Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

SHAPITRE 11

“Bikitshîno byê byoso mbilulame”

“Bikitshîno byê byoso mbilulame”

1, 2. (a) Myanda kinyi ya kukutwa kwa kululama ibaadi Yoosefe mupete? (b) Mushindo kinyi ubaadi Yehowa mulumbuule yaaya myanda?

 KUNO nyi kukutwa kwa kululama kukata. Uno nsongwalume shi baadi musoole mwanda, kadi taadi mwedibwe mu lukano, mwanda abamudimbiila shi bakyebe kulaala na mukashi a beene pa bukopo. Kadi kuno takubaadi kukutwa kwa kululama kwa kumpala nya. Ndambo ya bipwa kumpala, pakibaadi na bipwa 17, uno nsongwalume, Yosefe abaadi bamukitshine mwanda wi bubi kwi bakwabo, abaadi bamudiile lukulu. Abaadi bamupaane mu bupika kwabeene. Kwakwa ndjo kubapeele kulaala na mukashi a nfumu aaye. Bino ndjo bibaadi bitakule uno mwana mukashi bwashi amudimbiile. Nyi bwakinyi Yoosefe e mu lukano. Na kinyongwa kyooso kwete kumona shi ta kwi muntu sunga ngumune mulombeene kumwakwila.

2 Byabya, Efile Mukulu ‘mufule bululame na biinyibiinyi’ baadi atala. (Misambo 33:5) Yehowa baadi mukite bwa kulumbuula yaaya myanda ya kukutwa kwa kululama, ndjo abo nkufungula Yoosefe. Yehowa baadi mukite myanda ibungi itale Yoosefe​—muntu ababadi bakwate na “kumwela mu lukano”​—abaadi bamutuule pa mbalo ikata, bamupa mashito ebungi mpa na ntumbo ikata. (Kibangilo 40:15; 41:41-43; Misambo 105:17, 18) Ku nfudiilo, Yoosefe baadi muleeshe shi tabaadi na mwanda na baadi mufube na matalwa aaye bwa kulombasha mpàngo y’Efile Mukulu.​—Kibangilo 45:5-8.

Yoosefe baadi mukyengye kushi muanda mu lukano

3. Bwakinyi atwe booso atukumiina shi betukitshine myanda na kululama?

3 Uno mwanda awitukumu ku mashimba ngofu, ta mbyobyo su? Tobomwene sunga shi tabakukitshinyine myanda na kukutwa kwa kululama su? Oolo, atwe booso atukuminaa bwashi betukishina myanda ya kululama. Bino tabitukemesha nya, byabya Yehowa mmwitupe nyikashi ayilesha bu muntu bwaye, na kululama nyi eyikashi dimune dya ku nyikashi yaaye ikata. (Kibangilo 1:27) Bwashi tuukye Yehowa kalolo, abitungu tupushe kalolo eyikashi dyaye dya bululame. Twi balombeene kufika mu kukanyisha mashinda aaye ngofu na kwata kitshibilo kya kwifubwila pepi naye.

Bululame nkinyi?

4. Muyile mweneno a bantu, bululame abulesha kinyi?

4 Muyiile mmweneno a bantu, abamonaa shi bululame mbwikale nka penda kulonda miiya kalolo bwa kutshiba myanda. Mukanda wa Right and Reason​—Ethics in Theory and Practice auleesha bino: “Bululame mbutale miiya, bitungo, matalwa a kukita kintu kampanda, na muulo wabo ngutale mushindo wabudi bukutwe ntondo na kutshibila kwa muntu kiimu kimulombeene.” Anka, bululame bwa Yehowa ta mbufudiile penda mu kulonda kwa miiya muyiile byayikwete kuteka nya.

5, 6. (a) Kishima kya mu kiina Ebreeyi kyabadi baluule bu “bululame” akipatuule kinyi? (b) Kwamba kwa shi Efile Mukulu mmululame akulesha kinyi?

5 Twi balombeene kushinguula bukata na bula bwa Yehowa nsaa yatutaluula mayi a mu kiina Ebreeyi na mu kiina Greke abadi bafube nawo mu Bible. Mu Bifundwe bya beena Ebreeyi mwi bishima bisatu bikata byabadi bafube nabyo. Kishima kyabadi baluule misusa ibungi bu “bululame” mbalombeene kwikyalula dingi bu “bilulame.” (Kibangilo 18:25EEM) Byabya bingi bishima bibidi mbebyalule bu “bululame.” Mu Bifundwe bya kiina Greke, kishima kyabadi baluule bu “bululame” akileesha bulumame bwa bintu sunga “kalolo.” Byabya, mu kiina Ebreeyi sunga mu kiina Greke bino bishima abipatuula mwanda umune.​—Amose 5:24.

6 Byabya, nsaa ayakula Bible shi Efile Mukulu nyi mbululame, etulungula byakitaa myanda ilulame, na kushii kutala bantu ku mapala na akitshi yanka kalolo kushii ntondo. (Beena-Looma 2:11) Binyibinyi, tatwi balombeene kunangushena shi mmulombeene kukita myanda mu ungi mushindo nya. Eliwu baadi muntu sha kululama bakwile bino: “Efile Mukulu tammulombeene kwikala na kifita, Sha-bukome tee kukutwa bululame nya.” (Yoobo 34:10) Yehowa tamulombeene kukita myanda musango su ngumune na “kukutwa bululame” nya. Bwakinyi? Bwa myanda ibidi ikata.

7, 8. (a) Bwakinyi Yehowa tamulombeene kukita myanda ibubi? (b) Nkinyi akitakula Yehowa bwa kwikala mululame mu mushindo waye wa kukutshina bantu myanda?

7 Kya kumpala, eeselele. Anka bu byatwikalanga bamone mu Shapitre 3, Yehowa eeselele na mululame. Byabya, bibukopo bwadya kukita myanda ibubi, sunga kukita myanda na kukutwa kwa kululama. Tutaluuleyi byabikyebe kupatuula. Bwiselele bwa Nshetu e mwiyilu abwitukwasha ngofu bwa kwikala na lukulupilo shi ta mulombeene kukengyesha baana baaye musango sunga ngumune. Yesu baadi mwibishinkamishe. Bufuku bwaye bwa nfudiilo pa nsenga, baadi mutekye bino: “Yaaya Eeselele, ebalame [balongi] mwishina dyoobe.” (Yowano 17:11) “Yaaya Eeselele”​—mu Bible, uno mushindo wa kuteka ngutale anka penda kwi Yehowa aye nabeene. Bwa kwakula kalolo, ta kwi nsha-baana su ngumune mulombeene kwipikeena Naye mu bwiselele. Yesu baadi lukulupilo looso shi balongi baaye abaadi balombeene kwibakalwila kwi Nshaaye, aye mwikadikye eeselele na shii kato na e kula na milwisho.​—Mateo 23:9.

8 Kya kabidi Efile Mukulu nyi nkifulo kubanga ku mbangilo. Kyakya kifulo akimutakula bwa kwikala mululame, mu mushindo waye wa kukitshina bantu myanda. Kadi kukutwa kwa kululama mu yaaya mishindo ibungi​—mwi kufula nka bantu b’ekoba dyoobe, kukitshina bangi myanda ibubi, ntondo​—misusa ibungi abituukilaa ku lwabi na kwisangasha, myanda ikutwene na kifulo. Pabitale Efile Mukulu a kifulo, Bible etushinkamiisha shi: “Yehowa mmululame; mmukumiine bululame.” (Misambo 11:7) Yehowa baadi akula pa bi mutale shi: “Ami Yehowa, nee mufule bululame.” (Yeeshaya 61:8) Bino tabikunyingisha poobe kuuka shi Efile Mukulu eetu e na muloo ukata wa kukita yaaya myanda ibuwa, sunga ilulame su?​—Yeelemiya 9:24.

Lusa na bululame bupwidikye bwa Yehowa

9-11. (a) Nkwipushena kinyi kwi pankatshi pa bululame bwa Yehowa na lusa lwaye? (b) Mushindo kinyi wi kululama kwa Yehowa na lusa lwaye mbimwekye patooka mu mushindo waye wa kukitshina bantu myanda?

9 Bululame bwa Yehowa, anka bu ingi ngikashi yatushi balombeene kupwandjikisha, mbupwidikye, ta mbukutwe kintu sunga nkimune. Pabaadi atumbisha Yehowa Moyiise bafundjile bino: “Aye Lubwebwe, byaakitshi mbipwidikye, mwatambukilaa mooso mmululame; nyi Efile Mukulu a bulamate; mwadi tamwi kukutwa bululame dingi nsha-kalolo.” (Miiya Ikituulwe 32:3, 4) Kyooso akitshi Yehowa na kululama kwaye nkipwidikye​—tekadikaa na myanda ibukopo bukile nya, tekadikaa n’eshimba dibokopo nya.

10 Kwi kwipusheena kwi pankatshi pa bululame bwa Yehowa na lusa lwaye. Mukanda wa Misambo 116:5 aulesha bino: “Yehowa nsha-kalolo na bululame; Efile Mukulu eetu nsha-lusa.” Eyendo, Yehowa mmululame na nsha-lusa. Ino nyi ngikashi yaaye ibidi ishy’ayalulukaa. Kuleesha kwaye kwa lusa takupeelesha kululama kwaye nya, bu shi kululama kwaye nkwikadikye kukile bukopo. Mu kwilekeena na byabya, afubaa na ino ngikashi yooso ibidi pamune. Tubande kutaluula kino kileshisho.

11 Bantu booso mbapyane mulwisho na abapete kipeta kya milwisho​—lufu. (Beena-Looma 5:12) Kadi Yehowa tasangeelaa lufu lwa muntu mubi nya. Aye nyi “Efile Mukulu sha-lusa, sha-buntu, na kalolo” (Neemi 9:17) Byabya, mwanda shi eeselele, ta mulombeene kutadiila kukutwa kwa kululama nya. Mushindo kinyi wadi mulombeene kuleesha lusa kwi bantu bapyane mulwisho? Lwalulo lwi mu bya binyibinyi bii Mwiyi dy’Efile Mukulu: Mpàngo ya Yehowa ya kutuusha nkuulo bwa kukuula bantu booso. Mu Shapitre 14 atukyebe kulonga myanda ibungi itale yaaya mpàngo ya kifulo. Mwikadikye mululame na sha-lusa. Ku bukwashi bwayo, Yehowa mmulombeene kuleesha lusa lukata kwi bantu basha milwisho abelanga ku mashimba paabo kulama miiya yaaye ya kululama kupwidikye.​—Beena-Looma 3:21-26.

Bululame bwa Yehowa abwitunyingisha

12, 13. (a) Bwakinyi kululama kwa Yehowa akwitwifubwisha pepi naye? (b) Daavide baadi mwakule naminyi pabitale kululama kwa Yehowa, na mushindo nkinyi ulombeene kuno kululama kwetunyingisha?

12 Bululame bwa Yehowa, t’eyikashi di bubi dilombeene kwitwikasha kula, kadi nyi eyikashi di buwa dilombeene kwitwifubwisha peepi naye. Bible aleesha patooka bi bu muntu bwa Yehowa sha-bululame. Tubaande kutaluula bi ingi mishindo ikwete Yehowa kuleesha bululame bwaye.

13 Kululama kupwidikye kwa Yehowa akumutakula bwa kuleesha bululame na kalolo kwi bafubi baaye. Daavide baadi mushinkamishe kino kipindji kya kululama kwa Yehowa. Kubanga ku myanda ibamwene na mu kulonga mashinda a Efile Mukulu, Daavide baadi mwambe naminyi? Baadi mwakule shi: “Yehowa mmufule bululame, taasumbusheenaa bamulamate nya. Eebalama mafuku ooso.” (Misambo 37:28) Ano mayi aetunyingisha bikashaa! Efile Mukulu eetu tamukumbeene kusumbusheena efuku sunga ndimune baaba booso bamulamate. Twi balombeene kushinkamisha shi ekadika peepi n’etu na etukalwila na kifulo kyaaye. Kukutwa kwaye kwa kululama akwitushinkamiisha byabya!​—Myeele 2:7, 8.

14. Mushindo kinyi wi kwikalakasha kwa Yehowa bwa bantu be na lukalo lwa bukwashi nkumwekye patooka ku Miiya ibaadi mupe beena Isaleele?

14 Kululama kw’Efile Mukulu nkutale nkalo ya bantu be mu kinyongwa. Miiya ibaadi Yehowa mupe beena Isaleele ayilesha shi ekalakashaa ngofu bwa be na lukalo lwa bukwashi. Bu kileshesho: Mwiya utale mpàngo i pa bwayo ya kukalwila baana ba nshiye na bakashi kilele. (Miiya Ikituulwe 24:17-21) Bu bibaadi auku nkalakasho ya mu nshalelo ibaadi ilombeene kwibafwila, Yehowa aye nabeene baadi mwikadikye bu Nsushi na Kilobo kyabo, aye “akitshina mwan’a nshiye na mukashi kilele bululame.” (Miiya Ikituulwe 10:18; Misambo 68:5) Yehowa baadi mudimushe beena Isaleele shi su abaadi balombeene kutadiila baana ba-nshiye na bakashi kilele kushii kwibakalwila, kwidila kwabo kubaadi kulombeene nkafika kwadi. Baadi muleeshe shi: “Nsungu yande aitembe kaalo.” (Efilu 22:22-24) Nsungu ta ngimune ya ku ngikashi yikata ya Yehowa nya, ayituusha kwinyongola kukata nsaa yamono myanda ya kukutwa kwa kululama ayikitshika, bikishekishe nsaa yabakyengyesha bantu bashaadile na baana bakinga.​—Misambo 103:6.

15, 16. Nkinyi akishinkamisha binyibinyi kukutwa kwa ntondo kwa Yehowa?

15 Yehowa dingi etushinkamiisha shi: ‘Tee na ntondo dingi taatshibwa milomo.’ (Miiya Ikituulwe 10:17) Mu kwilekeena na bantu bebungi be na bukome sunga beena bukitshishi, Yehowa ta mbalombeene kumukitshisha nya. Tee na ntondo. Tutaluuleyi mwanda wa binyibinyi aulesha kukutwa kwa ntondo kwa Yehowa. Ta musangule anka penda ndambo ya bantu bwabadya kwikala balangwidi baaye b’eyendo, na kupeta muuwa wa looso wi kumpala nya. Kadi, “mu kisamba kyooso, muntu ooso amutshiinyi na akitshi myanda ya bululame apokyeelwa kwadi.” (Bikitshino 10:34, 35) Uno mwanda wibuwa ubeelesha kwi bantu booso byabikala myasu yaabo, ekoba dyabo, sunga mu maumbo mwabadi bashaleele. Kuno ta nkululama kwa binyibinyi kukilekile buuwa su?

16 Kwi dingi eyikashi dya kululama kupwidikye kwa Yehowa aditungu shi twi dyate na muulo na kwidineemeka: Mushindo wakitshinaa bantu bamulwishishe myanda.

Takutwa kunyooka babi

17. Patuula bwakinyi kukutwa kwa kululama kwi mu uno ndumbulwilo takulesha shi Yehowa mmukutwe kululama?

17 Bangi bantu mbalombeene kwipusha shi: ‘Su Yehowa takuminaa kukutwa kwa kululama, mushindo kinyi watudi balombeene kwakula pabitale nkalakasho ayifiki mu kukutwa kwa kululama na myanda ya kutshiba kwa milomo ipalakane mu nsenga ishima lelo uno?’ Ino myanda ta ndjo ayilesha shi Yehowa kwete kukita myanda na bululame nya. Myanda ibungi ya kukutwa kwa kululama i mu uno ndumbulwilo nyi efuto dya mulwisho ubaadi bantu bapyane kwi Adame. Mu ndumbulwilo mwi bantu bakutwe kupwidika mbesangwile abo banabeene mashinda aabo a mu milwisho, myanda ya kukutwa kwa kululama ibafwimi​—kadi ta mbwa mafuku ebungi nya.​—Miiya Ikituulwe 32:5.

18, 19. Nkinyi akileesha shi Yehowa takyebe kutadiila bwa looso baaba bakwete kupela kunemeka miiya yaaye ya kululama?

18 Sunga shi Yehowa kwete kulesha baaba bakwete kwifubwila pepi naaye na kululama kooso lusa, takyebe kutadiila myanda ibubi bwashi ikayishe eshina dyaaye dii selele. (Misambo 74:10, 22, 23) Efile Mukulu sha kululama ta muntu abadi balombeene kusepa nya, ta mulombeene kulamwina bantu abakitshi bubi mu kukumiina kwabo nya. Yehowa nyi ‘Efile Mukulu sha lusa na kifulo, shyakwatâ nsungu bukidi, . . . anka ta kukutwa kunyôka babi.’ (Efilu 34:6, 7EEM) Mu kwipushena na bino bishima, Yehowa mmumone shi ingi nsaa bi na muulo bwa kufwisha kiimu kyaye kwi bantu bapele kunemeka miiya yaaye ilulame.

19 Bu kileshesho, tubande kutaluula bibaadi mukitshine Isaleele a kala. Sunga mbibabadi bapwe kutwela mu Nsenga ya Mulayilo, beena Isaleele abaadi batungunukye na kukita myanda ibubi. Sunga mbibaadi shi Yehowa baadi ‘mwinyongole,’ tabaadi mwibasumbushene nka mususa umunenka nya. (Misambo 78:38-41) Mu kukita kwa byabya, na kalolo kooso mwibape mushindo wa kwaluluka. Baadi mwibasendeele shi: “Tansangalâ mukitshi a bubi kufwa, ooo, nasangalâ ashintushêna bikitshîno byê, ashâla na mûwa. Anwe bena Isalêle, lekai, lekai bikitshîno byenu bi bubi! A nkinyi ky’anukyebela kufwa?” (Ezekyele 33:11EEM) Bu byataa muuwa na muulo, Yehowa baadi mutume batemuki baaye misusa na misusa bwashi beena Isaleele bakatukye mu mashinda aabo ebubi. Kadi beena Isaleele bebungi ba sha mashimba ebukopo, abaadi bapele kuteemesha na kwilanga. Ku nfudiilo, bwa kifulo kyadi nakyo bwa eshina dyaye diselele, na byooso byadileesha, Yehowa nkwibalambula mu maasa abeshikwanyi nabo.​—Neemi 9:26-30.

20. (a) Mushindo ubaadi Yehowa mukitshine Isaleele myanda awitulongyesha kinyi pa bimutale? (b) Bwakinyi kifwatulo kya ntambwe nkilombanyinyine bwa kuleesha kululama kwa Yehowa?

20 Mushindo ubaadi Yehowa mukitshine Isaleele myanda ubetulongyesha myanda ibungi pa bimutale. Tubalongo shi meeso aaye aatala mbalo yooso akwete kumona myanda yooso ya kukutwa kwa kululama, na shi byooso byakwete kumona bikwete kumukalakasha ngofu. (Myeele 15:3) Abitushinkamiisha dingi bwa kushinguula shi akimbi bya kuleesha lusa nsaa yooso yaadi na mushindo wa kwibikita. Na dingi, tubalongo shi kululama kwaye ta nkwa kukita myanda lubilolubilo nya. Pa mwanda wa lwishinko lwa Yehowa bantu bebungi bakwete kwamba shi kiimu kya babi takikala kwanka nya. Kadi bino ta binyibinyi nya, mushindo ubaadi Efile Mukulu mukitshine beena Isaleele myanda awitulongyesha shi lwishinko lw’Efile Mukulu lwi na nfudiilo. Yehowa mmulamate ku bululame. Mu kwilekeena na bantu, abo bakwete kwikaka bwa kuleesha kululama, aye tekakaa bwa kukita myanda ya kululama. Anka bi kifwatulo kya ntambwe akilesha kululama kwina katshintshi, abileesha mbalo i Efile Mukulu mpa na lupuna nsulu lwaye. a (Ezekyele 1:10; Bifumbulwe 4:7) Twi balombeene kushinkamisha shi akyebe kulombasha mulayilo waye pano pa nsenga ikutwe kululama. Eyendo, mushindo waye wa kusambisha ngulombeene kwikala bino: Ataa bitshibilo bi bukopo su kwi mushindo, afwilaa bantu lusa su kwi mushindo.​—2 Mpyeele 3:9.

Twifubwileyi pepi n’Efile Mukulu sha kululama

21. Nsaa yatunangushena pabitale mushindo aukibaa Yehowa myanda na kululama, twi balombeene kumumona naminyi, na bwakinyi?

21 Nsaa yatunangusheena mu mushindo aukitshi Yehowa bululame bwaye, ta twi balombeene kunangusheena shi mwikale nsushi ebukopo akuminaa anka kutshibila bakitshi ba bubi kiimu. Pamutwe pa byabya, twi balombeene kumumona bu Nsha-baana e na kifulo kadi sha bitshibilo esambaa misango yooso na baana baaye mu mushindo wibuwa. Anka bu Nsha-baana a kifulo, Yehowa atshintshikilaa kunyingiila kwa kukita myanda ibuwa na lusa looso kwi baana baaye be pa nsenga, be na lukalo lwa bukwashi bwaye na kwibafwila lusa.​—Misambo 103:10, 13.

22. Ku bukwashi bwa kululama kwaye, Yehowa baadi mmwitupe lukulupilo kinyi, na bwakinyi mmwitukitshine myanda mu wawa mushindo?

22 Twi balombeene kwikala na lutumbu lwi kasha pabitale kululama kw’Efile Mukulu akuleesha myanda ibungi kukila penda kutshibila bantu babi kiimu! Ku bukwashi bwa kululama kwaye, Yehowa baadi mmwitupe lukulupilo lumune alwitusangasha ngofu​—kupwidika, muuwa ushii na nfudiilo mu nsenga “amukabikala bululame.” (2 Mpyeele 3:13) Efile Mukulu eetu betukitshina myanda mu wawa mushindo mwanda kululama kwaye akumutakula bwashi akimbe bwa kupaasha pamutwe pa kutshibila kiimu. Eyendo, mpushisho ebuwa a bukata bwi kululama kwa Yehowa etukwasha bwa kwisesela peepi naye! Mu ma shapitre aalondo, atukyebe kutaluula mushindo auleesha Yehowa nyikashi yaaye.

a Bii na muulo bwashi tulamiine shi, Yehowa eelesha aye nabeene bu nyema a ntambwe nsaa yatshibila beena Isaleele bash’abakokyela kiimu.​—Yeelemiya 25:38; Osee 5:14.