Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

MTWE 7

Machili Gakuchenjela ga Mlungu Jwali “Kwakutilila Kwetu”

Machili Gakuchenjela ga Mlungu Jwali “Kwakutilila Kwetu”

1, 2. Ana Aisalaeli ŵaliji pa yisyawusyo yamtuli paŵagambile kwinjila m’dela ja Sinayi mu 1513 B.C.E., soni ana Yehofa ŵalimbikasisye chamtuli?

AISALAELI ŵaliji pa yisawusyo paŵagambile kwinjila m’dela ja Sinayi kundanda kwa chaka cha 1513 B.C.E. * Jemanjaji ŵajembecheyaga kwenda ulendo kupitila m’chipululu “chakogoya . . . mwele mugaliji majoka ga ukali ni makoloto.” (Detulonomo 8:15) Ŵasimanagasoni ni mitundu jajajimuchilaga. Yehofa ni juŵatendekasisye kuti ŵandu ŵakweŵa aŵe mundamo jeleji. Ana Mlungu akakombwele kwakulupusya jemanjaji?

2 Maloŵe ga Yehofa ga pa Ekisodo 19:4 galiji gakulimbikasya mnope kwa Aisalaeli. Maloŵega gakusati, “Myiweni yindu yinayitesile kwa Aiguputo, ni kuti namnyakwile jemanja mpela mwele nyanga kapena kuti ngwasi jikusanyakulila ŵanache ŵakwe pa mapapiko gakwe, ni kumyichisya kwa une namsyene.” Yehofa ŵakumbwisye ŵandu ŵakwe kuti mpela mwajikusatendela ngwasi, jwalakwe jwakopwesye jemanjaji ku Iguputo ni kwajawusya kumalo gambone. Nambo panasoni magongo gane gagakutendekasya kuti ‘mapapiko ga ngwasi’ gaŵe gakuŵajilwa kugawanichisya ni machili gakuchenjela ga Mlungu.

3. Ligongo chichi ‘mapapiko ga ngwasi’ gali gakuŵajilwa kugawanichisya ni machili ga Yehofa gakutuchenjela?

3 Ngwasi jikusakamulichisya masengo mapapiko gakwe gekulungwa soni gamachili mwakulekanganalekangana. Pakukutenda chitukuta mnope, ngwasi jajikwete ŵanache jikusatambasukula mapapiko gakwe gagakusaŵa gelewu mamita gaŵili. Jikusatenda yeleyi kuti mapapikoga gaŵe m’bulili ni chakulinga chakwachenjela ŵanache ŵakwe kuti akapya ni lyuŵa. Pakukusisima, ngwasi jikusawunichila ŵanache ŵakwe ni mapapiko gakwe. Mpela mwajikusatendela ngwasi pakwachenjela ŵanache ŵakwe, Yehofa jwasamalile soni kwachenjela Aisalaeli. Paŵaliji m’chipululu, kuti Yehofa apitilisye kwachenjela jemanjaji ni m’bulili wa mapapiko gakwe gakuwanichisya, ni kuti Aisalaeli ŵasosekwaga kupitilisya kuŵa ŵakulupichika kwa jwalakwe. (Detulonomo 32:9-11; Salimo 36:7) Ana masiku gano tujembecheje kuti Yehofa chatuchenjeleje?

Mlungu Akutusimichisya Kuti Chachituchenjela

4, 5. Ana ligongo chichi mpaka tukole chikulupi chakuti Yehofa chachituchenjela?

4 Yehofa akwete machili gakwachenjela ŵakutumichila ŵakwe ŵakulupichika. Jwalakwe ali “Mlungu jwamachiligosope.” (Genesesi 17:1) Lina lya udindoli likulosya kuti jwalakwe akwete machili gangali malile. Mpela litumbela lyele pangali mundu jwampaka alijimiche, pangali mundu jwampaka alekasye machili ga Yehofa. Pakuŵa Yehofa akwete machili gakutenda chilichose mwakamulana ni chakulinga chakwe, mwine mpaka tuliwusyeje kuti, ‘Ana chili chakulinga cha Yehofa kukamulichisya masengo machili gakwe pakwachenjela ŵandu ŵakwe?’

5 Kwanga kwakwe kuli elo. Yehofa akusatusimichisya kuti chachachenjela ŵandu ŵakwe. Lilemba lya Salimo 46:1 likusati, “Kwa Mlungu ni kwakutilila kwetu ni machili getu, ŵakutukamuchisya pandaŵi ja yisawusyo.” Pakuŵa Mlungu “ali jwangalambusya,” tukwete chikulupi chakuti chachituchenjela. (Tito 1:2) Kwende tulole yiwanichisyo yakupikanika chenene yaŵakamulichisye masengo Yehofa pakulondesya ya machili gakwe gakuchenjela.

6, 7. (a) Ana jwakuchinga jwa m’ndaŵi ja m’Baibulo ŵasichenjelaga chamtuli ngondolo syakwe? (b) Ana kusachilila kwa Yehofa kusisamalila soni kusichenjela ngondolo syakwe akusakuwanichisya chamtuli m’Baibulo?

6 Yehofa ali jwakuchinga, soni mŵe “tuli ŵandu ŵakwe ni ngondolo sya palulila pakwe.” * (Salimo 23:1; 100:3) Yili yinyama yamnono yayikusasaka chikamuchisyo chakulandana ni chachikusasosekwa ku ngondolo. Jwakuchinga jwa m’ndaŵi ja m’Baibulo jwasosekwaga kuŵa jwakulimba mtima kuti asichenjele ngondolo syakwe ku lisimba, lisogo, chimbalangondo soni ŵawiyi. (1 Samuele 17:34, 35; Yohane 10:12, 13) Nambo ndaŵi sine ngondolo syasosekwaga kusisamalila mwachinonyelo. Ngondolo pajiŵelechele mwanache kwakutalikangana ni lichinga, jwakuchinga jwa chinonyelo jwajilolelaga ngondoloji pandaŵi jakusawusyaji. Kaneko ŵakanyakulaga kamwanache kangondoloko ni kwawula nako kulichinga.

‘Tachanyakula m’miyala mwakwe’ mwakwapakata

7 Pakulilandanya ni jwakuchinga, Yehofa akutusimichisya kuti ali jwakusachilila kutuchenjela. (Esekiele 34:11-16) Pakulondesya ya Yehofa, lilemba lya Yesaya 40:11 lyatwakambilene mu Mtwe 2 wa bukuji likusati, “Tasichilanga ngondolo syakwe mpela mkuchinga. Tachasonganya ŵanache ŵangondolo ni kwanyakula m’miyala mwakwe.” Ana yakombolekaga uli kuti kamwanache kangondolo kaŵe “m’miyala” mwa jwakuchinga ni kukapakata pachakuwala chakwe? Kamwanacheko kajawulaga kwa jwakuchingajo ni kukwaya ngongolo syakwe. Nambo jwakuchingajo ni juŵasosekwaga kwinama, kukanyakula ni kukapakata m’miyala mwakwe. Chelechi chili chiwanichisyo chambone chakulosya kuti Jwakuchinga jwetu Jwamkulungwa ali jwakusachilila kutusamalila soni kutuchenjela.

8. (a) Ana Yehofa akusiŵachenjela ŵandu ŵapi, soni yeleyi yikuwonechela uli pa Misyungu 18:10? (b) Ana kupata chikulupusyo m’lina lya Yehofa kukusapwatikapo chichi?

8 Mlungu jwangachenjela ŵandu wosope. Jwalakwe akusiŵachenjela ŵandu ŵakusamŵandichila. Lilemba lya Misyungu 18:10 likusati, “Lina lya Ambuje [“Yehofa,” NWT] lili mpela sanja jakulimbangana mnope, mundu jwakulungama akusatilila kweleko ni kulupuka.” Mundaŵi ja m’Baibulo, ŵandu ŵataŵaga sanja m’chipululu kuti gaŵe malo gakutilila. Nambo jwasimene ni chakusawusya ni juŵasosekwaga kutendapo kandu mwakutilila kweleko kuti akulupuche. Yeleyi yili yakulandana ni kupata chikulupusyo m’lina lya Mlungu. Nambo ngayikugopolela kwambaga kulikolanga lina lya Mlungu mwakuŵilisyaŵilisya, ligongo lina lya Mlungu nganiliŵa chisasi. Mmalo mwakwe tukusosekwa kummanyilila ni kumkulupilila msyene linalyo soni kutendaga yindu mwakamulana ni yakusasaka jwalakwejo. Pelepatu Yehofa atulosisye chinonyelo pakutusimichisya kuti naga tukumkulupilila jwalakwe, chachiŵa sanja jetu jakulupuchila.

“Mlungu . . . Komboleka Kutukulupusya”

9. Ana Yehofa atesile yejinji chamtuli kupunda kwamba kutusimichisya kuti chachituchenjela?

9 Mlungu atesile yejinji kupunda kwamba kutusimichisya kuti chachituchenjela. Mundaŵi ja m’Baibulo, jwalakwe jwalosisye m’matala gakusimonjesya kuti jukwete machili gakwachenjela ŵandu ŵakwe. Mundaŵi ja Aisalaeli “mkono” wamachili wa Yehofa wakamuchisyaga jemanjaji kuti adani ŵawo ŵamachili akawulasya. (Ekisodo 7:4) Nambope, Yehofa jwakamulichisyagasoni masengo machili gakwe gakuchenjela pa mundu jwalijose pajika.

10, 11. Ana ni yisyasyo yapi ya m’Baibulo yayikulosya kuti Yehofa akusakamulichisya masengo machili gakwe pa mundu jwalijose pajika?

10 Anyamata ŵatatu Ŵachihebeli, Shadileki, Misheki ni Abedenego ŵakanile kuchilambila chiŵanichisyo chagolide cha mwenye. Ligongo lya yeleyi, mwenye jwawukaliju jwajogoyisye anyamataŵa mwakwasalila kuti chiŵaponye mu ng’anjo ja moto. Nebukadinesa jujwaliji Mwenye jwamachili mnope pachilambo chapasi jwanyosisye kuti, “Pangali mlungu jwine jwalijose jwampaka amkulupusye myala mwangu.” (Daniele 3:15) Anyamata ŵatatuwa ŵakulupililaga machili ga Mlungu jwawo, nambo nganamanyililaga naga Mlungu chiŵakulupusye pandaŵiji. Myoyo, jemanjaji ŵajanjile kuti, “Mlungu jutukusamtumichila uwe komboleka kutukulupusya.” (Daniele 3:17) Nebukadinesa jwalamwile kuti akwisilile ng’anjo ja motojo maulendo 7 kaneko jakolele mnope moto kupunda pandanda. Nambo yeleyi nganiyalepekasya anyamataŵa kulupilila Mlungu jwawo jwamachili. Jwalakwe jwakulupwisye jemanjaji mwamti mwenye jwajitichisye kuti, “Pangalitu mlungu jwine jwalijose jwampaka akulupusye ŵandu mwa litala lyamti myiyi.”—Daniele 3:29.

11 Yehofa jwalosisyesoni machili gakwe gakuchenjela m’litala lyangaliŵalichika pele jwasamisye umi wa Mwanace jwakwe jumopejo kuwutyosya kwinani ni kuŵika m’matumbo mwa Maliya. Lilayika lyamsalile jwalakwejo kuti, “Timchikola chilu, ni timchiŵeleka mwanache jwamlume.” Lilayikali lyatitesoni kuti, ‘Msimu weswela uchiyika pa m’mwejo nipo machili gakwe tigachiŵa pa m’mwejo.’ (Luka 1:31, 35) Mwangakayichila Mwanache jwa Mlungu nganaŵeje m’malo gangali chakumchenjela mpela gelega. Ana ungali umlama wa mamagwe Yesu ukakwayiye Mwanache jwangapagwaju? Ana Satana akakombwele kumwulasya kapena kumwulaga Mwanacheju mkanaŵe kupagwa? Iyayi. Yehofa jwatesile yakuti pakapagwa chilichose champaka chimwulasye mwanache jwangapagwajo. Yinduyi mpaka yiŵe ungali umlama wa mamagwe, yindu yiliyose yampaka yimwulaje chinga ŵandu kapena yiŵanda. Yesu paŵakulaga Yehofa jwapitilisye kumchenjela. (Mateyu 2:1-15) Mpaka pajakwanile ndaŵi ja Mlungu, pangali chichawulesye Mwanache jwakwe jwakunonyelwa.

12. Mundaŵi ja m’Baibulo, ligongo chichi Yehofa jwachenjelaga ŵandu ŵane?

12 Ana ligongo chichi Yehofa jwachenjele ŵandu ŵane m’matala gakusimonjesyaga? Ndaŵi syejinji Yehofa jwachenjelaga ŵandu pakusaka kukwanilisya chakulinga chakwe. Mwachisyasyo, pakusaka kuti chakulinga cha Mlungu chikwanilichikwe, yaliji yakusosekwa kuti Yesu akulupuche paŵaliji likandi. Yeleyi yaliji yakuti yichakamuchisya ŵandu. Ngani syejinji syakusala ya machili gakuchenjela sili mbali ja Malemba gakusalilidwa gele ‘gagalembedwe kuti gatujiganye uwe, kuti tukole chembecheyo kupitila mu kupilila ni kulimbikasidwa mitima kugakusatupa uwe Malemba.’ (Aloma 15:4) Yisyasyo yeleyi yikusalimbisya chikulupi chetu mwa Mlungu jwetu jwamachili. Ana masiku agano tujembecheyeje kuti Mlungu chatuchenjeleje chamtuli?

Ana Machili ga Mlungu Gakuchenjela Gangagopolela Chichi?

13. Ana Mlungu akusosekwa kututendela yakusimonjesya? Alondesye.

13 Pakuŵa Yehofa jwasimichisye kuti chachituchenjela, yeleyi ngayikugopolela kuti chatuchenjeleje mwakusimonjesya. Mlungu jwangatusimichisya kuti tukoleje umi wangali yakusawusya m’chilambo chakalachi. Ŵakutumichila ŵa Yehofa ŵajinji akusasimana ni yakusawusya yejinji mpela usawuchi, ngondo, ulwele soni chiwa. Yesu jwasalile mwakupikanika chenene ŵakulijiganya ŵakwe kuti mundu mpaka awulajidwe ligongo lya chikulupi chakwe. Ni ligongo lyakwe Yesu jwagombelechesye kusosekwa kwakuŵa ŵakulupichika mpaka kumbesi. (Mateyu 24:9, 13) Yikaŵe kuti Mlungu akusatukulupusya mwakusimonjesya mu yisawusyo yetu yosope, Satana akapatile magongo gakumnyochesya Mlungu soni akakayichilaga kuti kulipeleka kwetu kwa Mlungu nganikuŵa kusyesyene.—Yobu 1:9, 10.

14. Ana ni yisyasyo yapi yayikulosya kuti Yehofa jwangachenjela ŵakutumichila ŵakwe mwakulandana?

14 Atamose mundaŵi ja m’Baibulo, Yehofa nganamchenjelaga jwakutumichila jwakwe jwalijose pajika. Mwachisyasyo, m’chaka cha 44 C.E. ndumetume Yakobo jwawulajidwe ni mwenye Helodi. Nambo panyuma pakwe, Petulo jwakulupwiche “m’miyala mwa Helodi.” (Masengo 12:1-11) Soni Yohane, mkulugwe Yakobo, jwatemi ni umi welewu kupunda Petulo ni Yakobo. Tukajembecheyaga kuti Mlungu chiŵachenjeleje ŵakutumichila ŵakwe mwakulandana. Nambosoni, “ndaŵi ni yakutendekwa yangayijembechela yikusayatendechela wosope.” (Jwakulalichila 9:11, NWT) Sano ana Mlungu akusatuchenjela chamtuli masiku agano?

Yehofa Akusatuchenjela Mwakuchilu

15, 16. Ana ni umboni wapi wakulosya kuti Yehofa akusiŵachenjela mwakuchilu ŵakutumichila ŵakwe mpela likuga? (b) Ligongo chichi mpaka tuŵe ŵakusimichisya kuti Yehofa chachachenjela ŵakutumichila ŵakwe apanopano soni pa “yisawusyo yekulungwa”?

15 Chandanda, kwende tukambilane yakusati pakutuchenjela mwakuchilu. Mpela ŵakutumichila wa Yehofa tujembecheyeje kuti jwalakwe chatuchenjeleje mpela likuga. Yikaŵe kuti jwalakwe ngakutenda yeleyi, Satana akatukamwile mwangasawusya. Aganichisye ayi. Satana jwali “jwakulamula jwa chilambo chapasi” akusasaka ali amasisye dini jakuwona. (Yohane 12:31; Chiwunukuko 12:17) Maboma gane gamachili ga pachilambo chapasi galekasisye masengo gakulalichila soni galinjile kuti gatupyajile wosope. Nambope ŵakutumichila ŵa Yehofa apitilisyepe kuŵa ŵakulupichika soni nganawujila munyuma pa masengo gawo gakulalichila. Ligongo chichi maboma gamachili galepele kulekasya masengo ga likuga lya Chiklistu lyakuwoneka lyamwana soni lyangali machili? Ligongo lyakuti Yehofa akusatuchenjela ni mapapiko gakwe gamachili.—Salimo 17:7, 8.

16 Ana chachituchenjela chamtuli mwakuchilu pa “yisawusyo yekulungwa”? Ngatukusosekwa kogopa kwelusya kwa Mlungu. Yili myoyo ligongo lyakuti, “Yehofa akusamanyilila kulupusya ŵandu ŵali ŵakulipeleka kwa jwalakwe pandaŵi ja yisawusyo. Nambo ŵandu ŵangalungama akusiŵasunjila lisiku lyakuwelusya kuti chiŵajonanje.” (Chiwunukuko 7:14; 2 Petulo 2:9, NWT) Pandaŵi ajino, tukusosekwa kuŵa ŵakusimichisya ya yindu yiŵili. Chandanda, Yehofa ngasakunda kuti ŵakutumichila ŵakwe ŵakulupichika amale wosope pachilambo chapasi. Chaŵili, jwalakwe chachapa ŵandu ŵakulupichika mbote ja umi wangamala m’chilambo chasambano, atamose kwajimusya kwene kuŵawe. Kwa ŵandu ŵaŵawile, yili yakusangalasya kukumbuchilidwa ni Yehofa.—Yohane 5:28, 29.

17. Ana Yehofa akusatuchenjela chamtuli kupitila m’Maloŵe gakwe?

17 Atamose apano, Yehofa akusatuchenjela kupitila mu “maloŵe” gakwe ga umi, gele gakwete machili gakuposya mitima soni gakutuchenga umi. (Ahebeli 4:12) Patukukamulichisya masengo yiwundo yakwe, mpaka yitukamuchisye mwakuchilu. Lilemba lya Yesaya 48:17 likusati, “Une ndili Ambuje . . . jungusinamjiganya kuti yindu yimjendele chenene.” Mwangakayichila, kutama ni umi mwakamulana ni Maloŵe ga Mlungu kuchitukamuchisya kola umi wambone soni welewu. Mwachisyasyo, ligongo lyakamulichisya masengo chiwundo cha m’Baibulo chakuti tuŵambaleje chikululu soni tuŵeje ŵaswela, tukusaŵambala ndamo syakusakala soni syampaka sijonanje umi wetu. Ndamosi sitendekasisye kuti ŵandu ŵangamtumichila Yehofa asimane ni yipwetesi. (Masengo 15:29; 2 Akolinto 7:1) Tukusayamichila mnope kuti Mlungu akusatuchenjela kupitila m’Maloŵe gakwe.

Yehofa Akusatuchenjela Mwausimu

18. Ana Yehofa akusatuchenjela chamtuli mwausimu?

18 Chakusosekwa mnope chili chakuti Yehofa akusatuchenjela mwausimu. Mlungu jwetu jwachinonyelo akusatuchenjela kuti tukawulala mwausimu. Jwalakwe akusatenda yeleyi mwakutupa yakusosechela ni chakulinga chakuti tupilileje yakusawusya soni kuwuchenjela unasi ŵetu ni jwalakwe. Myoyo, Yehofa chachisamalila umi wetu ngaŵa kwa yaka yamnono nambo mpaka kalakala. Kwende tulole yindu yine yakutupa Yehofa yampaka yituchenjele mwausimu.

19. Ana Msimu weswela wa Yehofa mpaka utukamuchisye chamtuli kupilila yakulingwa yiliyose yampaka tusimane nayo?

19 Yehofa ali ‘jwakupikana lipopelo.’ (Salimo 65:2) Patusimene ni yakusawusya yekulungwa mnope, kupopela kwa jwalakwe kukusatutamika mtima pasi. (Afilipi 4:6, 7) Jwalakwe nganaŵa atyosisye yakusawusya yetu mwakusimonjesya. Nambo pakwanga mapopelo getu gakutyochela pasi pa mtima, jwalakwe mpaka atupe lunda lwakuti tumalane nayo. (Yakobo 1:5, 6) Kupunda pelepa Yehofa akusapeleka msimu weswela kwa ŵandu ŵakusamŵenda. (Luka 11:13) Msimu weswelewu uchitukamuchisya kupilila yakusawusya kapena yakulingwa yiliyose yampaka tusimane nayo. Mpaka utupe “machili gekulungwa” kuti tupilile mpaka Yehofa pachachityosya yakusawusya yosope m’chilambo chasambano chachiŵandichile.—2 Akolinto 4:7.

20. Ana Yehofa akusakamulichisya masengo machili gakwe gakuchenjela chamtuli kupitila mwa ŵakukulupilila achimjetu?

20 Ndaŵi sine Yehofa akusakamulichisya masengo machili gakwe gakuchenjela kupitila mwa ŵakulupilila achimjetu. Yehofa ŵawutile ŵandu ŵakwe kuti aŵe m’likuga lya ‘ŵakulupilila achimjetu.’ (1 Petulo 2:17; Yohane 6:44) Kupitila mu mkamulano Wachiklistu welewu, tukusawuwona umboni wakuti msimu weswela wa Mlungu ukusiwakamuchisya ŵandu kuchenga. Msimuwu ukusaŵeleka yisogosi mwetuwe, ndamo syambone mpela chinonyelo, umbone mtima soni kwatendela ŵane yambone. (Agalatiya 5:22, 23) Myoyo, pandaŵi jatukulaga nganisyo kaneko jwakulupilila mjetu akutukamuchisya kapena kutusalila maloŵe gakulimbikasya, mpaka tumyamichile Yehofa litala lyakutuchenjelela lyeleli.

21. (a) Ana ni chakulya chapi chapandaŵi jakwe chakusatupa Yehofa kupitila mwa “kapolo jwakulupichika ni jwalunda? (b) Ana chakulya chausimu chakusatupa Yehofa chakamuchisye chamtuli wawojo pajika?

21 Yehofa akusapeleka chakulya chausimu chapandaŵi jakwe pakusaka kutuchenjela. Pakusaka kutukamuchisya kuti tupate machili kupitila m’Maloŵe gakwe, Yehofa jwasagwile “kapolo jwakulupichika ni jwalunda” kuti apelecheje chakulya chausimu. Pakusaka kuti atupeje “yakulya pandaŵi jakwe,” kapoloju jukusakamulichisya masengo mabuku, magasini ga Sanja ja Mlonda soni Ajimuche! Jukusakamulichisyasoni masengo misongano jampingo, japajika soni jaupande. (Mateyu 24:45, NWT) Pali kumisongano ja Chiklistu, ana pakwete papochele chilimbikasyo cha pandaŵi jakwe, kupitila mu ndemanga, ngani kapena mu lipopelo? Ana pakwete pakwayidwe ni ngani jinejakwe jaŵaŵalasile m’magasini? Akumbuchileje kuti Yehofa akusatupa yindu yosopeyi ni chakulinga chakuti atuchenjeleje mwausimu.

22. Ana Yehofa ndaŵi syosope akusakamulichisya masengo machili gakwe m’litala lyamtuli, soni ligongo chichi mpaka tujile kuti yakusatendayi yikusakamuchisya ŵandu ŵakwe?

22 Yehofa ali chakuchinjilichisya “kwa wosope ŵakumkulupilila jwalakwe.” (Salimo 18:30) Tukumanyilila kuti jwalakwe jwangakamulichisya masengo machili gakwe pakutuchenjela ku yakusawusya yetu yosope masiku agano. Nambope, jwalakwe ndaŵi syosope akusakamulichisya masengo machili gakwega pakusaka kwanilisya chakulinga chakwe. Pambesi pakwe, yakutenda yakweyi yikusakamuchisya ŵandu ŵakwe. Naga tukumŵandichila jwalakwe soni kupitilisya kuŵa m’chinonyelo chakwe, Yehofa chachitupa umi wangamala. Patukukola chembecheyo chelechi mpaka tuyiwoneje yakusawusya yiliyose kuŵa “yakwalukangana, yandaŵi japanandi.”—2 Akolinto 4:17.

^ ndime 1 B.C.E. jikugopolela Yesu mkanayice.

^ ndime 6 Lulila gali malo gakulichisya yilango.