Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

MTWE 6

Machili Gakonanga—“Ambuje Ali Ŵangondo”

Machili Gakonanga—“Ambuje Ali Ŵangondo”

1-3. (a) Ana yindu yaliji wuli kwa Aisalaeli ali asimangene ni asilikali wa Aiguputo? (b) Ana Yehofa ŵaputile chamtuli ngondo ŵandu ŵakwe?

AISALAELI lwamalile lunda ali ayiche pakatikati pa matumbi gelewu ni nyasa jakusawusya komboka. Likuga lyangondo lya Aiguputo, lyalyaliji lyakuwulaga mwangali chanasa, lyaliji mkwakuya Aisalaeli kuti akawulaje. * Nambope, Mose jwalimbikasisye ŵandu ŵa Mlungu kuti akajasa mtima. Jwalakwe jwalimbikasisye kuti, “Ambuje ni ŵatamputile ngondo.”—Ekisodo 14:14.

2 Atamose kuti yaliji myoyo, Mose jwapopesile kwa Yehofa. Kaneko Yehofajo jwajanjile kuti, “Ligongo chichi mkundilila une?  . . Mnyakule simbo jenu ni mtambasukule mkono wenu pa nyasa, kuti mjigaŵanye nyasajo.” (Ekisodo 14:15, 16) Awanichisye kuti akuyiwona yakutendekwayi munganisyo mwawo. Mwachitemachitema Yehofa akulamula lilayika, kaneko liwunde likwawula kunyuma kwa Aisalaeli kuti Aiguputo akawonaga Aisalaeliŵa. Yeleyi yikutendekasya kuti Aiguputo akajimuchila. (Ekisodo 14:19, 20; Salimo 105:39) Mose akutambasukula mkono wakwe. Ligongo lyambungo jamachili jajikututa mesigo, nyasajo jikugaŵikangana pakatikati. Kaneko mesigo gakwima mpela mapupa, yayikutendekasya kuti papagwe litala lyakwanila kupita mtundu wosopewo.—Ekisodo 14:21; 15:8.

3 Pakuŵa jwagaweni machili gosopega, akaŵe jwine, Falao akalamwile asilikali ŵakwe kuti awujeje. Mmalo mwakwe, Falao jwakulikwesyaju akulamula kuti ŵapute Aisalaeli. (Ekisodo 14:23) Mwachitemachitema, Aiguputowo akwinjila m’nyasamo. Nambo kaneko yindu yikutanda kusokonechela ligongo lyakuti matayala ga magaleta gawo gakutanda kukulika. Panyuma pakuti Aisalaeli ayiche pesi pa nyasa, Yehofa akumlamula Mose kuti, “Mtambasukule mkono wenu pa nyasa kuti mesigo gawujile, kwatiŵisya Aiguputo pampepe ni magaleta gawo ni ŵandu ŵakwendesya ŵakwe.” Mapupa ga mesigo gakugwa ni kumtiŵisya Falao ni ŵangondo ŵakwe.—Ekisodo 14:24-28; Salimo 136:15.

Panyasa Jechejewu, Yehofa jwalosisye kuti ali Mlungu ‘jwangondo’

4. (a) Ana pa Nyasa Jechejewu, Yehofa jwalosisye kuti ali jwamtuli? (b) Ana kumanyilila yeleyi mpaka kwatendekasye ŵane kutenda chichi?

4 Kulupuka kwa Aisalaeli pa Nyasa Jechejewu chili chakutendekwa changaliŵalichika mu mbili ja yakutenda ya Yehofa kwa ŵandu. Pelepa Yehofa jwalilosisye kuti ‘ali jwangondo.’ (Ekisodo 15:3) Ana tukusapikana uli mumtima ligongo lyakumanyilila kuti Yehofa ali jwangondo? Kusala mwakuwona mtima, ngondo jiyikasisye yipwetesi pa mtundu wa ŵandu. Ŵandu ŵane akusaganisya kuti yakusati pakamulichisya masengo Yehofa machili gakwe gakonanga, mpaka yalepelekasye kumŵandichila.

Kulekangana kwa Ngondo ja Mlungu ni ja Ŵandu

5, 6. (a) Ligongo chichi yili yakuŵajilwa Mlungu kolanjidwa kuti “Yehofa jwa makuga”? (b) Ana ngondo ja Mlungu jikusalekangana chamtuli ni ngondo sya ŵandu?

5 Mwakamulana ni yiŵecheto yandanda ya Baibulo, Mlungu akumkolanga ni lina lya udindo lyakuti, “Yehofa jwa makuga.” M’Malemba Gachihebeli chiŵandika ndaŵi syakwana 300 soni kaŵili m’Malemba Gachigiliki Gachiklistu. (1 Samuele 1:11, NWT) Mpela Jwakulamulila Jwamkulungwa, Yehofa akusalamulila makuga gangondo gamachili ga malayika. (Yoswa 5:13-15; 1 Ayimwene 22:19) Likuga lyangondo lyeleli mpaka lijonanje mwakutesya lung’wanu. (Yesaya 37:36) Nambo ngondo sya ŵandu sikusaŵa syangasangalasya. Nambo tukumbuchileje kuti ngondo sya Mlungu syangalandana ni ngondo sya ŵandu. Ŵangondo soni ŵandale akusaŵecheta kuti akusatenda ngondo pamagongo gakupikanika. Nambo ngondo sya ŵandusi sikusatendekwa ligongo lya kutunduka soni kulinonyela.

6 Mwakulekangana ni yeleyi, Yehofa jwangatenda yindu mwakwamba kujigalika nganisyo. Lilemba lya Detulonomo 32:4 likusati, “Ambuje ni ŵali ŵakumchenjela ŵenu ŵamachili, yitendo yawo yosope yili yagoloka ni yachilungamo. Mlungu jwenu ali jwakulupichika ni jwakuwona, akusatenda yindu yakwenela ni yamtendele.” Maloŵe ga Mlungu gakusalekasya ngasa, chiwawa soni kutumbila mnope. (Genesesi 49:7; Salimo 11:5) Myoyo, Yehofa jwangatenda yindu pali pangali ligongo lyakupikanika. Yehofa akusakamulichisya masengo machili gakwe gakonanga mwakusamala soni naga pali pangali litala line lyakumachisya chakusawusyacho. Yili mpela muŵaŵechetele kupitila mwa jwakulochesya Esekiele kuti, “‘Ana mkuganisya kuti ngusasangalala ndili kumwona mundu jwakulemwa ali mkuwa?’ Ambuje ŵawusisye. Iyayi, ngasangalele kumwona jwakulemwa ali alesile ulemwa wakwe ni kuŵa ni umi.”—Esekiele 18:23.

7, 8. (a) Ana Yobu jwaŵechete yamtuli yayalosisye kuti nganaganisya chenene? (b) Ana Elihu jwamkamuchisye chamtuli Yobu pa kaganisye kakweka? (c) Ana tukulijiganya chichi kutyochela pa yaŵasimene nayo Yobuyi?

7 Ligongo chichi Yehofa akusakamulichisya masengo machili gakonanga? Mkanitujanje chiwusyochi, tukumbuchile kaje ya Yobu juŵaliji mundu jwakulupichika. Satana jwakayichile yakuti Yobu mpaka aŵe jwakulupichika pasimene ni yakusawusya. Satanaju nganamkayichila Yobupe, nambo jwakayichile ŵandu wosope. Yehofa jwatesilepo kandu pa kuyichilaku mwakumkunda Satana kuti alinje kulupichika kwa Yobu. Yakuyichisya yakwe, Yobu jwalwasile mnope, chipanje chakwe chajonasiche soni ŵanache ŵakwe ŵawile. (Yobu 1:1–2:8) Ligongo lyangamanyilila chenene yayatendekwagayi, Yobu jwaganisyaga kuti yakusawusya yajwasimanaga nayo yaliji yakutyochela kwa Mlungu. Jwalakwe ŵamŵusyisye Mlungu ligongo lyakwe ‘ŵamputile mwakuwilisyawilisya’ soni kumwona mpela “mmagongo” jwakwe.—Yobu 7:20; 13:24.

8 Mnyamata jwine lina lyakwe Elihu, jwalosisye kuti kaganisye ka Yobu kaliji kakulemechekwa. Jwalakwe jwatite, “Ana mkuganisya kuti mkuŵecheta mwakulondola pakuŵechetaga kuti, Une ndili jwakulungama pameso pa Mlungu?” (Yobu 35:2) Yisyene, uli ungali lunda ganisya kuti m’we ni ŵatukumanyilila mnope kupunda Mlungu, kapena ganisya kuti jwalakwe akusatenda yindu mwangali chilungamo. Elihu jwatite, “Mlungu ngaŵa mkutenda chindu chakusakala, Mlungu Jwamachiligosope ngaŵa mkutenda chindu chakulemwecheka. Kaneko jwatite, “Jwalakwejo ali jwakulungama ni jwa chilungamo pa ŵandu.” (Yobu 34:10; 36:22, 23; 37:23) Tukusakulupilila kuti Mlungu pakuputa ngondo, akusatenda yeleyi ni ligongo lyakupikanika chenene. Ni nganisyo syelesi, kwende tukambilane magongo gagakusamtendekasya Mlungu jwamtendele kuŵa jwakuputa ngondo ndaŵi sine.

Ligongo Chichi Mlungu Jwamtendele Akusaputa Ngondo?

9. Ligongo chichi Mlungu jwamtendele akusaputa ngondo?

9 Panyuma pakumlumba Mlungu kuti ‘ali jwangondo,’ Mose jwatite, “Ana ni mlungu jwapi jwampaka alandane ni wawojo, Yehofa? Wawojo ali ŵaswela mnope, ŵani ŵampaka alandane nawo?” (Ekisodo 15:11, NWT) Nombenajo jwakulochesya Habakuku jwalembile kuti, “Meso gawo gali geswela gangasosa kulola yakusakala, ngaŵa mkwalechelela kuti atendeje yangalumbana.” (Habakuku 1:13) Atamose kuti Yehofa ali Mlungu jwachinonyelo, jwalakwe alisoni Mlungu jwamswela soni jwachilungamo. Ndaŵi sine, ndamo syelesi sikusamtendekasya kuti akamulichisye masengo machili gakwe gakonanga. (Yesaya 59:15-19; Luka 18:7) Myoyo, Mlungu pakuputa ngondo, jwangajonanga ndamo jakwe jakuŵa jwamswela. Mmalo mwakwe, jwalakwe akusaputa ngondo ligongo lyakuti ali jwamswela.—Lefitiko 19:2.

10. (a) Ana ndaŵi jandanda Mlungu kuputa ngondo jaliji japi soni jwaputile chamtuli? (b) Ana uŵengani wakuwusala pa Genesesi 3:15 uchimala chamtuli soni uchiyikasya upile wamtuli kwa ŵandu ŵakulungama?

10 Kwende tuganichisye yayatendekwe panyuma pakuti Adamu ni Hawa, amjimuchile Mlungu. (Genesesi 3:1-6) Yikaŵe kuti Yehofa alechelele kusakalaku, nikuti udindo wakwe mpela Jwakulamulila jwa yakukupanganyikwa yosope, ukaliji wangali machili. Nambo ligongo lya chilungamo, Mlungu jwaliji jwakusimichisya kwajonanga jemanjaji. (Aloma 6:23) Mu chakulochesya chandanda cha m’Baibulo, Yehofa jwasasile kuti uŵengani uchipagwa pasikati pa ŵakutumichila ŵakwe ni ŵakumkuya Satana jwakusakolanjidwa kuti “chingwena.” (Chiwunukuko 12:9; Genesesi 3:15) Pambesi pakwe, uŵenganiwu uchimala panyuma pakumswanya Satana. (Aloma 16:20) Nambo konanjidwaku kuchitendekasya kuti ŵandu ŵakulungama apochele upile wejinji. Kuchimasyasoni yitendo ya Satana ni kuwugula litala lyakuti chilambo chosope chapasi chiŵe paladaiso. (Mateyu 19:28) Ŵandu ŵali kumbali ja Satana chapitilisye kwalagasya ŵandu ŵa Mlungu mwakuchilu soni mwausimu, mpaka Satana ali ajonanjidwe. Nambo ndaŵi sine Yehofa chatendejepo kandu.

Yakusatenda Mlungu Pakutyosya Yakusakala

11. Ligongo chichi Mlungu jwaliji jwakusimichisya kwikasya chigumula?

11 Chigumula cha mundaŵi ja Nowa chili chisyasyo chimo chakulosya kuti Mlungu ŵatesilepo kandu. Lilemba lya Genesesi 6:11, 12 likusati, ‘Ndaŵi jelejo ŵandu ŵane wosope ŵaliji ŵakusakala pa meso pa Mlungu, nipo kusakala kwawo kwajenele chilambo chosope chapasi. Mlungu ŵachiweni chilambo chapasi kuti chili chesakale, pakuŵa umi wa mundu jwalijose waliji wakusakala.’ Ana Yehofa akakundile kuti ŵandu ŵakusakala ajonanje ndamo syambone syosope sya pachilambo chapasi? Iyayi. Yehofa jwaliji jwakusimichisya kwikasya chigumula pakusaka kutyosya ŵandu ŵaŵatendaga ndamo syakusakala.

12. (a) Ana Yehofa jwasasile yamtuli mkanipaŵe pakwamba ya “mbeju” ja Abulahamu? (b) Ligongo chichi Aamoli ŵasosekwaga kutopoledwa?

12 Yeleyi yikulandanasoni ni yajwatesile Mlungu pakwajonanga Akanani. Yehofa jwasasile kuti mwa Abulahamu muchikopoka “yisukulu.” Kupitila mwa yisukuluyi maŵasa gosope ga pachilambo chapasi gachipochela upile. Mwakamulana ni chakulingachi, Mlungu jwasasile kuti ŵanache ŵa Abulahamu chachipochela chilambo cha Kanani. Chilambochi ni chaŵatamaga Aamoli. Ana Mlungu ŵakwete ligongo lyakupikanika lyakwatopolela ŵanduŵa m’chilambo chawo? Yehofa jwasasile mkanipaŵe kuti kwatopolaku kuchitendekwa pali pamasile yaka 400, mpaka “ulemwa wawo tiwuyikane pasyesyene.” * (Genesesi 12:1; 13:15; 15:13, 16; 22:18) Mundaŵiji, Aamoli ŵapitilisye kutenda yakusakala mnope. Ŵandu ŵa m’chilambo cha Kanani ŵatandite kulambila milungu jakupanganyidwa, kuwulagana soni chikululu. (Ekisodo 23:24; 34:12, 13; Numeli 33:52) Ŵandu ŵa m’chilambochi ŵayikene pakwapeleka ŵanache ŵawo mpela mbopesi pamoto. Ana mlungu jwamswela akakundile kuti ŵandu ŵakwe atameje pasikati pa ŵandu ŵakusakalaŵa? Iyayi. Jwalakwe jwatite, “Yitendo yawo yichisakesye chilambo, myoyo Ambuje akuchipa chilango chilambocho, pakwatoposya ŵanduwo kuti jemanja mkajinjile.” (Lefitiko 18:21-25) Nambope, Yehofa nganawulaga ŵanduwo mwachisawawa. Akanani ŵaŵaliji ŵakuŵajilwasakaga umi, mpela Lahabi soni Agibiyoni, ŵakulupwisye.—Yoswa 6:25; 9:3-27.

Kuputa Ngondo Pakusaka Kuswejesya Lina Lyakwe

13, 14. Ligongo chichi Yehofa jwaliji jwakusachilila kuliswejesya lina lyakwe? (b) Ana Yehofa jwaliswejesye chamtuli lina lyakwe?

13 Ligongo lyakuti Yehofa ali jwamswela, lina lyakwe lilisoni lyeswela. Yesu jwajiganyisye ŵakulijiganya ŵakwe kuti apopeleje kuti, “Lina lyawo lichimbichikwe [“liswejesyedwe,” NWT].” (Mateyu 6:9) Kwimuchila kwakwatendekwe mumgunda wa Edeni, kwasakesye lina lya Mlungu soni kwatendekasisye kuti papagwe kukayichila ndamo sya Mlungu soni kalamulile kakwe. Yehofa ngamkanasechelela yeleyi. Jwalakwe jwaliji jwakusimichisya kuswejesya lina lyakwe.—Yesaya 48:11.

14 Kwende tuganichisyesoni yayatendechele Aisalaeli. Paja Mlungu ŵamsalile Abulahamu kuti kupitila mu yisukulu yakwe maŵasa gosope ga pachilambo chapasi gachipochela upile. Nambo yeleyi yawonekaga kuŵa yangakomboleka kwa Aisalaeli ligongo lyakuti ŵaliji achikapolo ku Iguputo. Nambo kwagopola ku ukapoloku soni kwatenda kuŵa mtundu, kwakamuchisye kuti lina lyakwe liswejesyedwe. Myoyo, jwakulochesya Daniele pakupopela jwasasile kuti, “Ŵalakwe Ambuje, Mlungu jwetu, ŵakopwesye ŵandu ŵawo ku Iguputo ni ligasa lyawo lya machili, soni lina lyawo likupikanika mpaka sambano jino.”—Daniele 9:15.

15. Ligongo chichi Yehofa ŵakopwesye Ayuda ku ukapolo ku Babiloni?

15 Chakutesya lung’wanu chili chakuti, Daniele jwapopesile chamti myiyi pandaŵi jele Ayuda ŵasakaga kuti Yehofa atendeposoni kandu ligongo lya lina lyakwe. Nambo pandaŵiji, Ayuda ŵangapikanilaŵa ŵaliji ku ukapolo ku Babiloni. Pandaŵiji, msinda wawo wa Yelusalemu waliji masame. Daniele jwamanyililaga kuti kwawuchisya Ayuda ku chilambo chawo kukatendekasisye kuti lina lya Yehofa lichimbichikwe. Myoyo, Daniele jwapopesile kuti, “Ŵalakwe Ambuje, apikane maloŵe getu. Ambuje atukululuchile, atupikanile soni atendepo kandu, kuti ŵandu ŵamanyilile ŵalakwe kuti ali Mlungu. Akachelewa ŵalakwe Mlungu jwangu, pakuti msinda wawo ni ŵandu ŵawo ukusamanyika ni lina lyawo.”Daniele 9:18, 19.

Kwaputila Ngondo Ŵandu Ŵakwe

16. Ligongo chichi mpaka tujile kuti kulichenjela lina lyakwe ngakukugopolela kuti Yehofa ali jwangaganichisya ŵane soni jwakulinonyela?

16 Ana kusachilila kwa Yehofa kulichenjela lina lyakwe kukulosya kuti jwalakwe ali jwangasamala ya ŵane soni jwakulinonyela? Iyayi. Tukuŵecheta yeleyi ligongo lyakuti jwalakwe akusiŵachenjela ŵandu ŵakwe ligongo lyakuti ali jwamswela soni akusatenda yindu mwachinonyelo. Kwende tuganichisye yayili mu Genesesi chaputala 14. Pelepa tukusaŵalanga ya mayimwene mcheche gele gajiŵile Loti soni liŵasa lyakwe. Ni chikamuchisyo cha Mlungu, Abulahamu jwakombwele kwagomeka achimmagongo ŵamachiliŵa. Ngani jakwamba kugomekaku ni jajaliji jandanda kulembedwa mu “buku ja Ngondo sya Ambuje.” Komboleka kuti m’mabukumu mwalembedwesoni ngondo sine syanganisilembedwa m’Baibulo. (Numeli 21:14) Panyuma pangondo syelesi patendekwesoni ngondo sine.

17. Ana chichi chachikulosya kuti Yehofa ŵaputilaga ngondo Aisalaeli panyuma pakwinjila m’chilambo cha Kanani? Apeleche chisyasyo.

17 Ali asigele panandi kwinjila m’chilambo cha Kanani, Mose jwasimichisye Aisalaeli kuti, “Ambuje Mlungu jwenu, ni ŵatamlongolele, soni ni ŵatakapute ngondo m’malo mwenu, mpela mumwawonele ku Iguputo kula.” (Detulonomo 1:30; 20:1) Yisyene, kutandila mundaŵi ja Yoswa, juŵajinjile mmalo mwa Mose, mpaka kwika mundaŵi ja Ŵakulamula soni mu ulamusi wa mayimwene gakulupichika ga Ayuda, Yehofa jwaliji mkwaputila ŵandu ŵakwe ngondo. Ŵakamuchisyaga kwagomeka adani ŵawo mwakusimonjesya.—Yoswa 10:1-14; Ŵakulamula 4:12-17; 2 Samuele 5:17-21.

18. (a) Ligongo chichi mpaka tuŵe ŵakusangalala kumanyilila kuti Yehofa nganachenga? (b) Ana uŵengani waŵawusasile pa Genesesi 3:15 pawuchiyika pasyesyene, chichitendekwa chichi?

18 Yehofa nganachenga soni chakulinga chakwe chakuti chilambochi chiŵe paladaiso nganichichenga. (Genesesi 1:27, 28) Mlungu chiŵela kuyiŵenga yakusakala. Jwalakwe akusiŵanonyela mnope ŵandu ŵakwe soni pachangaŵapa jwalakwe chachaputila ngondo jemanjaji. (Salimo 11:7) Kusogoloku, uŵengani waŵawusasile pa Genesesi 3:15 soni chiwawa, chiyiyiche pasyesyene. Pakusaka kuliswejesya lina lyakwe soni kwachenjela ŵandu ŵakwe, Yehofa chachiŵasoni Mlungu ‘jwangondo.’—Sakaliya 14:3; Chiwunukuko 16:14, 16.

19. (a) Ligongo chichi machili gakonanga ga Yehofa mpaka gatutendekasye kumŵandichila? Apeleche chisyasyo. (b) Ana kusachilila kwa Yehofa kutuchenjela kukusatukwaya chamtuli?

19 Tuwanichisye kuti chinyama chakogoya chikusaka kuwulaga ŵandu ŵa m’liŵasa line lyakwe. Ni jwamlume jwa m’liŵasalyo akuchiguluchila chinyamacho ni kuchiwulaga. Ana mpaka tujembecheye kuti ŵamkwakwe soni ŵanache ŵakwe chamjogopeje ligongo lyakuti jwalakwe awuleje chinyama chakogoyacho? Iyayi. Nambo mpaka tujembecheye kuti jemanjaji chayamichile chinonyelo chalosisye jwamlumeju. Mwakulandana ni yeleyi, ngatukusosekwa kumjogopaga Mlungu ligongo lya kakamulichisye masengo ka machili gakwe gakonanga. Kusachilila kwakwe kutuchenjela kukusosekwa kutulimbikasya kumnonyela jwalakwe. Tukusosekwasoni kuchimbichisya mnope machili gakwe gangali malile. Naga tukutenda myoyo ‘tuchimlambila jwalakwe mwa uchimbichimbi.’—Ahebeli 12:28.

Amŵandichile Mlungu ‘Jwangondo’

20. Patukuŵalanga m’Baibulo yakwamba ngondo ja Mlungu nambo ngatukupikanichisya, tutendeje uli, soni ligongo chichi?

20 Baibulo jangasala magongo gosope gagamtendekasisye Yehofa kuti apute ngondo. Nambope mpaka tuŵe ŵakusimichisya kuti Yehofa jwangakamulichisya masengo machili gakwe gakonanga mwangali chilungamo soni mwangasa. Ndaŵi syosope kuti tupikanichisye ngani ja m’Baibulo tukusasosekwa kuganichisya ya ngani josopejo soni yiliyose yayatandisye nganijo. (Misyungu 18:13) Atamose kuti ngatukumanyilila yosope yanganijo, nambo kulijiganya yejinji ya Yehofa soni kuganichisya ndamo syakwe syapenani mpaka kutukamuchisye kumasya kayichila kulikose kwampaka tukole. Naga tukutenda yeleyi, tuchikola magongo gakupikanika gakumkulupilila Mlungu jwetu, Yehofa.—Yobu 34:12.

21. Atamose kuti ndaŵi sine Yehofa akusaŵa Mlungu ‘jwangondo,’ nambo ana ngayikugopolela chichi?

21 Atamose kuti yindu yine mpaka yimtendekasye Yehofa kuŵa Mlungu ‘jwangondo,’ yeleyi ngayikugopolela kuti Yehofa akusanonyela ngondo. Mesomkulola gaŵagaweni Esekiele gakwamba ligeleta lyakwinani, Yehofa jwawoneche mpela akukosechela ngondo jakulimbana ni adani ŵakwe. Nambotu Esekiele ŵam’weni Mlungu ali asyungulilidwe ni ukunje wa ula wawukusajimilaga mtendele. (Genesesi 9:13; Esekiele 1:28; Chiwunukuko 4:3) Kusala yisyene Yehofa ali Mlungu jwakuwusimana mtima soni jwamtendele. Ndumetume Paulo jwalembile kuti, “Mlungu ali chinonyelo.” (1 Yohane 4:8) Yehofa ngakusalosya ndamo syakwesi mwachisawawa. Uli upile wekulungwa kumŵandichila Mlungu jwamachili soni jwachinonyeloju.

^ ndime 1 Mwakamulana ni yajwasasile m’Yuda jwine jwakulemba mbili, lina lyakwe Josephus, Aiguputo paŵakuyaga Aisalaeli, “ŵaliji ni magaleta 600 soni achalume 50,000 ŵakwela pa mahachi. Konjechesye pelepa, papalisoni ŵane ŵakwenda pasi ŵakwana 200,000.”—Jewish Antiquities, II, 324 [xv, 3].

^ ndime 12 Maloŵe gakuti “Aamoli,” komboleka pelepa gakupwatikapo ŵandu wosope ŵa chilambo cha Kanani.—Detulonomo 1:6-8, 19-21, 27; Yoswa 24:15, 18.