Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

 8 YATICHÄWI

Diosajj taqe kun machaqat lurañatakejj wali chʼamaniwa

Diosajj taqe kun machaqat lurañatakejj wali chʼamaniwa

1, 2. ¿Kuna jan waltʼäwinakas llakisiyistu?

KUNAPACHATÏ mä wawajj wali munat anatañap chhaqayasi jan ukajj pʼakjasi ukhajja sintkañaw jachi, wiñayatakis aptʼaskaspa ukhama. Uk uñjasajj awkis jan ukajj taykas askichtʼarapi jan ukajj thaqtasin churjje ukhajja, wali kʼuchikiw wawajj jikjjatasi. Cheqas awk taykatakejj uka anatañap askichañas jan ukajj kuttʼayañas janiw chʼamäkiti, ukampis wawatakejj wali kusiskañawa ukat muspharataw anatañap uñjjattʼasi.

2 Kunatï jiwasatak jan askichañjamäki ukajj Jehová Dios Awkisatakejj janiw kuna chʼamäkisa, ukat kuntï aptʼasktan ukanaksa kuttʼayarakistaspawa. Cheqas janiw mä anatañat parlktanti. Aka ‘jan wali tiemponakan’ jakatas laykojja, kunatï jiwasatak wali askïki ukanak aptʼastanjja (2 Timoteo 3:1-5). Yaqhepajj utanïkasins yänakanïkasins jan kunaniw uñjasipjje, irnaqäwips aptʼasipjje jan ukajj usuntapjje ukhamawa, cheqas jiwasas ukhamanakan uñjasiraksnawa. Ukatsti, oraqesa umasa samanasa qʼañuchatäjjarakiwa ukat yaqhep kasta animalanakas tukusiskarakiwa, ukanak uñjasaw wal llakisiraktanjja. Ukat kunapachatï familian maynejj jiwjje ukhaw jukʼamp llakistanjja ukat janirakiw kunas lurañjamäjjeti (2 Samuel 18:33).

3. ¿Kuna chuymachir arunakas Hechos 3:21 qellqatan jikjjatasi, ukat kunjamatsa Diosajj uk phoqani?

3 Jehová Diosajj taqe kun wasitat lurañatakejj kunja chʼamanisa, uk yatjjatañajj walpun chuymachistu. Ukat kunjamtï jichhajj yatjjatkañänejja, Diosajj aka Oraqenkir wawanakapatakejj taqe kunwa wasitat lurani. Jupajj “taqe kunanaka wasitat saytʼaya[ni]” sasaw Bibliajj qhanañchi (Hechos 3:21MT). Cristojj aka Oraqjjar apnaqjjani ukhaw ukajj phoqasini.  Jupajj 1914 maratwa alajjpachan apnaqañ qalltawayi (Mateo 24:3-14). * Ukhamajj ¿kunsa wasitat saytʼaypachäni? Uk amuytʼañatakejj kunsa Diosajj machaqat jichhakam lurawayi ukanak uñjañäni. Mayajj jichhürunakan phoqasiski, ukat jutïrinsa wali muspharkañanakaw phoqasirakini.

Diosaw cheqa yupaychäw wasitat uttʼayi

4, 5. ¿Kunas 607 nayrïr pacha maranjja Diosan markapar pasatayna, ukat kunsa Diosajj jupanakar qhanañchäna?

4 Cheqa yupaychäwjja Jehová Diosaw wasitat uttʼayi. Uk sum amuytʼañatakejj Judá markat mä qhawqha yatjjatañäni. Ukat Diosajj machaqat lurañatakejj kunja chʼamanisa uk amuyañajj jiwasatakejj wali askïniwa (Romanos 15:4).

5 Khä 607 nayrïr pacha maran Jerusalén markajj tʼunjaskäna uka qhepatjja, Diosar taqe chuyma yupaychir judionakajj kunjamas jikjjatasipjjpachäna uk amuytʼañäni. Munat markapas uyunakamppach qʼala allthapitänwa. Ukat Salomonan lurat templosa, mä arunjja, kawkintï cheqpach Diosar yupaychaskäna uka utasa khuyañ tukjatarakïnwa (Salmo 79:1). Ukat jiwañat qhespir judionakasa Babiloniar apataw uñjasipjjäna. Ukat uka markajj qʼala apanukutäjjänwa, ajjsarkañ animalanakakiw utj-jjäna (Jeremías 9:11). Janiw mayampis saytʼkaniti sañjamänwa (Salmo 137:1). Ukampis kunjamtï Jehová Diosajj walja maranak faltkipan “tʼunjatäniwa” sasajj siskänjja, ukhamarakiw “saytʼayatäniwa” sasajj qhanañchäna.

6-8. 1) Hebreo arut qellqat profecianakanjja, ¿kuna toqetsa walja kutejj parli, ukat kunjamsa ukanakajj judío tiemponakan phoqasïna? 2) ¿Wasitat saytʼayasini siski uka walja profecianakajj kunjamas jichhürunakan Diosan markapan phoqasiski?

 6 Kunjamsa Jehová Diosajj Jerusalén mark wasitamp saytʼayañapäna ukjja walja kutiw Hebreo Arut Qollan Qellqatanakajj qhanañchawayi. * Judionakajj wasitampiw markapan qamapjjañapäna, yapunakas walirakiw achuñapäna, ajjsarkañ qhoru animalanakatsa ukat uñisirinakapatsa jarkʼaqatäpjjañapänwa. Jïsa, mä suma oraqenwa wasitat jakasipjjañapäna (Isaías 65:25; Ezequiel 34:25; 36:35). Ukampis taqe ukanakat sipansa, templompi ukat cheqa yupaychäwimpiw wasitat saytʼayasiñaparakïna (Miqueas 4:1-5). Uka profecianakat yatisaw Babilonian katuntat judionakajj kuttʼañ suyapjjäna, ukatwa 70 maranak aguantapjjäna.

7 Babilonian katuntat judionakajj Jerusalenaruw kuttʼjjäpjjäna, ukat templos wasitat utachatäjjarakïnwa (Esdras 1:1, 2). Kunapachatï Diosar taqe chuyma servipjjäna ukhajja, walja bendicionanakwa katoqapjjäna. Diosajj yapunakaps wali sum achuyäna, uñisirinakatsa ajjsarkañ animalanakatsa jarkʼaqänwa. Diosajj ukham markap wasitat saytʼayatapatjja, walpun judionakajj kusisipjjpachäna. Ukampis uka profecianakajj janiw uka tiemponaki phoqasiñapäkänti, jan ukasti aka ‘qhepa urunakanwa’ jukʼamp sum phoqasiñapäna, mä arunjja, kunapachatï Davitan familiapat jutir mä Reyejj uttʼayatäñapäna ukhaw Diosan nayra arsutanakapajj sumpach phoqasiñapäna (Isaías 2:2-4; 9:6, 7).

8 Khä 1914 maran Apnaqerjam Jesusajj alajjpachan uttʼayasjjäna uka qhepatjja, aka Oraqenkasipki uka suma arkirinakaparuw Jesusajj Diosar sum yupaychañ yanaptʼäna. Kunjamtï 537 nayrïr pacha maran Persia markankir Ciro sat apnaqerejj jiltʼir judionakar Babiloniat qhespiykänjja, ukhamarakiw Jesusajj cheqa arkirinakaparojj jachʼa Babiloniat qhespiyi, mä  arunjja, Oraqpachan apnaqer kʼari yupaychäwinakat qhespiyi (Romanos 2:29; Apocalipsis 18:1-5). Ukhamatwa 1919 marat aksarojj cheqa cristianonakajj kunjamtï Jehová Diosajj yupaychayasiñ munki ukhamarjam yupaychjjapjje (Malaquías 3:1-5). Jehová Diosarojj mä qʼoma templonsa markapajj yupaychapkaspa ukhamaw cheqapar yupaychjjapjje. ¿Kunatsa ukajj jiwasatak wali wakiskirejja?

Cheqa yupaychäwin wasitat uttʼayasitapajj kunatsa wali askejja

9. Apostolanakajj jiwjjapjjäna uka qhepatjja, ¿kunanaksa “cristianöpjjtwa” sirinakajj lurawayapjje, ukat kunsa Diosajj lurawayaraki?

9 Nayrïr cristianonakat amtapjjañäni. Jupanakarojj wal Diosajj bendicïna. Ukampis jan wali tiemponakaw jutañapäna, cheqa yupaychäwejj qʼañuchata ukat chhaqtayataw uñjasini sasaw Jesusas ukat apostolanakas sapjjäna (Mateo 13:24-30; Hechos 20:29, 30). Ukhamasti apostolanakajj jiwarjjapjjäna uka qhepatjja, “cristianötwa” sirinakaw cheqa yupaychäwirojj kʼari yatichäwinakamp jan wali luräwinakampi qʼañuchapjjäna. Diosar jakʼachasiñ yanaptʼañat sipansa, jukʼampikiw jaqe masipar jitheqtayapjjäna, Diosajj kimsa diosat mayachatäkaspas ukham yatichapjjäna. Ukat Jehová Diosar mayisiñat sipansa, Mariaruw jan ukajj “santonakaruw” mayisiñasa ukat tatakuranakampiw juchas perdonayasiña sasaw yatichapjjarakïna. Ukham kʼari yatichäwinakan walja maranak utjatapatjja, ¿kunsa Diosajj lurawayi? Janiw ukhamaruki jaytawaykiti, jan ukasti, kʼari yatichäwinakamp chʼamaktʼayat aka ñanqha pachanjja, wasitatwa cheqa yupaychäwjja saytʼayawayi. Janipuniw ukham qʼomachäwejj utjawaykiti.

10, 11. 1) ¿Kuna pä toqetsa mä paraisonktanjja, ukat kunjamsa ukajj jumar yanaptʼtamjja? 2) ¿Kunjam jaqenakarus Jehová Diosajj uka paraisor jawsthapi, ukat uka jaqenakajj kuns jutïrin uñjapjjani?

10 Jichhürunakanjja, mä paraisonkksnas ukhamaw cheqa cristianonakajj jikjjatastanjja. Ukajj ¿kamsañs muni? Nayraqatjja, cheqpach Diosaruw sum yupaychtanjja, jupajj cheqpach religionampiw bendicistu ukat janiw kʼari yatichäwinakampi  chʼamaktʼayatäjjtanti. Ukat cheqa yatichäwinakjja mä suma manqʼäkaspas ukhamwa Awkisajj churarakistu. Ukhamatwa Juparojj sum uñtʼtanjja, chuymapsa kusisiytan ukat jukʼamp jakʼachasiraktanjja (Juan 4:24). Payïrejj akarakiwa. Diosar sirvjjasajj janiw nayrjamäjjtanti. Kunjamtï Isaiasajj aka ‘qhepa urunakat’ siskänjja, Jehová Diosajj sumankaña ukat jan chʼajjwas jakañwa yatichistu. Juchan jaqëkstansa, “machaq jakäwimpi” isthapisiñasatakiw yanapistu. Chʼamachastan ukhajja, qollan ajayup suma jaqëñasatakejj churarakistu (Efesios 4:22-24; Gálatas 5:22, 23). Uka ajayurjam sarnaqerinakajj cheqpachansa paraisonkapkaspas ukhamawa.

11 Khitinakatï Jehová Diosar munasipjje, sumankañ thaqhapjje ukat “ajay toqen aynachtʼatäpjjatap amuyasipjje”, mä arunjja, Jehová Diosat jukʼamp yatjjatañ munapjje ukanakaruw Jupajj uka paraisorojj munasiñat jawsthapi (Mateo 5:3). Ukat jupanakarakiw kunjamas aka Oraqejj askichasini ukat kunjamas jaqenakas sumaptjjani ukanak uñjapjjani.

‘Uñjam, nayajj taqe kunwa machaqat lurä’

12, 13. 1) Machaqat taqe kunas saytʼayasini siski uka profecianakajj jukʼamp phoqasiskakiniwa, ¿kunatsa ukham sistanjja? 2) ¿Kunsa Diosajj aka Oraqetakejj qalltatpach amtatayna, ukat ukajj kunatsa suyaskakiñasatakejj yanaptʼistu?

12 Machaqat taqe kun luraña jan ukajj askichaña toqet parlir profecianakajj phoqasiskakiniwa. Amuytʼañatakejja, Isaiasan arunakapat amtañäni: usutanakasa, suchʼunakasa, juykhunakasa, oqaranakasa kʼumaraptayatäniwa ukat janiw jiwañas utj-jjaniti sasaw säna (Isaías 25:8; 35:1-7). Uka profecianakajj Diosar yupaychañ toqetjja nayra Israel markansa jichhürunakansa sum phoqasiwayi. Ukampis jutïrinjja cheqpachapuniw phoqasini ukat taqe cheqan ukajj uñjasini. ¿Kunatsa ukhamäniw sistanjja?

13 Kunanaksa Diosajj aka Oraqetakejj amtäna ukjja, Edenanwa qhanañchäna. Jaqenakajj mä wawaki, kʼumara ukat wali kusisita jakasipjjaspa; Oraqsa animalanaksa sum uñjapjjaspa ukat Oraqpachsa mä paraisor tukuyapjjaspa uk munäna  (Génesis 1:28). Cheqas jichhajj janiw ukhamäkiti. Ukampis Jehová Diosajj amtanakapajj phoqasipuniniwa (Isaías 55:10, 11). Jesucristo Yoqaparuw Apnaqerit uttʼayi, jupaw aka Oraqjja mä suma Paraisor tukuyani (Lucas 23:43NM).

14, 15. 1) ¿Kunjamsa Diosajj taqe kuns machaqat lurani? 2) ¿Kunjamäjjanis Paraison jakasiñajja, ukat kun phoqasir uñjañsa munasma?

14 Aka Oraqejj mä paraisor tukuyatäni uk uñjañajj wali askipunïniwa. Uka tiempot parlkasajja, Jehová Diosajj akham siwa: ‘Uñjam, nayajj taqe kunwa machaqat lurä’ sasa (Apocalipsis 21:5). Kunjamäpachänis uk amuytʼañäni. Diosajj jan wali jaqenak chhaqtayjjani uka qhepatjja, “mä machaq oraqe[mpi], mä machaq alajjpachampi[kiw]” utj-jjani, mä arunjja, Diosar munasiri ukat munañap lurir jaqenakakiw aka Oraqen jakasjjapjjani ukat jupanakarusti alajjpachatwa mä suma gobiernojj apnaqanini (2 Pedro 3:13). Ukat Supayas sajjranakas jistʼantatäpjjaniwa (Apocalipsis 20:3). Cheqansa, waranq waranqa maranakaw Supayas sajjranakasa uñisiñaru ukat jan walinakaru chʼamachawayapjje, ukampis janiw kuna ñanqhsa lurjjapjjaniti. ¡Wali askipunïniwa!

15 Kunjamtï qalltatpach aka Oraqejj sum uñjasiñapäkänjja, ukhamarjamaw sum uñj-jjañäni. Cheqas aka Oraqejj jupa pachpa qʼomachasiri ukat askichasiri luratawa. Jan kuna qʼañuchiris utj-jjaspa ukhajja, qʼañuchat jawiranakasa qotanakasa qʼomachasjjapjjaspawa. Ukat chʼajjwañajj jan utj-jjaspa ukhasa, guerranakan jan waltʼayat oraqenakas tiempompejj sumakëjjaspawa. Cheqansa, aka Oraqe mä suma paraisor tukuñapataki yanaptʼañajj wali askipunïniwa. Janiw jaqejj jan wali amtampejj animalanaksa jiwarayjjaniti, ni alinaksa chhaqtayjjaniti, jan ukasti jupanakaw antisas wali sum uñj-jjapjjani. Ajjsarkañ animalanakarus janirakiw wawanakajj ajjsarjjapjjaniti (Isaías 9:6, 7; 11:1-9).

16. ¿Kunjamäjjanis Paraisonjja Diosat jan jitheqtir jaqenakajja?

16 Jaqenakajj ukhamarakiw kutjtjjapjjani. Kunjamtï Jesusajj aka Oraqenkkasajj lurkänjja, ukhamarakiw Diosan chʼamapampejj milagronak aka Oraqpachan lurani. Armagedón pasirinakajj  ukanak sum uñjapjjani. Juykhus uñj-jjaniwa, oqaras istʼjjaniwa, cojonakas usutanakas kʼumaräjjapjjaniwa (Mateo 15:30). Chuymaninakas wayn tawaqoruw kutjtjjapjjani (Job 33:25). Ajanunakapas kutitatjjaniwa, chʼaman wayn tawaqonakjamaw cheqaki saytʼasjjapjjani. Jïsa, juchanïsas pantjasirïsas kuna jan waltʼäwinakansa uñjastan ukanakajj jukʼat jukʼatwa chhaqjjani, ukanakjja Diosan taqe chuyma yupaychirinakapajj sum amuyasipjjani. Ukham machaqat luratapatjja, Jehová Diosar walpun yuspärañäni. Jichhajja, kunjamsa Diosajj machaqat lurañatak chʼamanïtap uñachtʼayani uk uñjañäni.

Jiwatanakaruw jaktayasini

17, 18. 1) ¿Kunatsa saduceonakar Jesusajj cheqañchäna? 2) ¿Kunapachas Eliasajj mä wawar jaktayañapatak Jehová Diosar mayisïna?

17 Jesusajj aka Oraqenkkäna ukhajja, jaktañajj janiw utjkaspati sasaw saduceonakajj sapjjäna. Ukatwa Jesusajj akham säna: “Jumanakajj wali pantjatäpjjtawa, Qellqatanaksa ukhamarak Diosan chʼamapsa jan uñtʼapjjatam layku” sasa (Mateo 22:29). Cheqas Jehová Diosajj jiwatanak jaktayañatakejj wali chʼamaniw sasaw Bibliajj qhanañchi, uk jichhajj uñjañäni.

18 Elías profetajj jakkäna uka tiempot parltʼañäni. Eliasar qorpachkäna uka viuda warmin sapa wawapaw jiwatayna. Uka warmejj wawas ichtʼasitaw wal jachaskäna, “chuymanëjjä ukhajj jupaw uñjaskitani” sasaw sispachäna. Uka wawakiw esposoparus amtayäna. Ukatjja, nayra juchanakajatwa Diosajj tʼaqhesiypachïtu sasaw wal llakisïna. Uk uñjasajj Eliasajj chuym chʼalljjtayaspachänwa, jupansa wali munatäpachänwa, cheqas Eliasaw machʼa tiemponsa jan jiwañapatak yanaptʼäna. Ukat janiw ukhamak uñchʼukkänti, jankʼakiw taykapat mayisajj cuartopar ichkatäna, ukanwa jaktayañapatakejj Jehová Diosar mayisïna (1 Reyes 17:8-21).

19, 20. 1) Diosajj jiwatanakar jaktayiriwa, ¿kunjamsa ukar atinisitapjja Abrahamajj uñachtʼayäna, ukat kunatsa? 2) ¿Kunjamsa Jehová Diosajj atinisitapat Eliasar yanaptʼäna?

19 Diosajj jiwatanak jaktayañatakejj chʼamaniw sasajj janiw Elías mayakejj siskänti, jan ukasti jupat walja maranak nayra  jakir Abrahamas taqe chuymaw Diosar atinisirakïna. Kunapachatï jupajj 100 maranëjjäna ukat Sara warmipasa 90 maranëjjarakïna ukhajja, mä milagro lurasaw Diosajj jupanakar wawanïñ yanaptʼäna (Génesis 17:17; 21:2, 3). Ukampis uka Isaac sat wawapajj jachʼäjjäna ukhajja, yoqamar sacrificiot loqtita sasaw Jehová Diosajj Abrahamar säna. Ukat jupajj iyaw sasaw saräna, kunattejj taqe kun Lurir Diosajj munat wawajar jaktayaniw sasaw chuymapan säna (Hebreos 11:17-19). Ukatwa qolluru janïr makatkasajj servirinakapar akham sispachäna: “Jumanakan ukaruw kuttanjjapjjarakï” sasa (Génesis 22:5).

“¡Uñjam, wawamajj jaktjjewa!”

20 Isaacar janïr jiwaykipanwa Jehová Diosajj Abrahamar jarktʼäna, ukhamajj janiw jaktayañajj wakiskänti. Ukampis Elías tiemponjja, viuda warmin wawapajj jiwatänwa. Diosaw Eliasan taqe chuyma atinisitap laykojj uka wawar mä jukʼa tiempot jaktayäna. Ukat Eliasajj taykaparuw akham sas katuyjjäna: “¡Uñjam, wawamajj jaktjjewa!” sasa, uka warmejj janiw uka arunak armkpachänti (1 Reyes 17:22-24).

21, 22. 1) ¿Kuna amtampis Jehová Diosajj jiwatanakar jaktayäna? 2) ¿Qhawqha jaqenakas Paraison jaktapjjani, ukat khitis jaktayani?

21 Diosajj kunjamsa mä jiwatar jaktayi ukjja, uka cheqanakwa Biblianjja nayraqat parli. Qhepatjja, Juparakiw Eliseorusa, Jesusarusa, Pablorusa ukat Pedrorus jiwatanakar jaktayapjjañapatak chʼam churäna. Ukampis uka tiempon jaktirinakajj qhepat jiwjjapjjchïnsa, kunjamas jutïrin jaktayasini uk uñachtʼayañatakiw Biblian qellqasiwayi.

22 “Nayätwa jaktañasa, jakañasa” sasaw Jesusajj säna, ukarjamaw Paraison jupajj phoqani (Juan 11:25). Walja millón millón jiwatanakaruw jaktayani, ukhamat paraíso Oraqen wiñay jakasipjjañapataki (Juan 5:28, 29). Kunapachatï jiwat amigonakasampi familianakasampi jikisjjañäni ukhajja, wali kusisitapuniw jikjjatasiñäni, ukat jachtʼasisaw qhomantasirakiñäni. Ukat taqenirakiw jiwatanak jaktayirïtapat Jehová Diosar jachʼañchapjjañäni.

23. ¿Khitir jaktayasas Jehová Diosajj jiwatanak jaktayañatak wali chʼamanïtap uñachtʼayäna, ukat kunjamsa ukajj jutïri urunak suyañatakejj yanaptʼistu?

 23 Jehová Diosajj jiwatanak jaktayañatakejj wali chʼamaniwa, ukar atinisiñasatakejj kunaymanit yanaptʼistu. Jesucristo Yoqaparuw alajjpachan jakañapataki jiwatat jaktayäna. Ukat jaktayasajj wali munañanit uttʼayi, Diosakiw jupat jilankejja. Ukhamatwa Diosajj jaktayañatak chʼamanïtap sumpach uñachtʼayawayistu. Ukat Jesusajj jaktayatäjjäna ukhajja, waljanirakiw juparojj uñjawayapjje (1 Corintios 15:5, 6). Taqe ukanakat yatisajja, uñjañpun munir jaqenakasa Diosan jaktayir chʼamapatjja janiw pächasipjjañapäkiti.

24. ¿Kunatsa Jehová Diosajj jiwatanak jaktayapuniniw sasajj sistanjja, ukat kuns suytanjja?

24 Jïsa, wali chʼaman Diosajj jiwatanakar wal jaktayañ muni. Diosajj jiwatanakar jaktayañatakejj ‘munasiñampiw uñti’ sasaw Job chachajj säna (Job 14:15). Munasiñat ukham jaktayañ munir Diosar jakʼachasiñajj wali askipuniwa. Ukampis amtañäni, Jehová Diosajj janiw jiwatanakak jaktaykaniti, jan ukasti taqe kunwa chʼamapampejj machaqat lurani, cheqas ukajj qalltjjewa. Uk taqe chuyma suyapjjañäni ukat Jehová Diosar jukʼampi jakʼachasiskakiñäni. Kunapachatï Diosajj ‘taqe kunsa machaqat lurani’ ukanak uñjañajj wali askipunïniwa (Apocalipsis 21:5).

^ tʼaqa 3 Kunapachatï Diosajj Jesucristor alajjpachan apnaqerjam uttʼayjjäna ukhawa, “wasitat saytʼayaña uruna[kajj]” qalltawayi. Ukhamatarakwa David lantejj Jesusajj apnaqerjam uttʼasjjäna. Nayratpachwa Davitarojj familiamatwa wiñay apnaqerejj jutani sasajj Jehová Diosajj qhanañchjjäna (Salmo 89:35-37). Ukampisa, 607 nayrïr pacha maran Babiloniajj Jerusalenar tʼunjkäna ukhatjja, janiw khitis Davitan familiapatjja reyjam uttʼaskänti. Jesusajj Davitan familiapatwa aka Oraqen nasïna, ukat Diosajj juparuw alajjpachansa reyit uttʼayaraki, ukhamatwa nayra profecianakajj phoqasiwayi.

^ tʼaqa 6 Akïr profetanakaw uka toqet qellqapjjäna: Moisés, Isaías, Jeremías, Ezequiel, Oseas, Joel, Amós, Abdías, Miqueas ukat Sofonías.