah aye mingi ti bata nzoni iri ti lo aye ti tene so lo dë dengo, nga so lo bi bê na zo oko pëpe? A yeke tongaso pëpe, teti so, tongana lo sala ye alingbi na dutingo nzoni-kue ti lo, nga alingbi na ndoye ti lo ti mbilimbili, lo yeke bata azo ti lo. Bâ Genèse chapitre 14. Na yâ ni, a sala tënë ti agbia osio so aga na bira na agbu Lot, molenge ti ita ti Abraham ti koli, nga na sewa ti lo kue. Nzapa amû maboko na Abraham ti hon na ngangu aturugu so na lege so adö bê, atâa so ala yeke lani mingi ahon azo ti Abraham! Tondo ti hongo na ngangu so aduti peut-être lani kozo tondo so a sala tënë ni na yâ “Mbeti ti Bira ti L’Eternel”. A yeke lani peut-être mbeni mbeti so asala nga tënë ti ambeni bira so a sû ni na yâ Bible pëpe (Nombre 21:14). Ambeni hongo na ngangu mingi ayeke ga na peko.

17. Ye nyen afa so Jéhovah atiri ndali ti amolenge ti Israël na peko ti so ala lï na sese ti Canaan? Mû ambeni tapande.

¹⁷ Ngoi kete kozoni si amolenge ti Israël alï na sese ti Canaan, Moïse adë bê ti ala: “L’Eternel Nzapa ti i, Lo so ague na gbele i, fade Lo sala bira teti i, na lege ti ye kue so Lo sala na gbele i na sese ti Egypte”. (Deutéronome 1:30; 20:1). Biani, Jéhovah atiri ndali ti azo ti lo. Lo sala si ala hon awato ti ala na ngangu na lege so apika bê. Na ye so kue lo to nda ni na Josué, koli so asala kusala na peko ti Moïse, ngbii asi na ngoi ti aJuge nga na ngoi ti komandema ti agbia be-ta-zo ti Juda.—Josué 10:1-14; aJuge 4:12-17; 2 Samuel 5:17-21.

18. (a) Ngbanga ti nyen e lingbi ti kiri singila so Jéhovah achangé pëpe? (b) Tongana kengo tele so ayeke na Genèse 3:15 asi na kota mbage ti lo, ye nyen ayeke si ande?

 ¹⁸ Jéhovah achangé pëpe; ye so lo leke ti sala ti tene sese aga mbeni paradis, si siriri aduti dä, agbian nga pëpe (Genèse 1:27, 28). Nzapa angbâ lakue ti ke ye ti sioni. Na oko ngoi ni, lo ye azo ti lo mingi, na lo ga ndulu ti sala ye ndali ti ala (Psaume 11:7). Biani, a ku ti tene kengo tele so a sala tënë ni na Genèse 3:15 asi na mbeni ngoi ti ngangu so aga ndulu awe, na so aye ayeke gbian dä mingi. Ti sala si iri ti lo aga nzoni-kue, na ti bata azo ti lo, Jéhovah ayeke kiri mbeni ti ga “Zo Ti Bira”!—Zacharie 14:3; Apocalypse 16:14, 16.

19. (a) Mû mbeni tapande ti fa ngbanga ti nyen kusala so Nzapa asala na ngangu ti futi na ye alingbi ti pusu e ndulu na lo. (b) A lingbi dutingo ndulu ti Nzapa ti tiri ndali ti e asala nyen na ndo e?

¹⁹ Bâ mbeni tapande: Mbeni sioni nyama aga ti sala sioni na sewa ti mbeni koli. Koli ni atiri na sioni nyama ni, si na nda ni lo fâ lo. Fade mo yeke ku ti tene wali ti lo na amolenge ti lo ake ye so lo sala? Oko pëpe, mo yeke ku ti tene ndoye so lo yeke na ni na mbage ti ala, ndoye so ayeke na kion pëpe, agbu bê ti ala. Legeoko tongaso nga, a lingbi e ke pëpe kusala so Nzapa asala na ngangu ti futi na ye. Zia si dutingo ti lo  ndulu ti tiri ti bata e akono ndoye ti e na mbage ti lo. A yeke nga nzoni ti tene e bâ na nene ni mingi ahon ti kozo ngangu ti lo so katikati ni ayeke dä pëpe. Tongaso, e lingbi ti “sala kusala so alingbi na lê ti Nzapa, na lege ti kpengo mbito ti Lo na dongo bê”.—aHébreu 12:28.

20. Tongana e diko atondo ti bira ti Nzapa so e lingbi ti gbu nda ni kue pëpe, a lingbi e sala ye tongana nyen, na ngbanga ti nyen?

²⁰ Biani, Bible afa pëpe na yâ ye oko oko anzene nzene ye kue so apusu Jéhovah ti tiri bira. Me e lingbi ti hinga lakue ye so ge: Lâ oko pëpe, Jéhovah ayeke sala kusala na ngangu ti lo ti futi na ye na lege so ayeke nzoni pëpe wala kirikiri. Mingi ni, bango aye so angoro mbeni mbaï ti Bible alingbi ti mû maboko na e ti hinga nda ti ye so asi (aProverbe 18:13). Même tongana a fa na e anzene nzene ye ni kue pëpe, gi mandango ye mingi na ndo Jéhovah nga gbungo li na ndo apendere lengo ti lo alingbi ti mû maboko na e ti zi kite kue so alingbi ti ga na bê ti e. Tongana e sala tongaso, e yeke bâ ande so e yeke na anda ti tënë mingi ti zia bê kue na Jéhovah, Nzapa ti e.—Job 34:12.

21. Atâa so ngoi na ngoi Jéhovah aga “Zo Ti Bira,” ti tâ tënë ni lo yeke tongana nyen?

²¹ Atâa so tongana dutingo ti aye ahunda ti tene Jéhovah aga “Zo Ti Bira,” a ye ti tene pëpe so lo ye bira. Na yâ suma ti Ézéchiel, so na yâ ni lo bâ mbeni char ti yayu, a fa Jéhovah tongana lo so ayeke leke tele ti lo ti tiri na awato ti lo. Ye oko, Ézéchiel abâ mbeni kongö angoro na tele ti Nzapa. Kongö ni ayeke fä ti siriri (Genèse 9:13; Ézéchiel 1:28; Apocalypse 4:3). Biani, Jéhovah ayeke kpô nga lo ye siriri. Bazengele Jean asû na mbeti: “Nzapa ayeke Ndoye.” (1 Jean 4:8). Aye ti nzoni kue so a wara na yâ salango ye ti Jéhovah asala kusala tâ na lege ni. Tongaso, so tâ matabisi si e yeke na ni ti wara lege ti ga ndulu na mara ti Nzapa tongaso, so ayeke na ndoye nga na ngangu!