1, 2. Bukin tera ngkai a bati aomata aika karako irouia tabeakinan te tua, ma tera te namakin ae kona ni kauekeaki i nanora ni kaineti ma ana tua te Atua?

 “KAUNTAEKAKIN te tua n taiani kaboowi titeboo ma te kinono ae akea kabina . . . n arona ni kabane tai ao ni kabane bwai.” Te kibu-n-taeka anne e noraki n te boki ae boretiaki ngkoa n 1712. E kabuakakaa te tua te kibuntaeka aei are e kona ni kabaenikaiaki iai katiaan taian tangitang i nanon te tai ae rangi ni maan, ao e kona naba ni bane iai aia mwane aomata aika a tangira kaetan aia tangitang. N aaba aika bati, a rangi ni kangaanga iai tuua, bwa e bati te ribuaka iai, te kairiribai ao te inanonano, n te aro are e a aki rangi ni karineaki te tua irouia angiia aomata.

² Ibukin kabotauan are e taekinaki i eta, iangoi taeka aika a koreaki 2,700 tabun te ririki n nako: “Ai bati ra tangiran am tua irou!” (Taian Areru 119:97) Bukin tera ngkai e rangi n taraa ni korakora ana tangira te tia areru, ni kaineti ma aei? Ibukina bwa te tua are kamoamoaki irouna, e karaoaki iroun Iehova ae te Atua ao tiaki te tautaeka n aomata. Ngkana ko reiakina ana tua Iehova, ao ane ko na manga tabe naba n nanamakina are e rotaki ngkoa iai te tia areru. Te aeka n reirei aei e na anganiko te mataata ni kaineti ma ana iango te tia Karaotua ae te kabanea ni kakannato n te iuniweeti.

3, 4. E kanga ni karikia i bon irouna Iehova bwa te tia Karaotua?

³ E tuangira te Baibara bwa “ti temanna te tia karaotua ao te tia motikitaeka.” (Iakobo 4:12, BK) Bon tii Iehova te tia Karaotua. E kairaki naba mwamwanangan bwaini karawa n “tuani karawa,” aika karaoaki irouna. (Iobi 38:33) Ana anera Iehova aika tabu aika mirion ma mirion mwaitiia, a kairaki naba n Ana tua, bwa a baireaki n nakoaia aika a kakaokoro ao a beku iroun Iehova bwa ana minita.​—Taian Areru 104:4; Ebera 1:7, 14.

⁴ Iai naba tuua aika e angania aomata Iehova. Ngaira n tatabemanira  nako ti bane n toa ma mataniwin nanora, ae kaota nakoira ae raoiroi ao ae buakaka i matan Iehova. E a riki n ai aron te tua ae mena i nanora ae kaota nakoira te kaokoro i marenan te eti ma te bure. (I-Rom 2:14) A kakabwaiaki ngkoa ara moani karo n anganaki mataniwin nanoia ae kororaoi, n te aro are a a tii kainnanoi tuua tabeua. (Karikani Bwaai 2:15-17) Te aomata ae aki-kororaoi e kainnanoi tuua aika bati ibukin kairana nakon kaakaraoan nanon te Atua. A karekea naba te tua mairoun Iehova ae te Atua taian baatua aika Noa, Aberaam, ao Iakoba, ao a a manga reireinia iai kanoaia. (Karikani Bwaai 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) E boni karikia i bon irouna Iehova bwa te tia Karaotua ae akea n ai arona mai mwaina, ngke e angania kaain I-Iteraera te Tua rinanoni Mote. Te tua aei e buokira bwa ti na mataata raoi n ana iango Iehova ni kaineti ma te kaetitaeka ae riai.

5. Te koaua ae te Tua Mairoun Mote e a rangi ni kangaanga kamanenaana ao e aki naba mataata, ao bukin tera ngkai ko kaeka n aron anne?

⁵ A bati aika iangoa te Tua Mairoun Mote bwa e a kangaanga kamanenaana ibukina bwa a rangi ni bati tuua i nanona aika aki mataata. Ma te iango anne bon akea koauana. Iai tuua aika raka i aon 600 mwaitiia i nanona. Tao e taraa n tiraua anne, ma iangoa aei: N tokin te ka-20 n tienture ao ana tua te aba ae te United States e kaon iteraniba aika raka i aon 150,000 mwaitiia ni booki n tua. Ni katoa uoua te ririki, ao a a manga reitaki riki ma tuua aika 600 naba mwaitiia! Ngkanne, e rangi n uarereke te Tua Mairoun Mote ni kabotauaki ma mwaitin aia tua aomata. Ma e ngae n anne, e kairiia I-Iteraera ana Tua te Atua ma ni buokiia n iteran maiuia aika mwaiti, ae a aki irekereke iai tuua aika karaoaki n taai aikai. Iangoa kamatataana.

6, 7. (a) Tera kaokoron te Tua Mairoun Mote ma waaki n tua tabeua, ao tera te tua mai iai ae te kabanea ni kakawaki? (b) A na kanga kaain Iteraera ni kaota kukureia n ana tautaeka Iehova?

⁶ E karaoiroa ana tautaeka Iehova, te Tua. Ma ngaia are e aki kona ni kabotauaki te Tua Mairoun Mote ma tuua tabeua riki. E kangai te tua ae te kabanea ni kakawaki iai: “Kam na ongora, Iteraera. Iehova ae Atuara bon Iehova ae ti temanna: ao ko na tangira Iehova ae Atuam n nanom ni kabanea, ao n tamneim ni  kabanea, ao ni korakoram ni kabanea.” A na kanga ana aomata te Atua ni kaotiota tangirana? N aia beku irouna n irekereke ma aia aantaeka n ana tautaeka.​—Te Tua-Kaua 6:4, 5; 11:13.

⁷ A kaota kukurein nanoia Iteraera n tatabemania nako n ana tautaeka Iehova, n aia aantaeka irouia te koraki ake a anganaki te mwaaka ni kairiri iai. A mwiokoaki n te mwaaka mairoun te Atua kaaro, mataniwi, taani moti, ibonga, ao taian uea naba. E taraiia Iehova aomata ake a rawa nakon aia kairiri te koraki ake a mwiokoaki irouna, bwa a rawa naba nakon ana kairiri. N te itera are teuana, ngkana a kairibuaka te koraki aei ke a kainikatonga ao e na rangi n un Iehova irouia. (Te Otinako 20:12; 22:28; Te Tua-Kaua 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Ma ngaia are bon tabeia koraki aika uoua aikai, bwa a na kateimatoaa nakoraoin ana tautaeka te Atua.

8. E kanga te Tua ni boutokoa itiakin ana kaetieti Iehova?

⁸ E boutokoa itiakin ana kaetieti Iehova te Tua. Te taeka ae “tabu” e okioki n te mwaiti ae raka i aon 280 te tai n te Tua Mairoun Mote. A buokaki ana aomata te Atua n te Tua bwa a na ataa iai kaokoron ae itiaki ma ae bareka, ao a taekinaki iai bwaai aika kaokoro aika tao 70 ake a kona ni kabareka te I-Iteraera bwa e na aki tau n taromauri. Tuua aikai a irekereke ma te kakaitiaki n te rabwata, te amwarake, ao ai aron kaitiakan te bareka ao te maange. Tuua aikai a boutokai marurungia aomata. * Ma iai riki bonganana ae manena, bwa a kateimatoaa akoaia aomata iroun Iehova, ao e kaokoroia ma mwakuri aika bure aika kaakaraoaki irouia botannaomata ake a kamwara ake a otabwaninia. Iangoa te katoto iai.

9, 10. Baikara kaetieti n te Tua ake a kaineti ma te wene n taanga ao te bung, ao baikara kakabwaia aika reke mai iai?

⁹ E taekinaki ni kaetietin te Tua bwa aomata aika a wene n taanga ao ake a a tibwa bung, a baareka i nanon tabeua te tai e ngae ngke a a tia mareaki. (Nakoaia Ibonga 12:2-4; 15:16-18) Ma  a bon aki kabuakakaa te wene n taanga ao te bung kaetieti aikai, bwa boni bwaai n tituaraoi aika itiaki mairoun te Atua. (Karikani Bwaai 1:28; 2:18-25) N onean mwin anne, taian tua akanne a kateimatoaa tabun Iehova, ao a kainaaomataia taan taromauria man te kabuakakaki. E kamimi aroia botannaomata ake a otabwaninia I-Iteraera bwa a rengana aia taromauri ma katei aika kamwara aika boto i aon te wene ni bure ao te kakariki. Aia Aro kaain Kanaan e irekereke ma te mwakuri ni kakabooaki ibukin te wene ni bure irouia mwaane ma aine. Ibukin aei ao e taabangaki iai aroaroia aomata aika kamwara. Ma ni kaitaraan anne, e a kaokoroa taromaurian Iehova te Tua man bwaai aika reitaki ma te kakariki. * Iai naba kakabwaia tabeua iai.

¹⁰ Tuua akanne a katuruturua raoi te koaua ae rangi ni kakawaki. * E na kanga mwin ana bure Atam n turiia te roro teuana ma teuana? Tiaki rinanon te wene n taanga ao te bung? (I-Rom 5:12) Eng e boni kauringia ana aomata te Atua te Tua, bwa bon taani bure ngaiia. Ti bane ni bungiaki n te bure. (Taian Areru 51:5) Ti kainnanoa te kabwarabure ao te kainaaomataki man te bure bwa ti aonga ni kaania riki Atuara ae tabu.

11, 12. (a) Tera te boto n reirei ae kakawaki ae irekereke ma te kaetitaeka ae riai ae kaotiotaki n te Tua? (b) Baikara kaetieti aika totokoa kabwaouan te kaetitaeka ae riai, aika karinaki naba n te Tua?

¹¹ E boutokoa kororaoin ana kaetitaeka Iehova, te Tua. E kaotiotaki n te Tua Mairoun Mote, te boto n reirei ae te kaetitaeka ae riai ae irekereke ma taiani kaboomwi aika boraoi ma te kabuanibwai. E taekina ae kangai te Tua: “Boon te maiu, te maiu, boon te mata, te mata, boon te wi, te wi, boon te bai, te bai, boon te wae, te wae.” (Te Tua-Kaua 19:21, BK) Ngkana e uruaki te tua, ao rawawatan te tuuaa iai, e riai ni boraoi ma rawawatan te bure are karaoaki. Te boto n reirei ae irekereke ma ana kaetitaeka ae riai te  Atua aei, e rotii kaetieti ni kabane ake n te Tua, ao akea ae kona n ota raoi n nanon ana karea ni kaboomwi Kristo Iesu ngkana e aki mataata iai. E na maroroakinaki aei n te Mwakoro 14.​—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Iai n te Tua kaetieti aika a tuuka kabwaouan te kaetitaeka ae riai. N te katoto, a tangiraki taani kakoaua aika a na aki kee i aan uoman, bwa e aonga ni butimwaeaki te bukibuki. Te tuuaa ibukin te kewe n te boowi e rangi ni kakaiaki. (Te Tua-Kaua 19:15, 18, 19) Te babakanikawai ma te mwakuri ni kamaraato a rangi ni katabuaki naba. (Te Otinako 23:8; Te Tua-Kaua 27:25) Ngkana a waakina te bitineti ana aomata te Atua, a riai ni mutiakina iai ana kaetitaeka ae riai Iehova. (Nakoaia Ibonga 19:35, 36; Te Tua-Kaua 23:19, 20) Te tua ae moan te raoiroi ae aki-tabeitera aei, bon te kakabwaia ae bati nakoia I-Iteraera!

13, 14. Tera ana kaetieti te Tua ae raoiroi ae aki tabeitera, ni kaineti ma te tia iraa ao te aomata are e anaaki ana bwai?

¹³ Te koaua bwa e matoatoa ana kaetieti te Tua Mairoun Mote, ao e aki kariaia te nanoanga? E bon aki! E kairaki te Uea ae Tawita iroun te taamnei bwa e na korea ae kangai: “Moan te raoiroi ana tua Iehova.” (Taian Areru 19:7) E bon ataia teuaei bwa, e karikirakea te nanoanga ao te kaetitaeka ae aki tabeitera te Tua. E kanga ni karaoaki anne?

¹⁴ N aaba tabeua ni boong aikai, ao te tua iai e a kaota riki te akoi ao te mwamwannano nakoia taani bure, nakon ae bon riai ni kaotaki nakoia te koraki aika a karawawataki n te bure are karaoaki. N aron aei, a kona ni karinaki n te karabuti taan iraa, ma a bon tiku naba n rawawata te koraki ake a kimoaaki aia bwai ibukin akean aia bwai irouia. I rarikin anne, a riai naba ni kabwakaa aia angabwai nakon te tautaeka are ngaia are e karekea mwengaia buure ao kanaia. I Iteraera ngkoa, ao bon akea taiani karabuti n aron ae noraki n taai aikai. Ma e baireaki naba iai aron korakoran te tuuaa ae kona ni kamanenaki. (Te Tua-Kaua 25:1-3) E riai ni kabooa mwin te bwai are e a tia ni kimoaia te tia iraa. I rarikina, ao e riai naba ni karakaa riki ana kaboomwi te tia iraa aei. E na  mwaitira? E kakaokoro nako. E mataata bwa e a bon nakoia taani moti bwa a na rinanoi bwaai aika mwaiti aika irekereke ma te bure are karaoaki, n aron aroaron te tia bure ni kaineti ma te raraoma ni koaua. Anne bukina ae te kaboomwi ae tangiraki mairoun te tia iraa ni kaineti ma Nakoaia Ibonga 6:1-7, e rangi n uarereke riki nakon ae baireaki n Te Otinako 22:7.

15. E kanga te Tua ni kaota te nanoanga ao te kaetitaeka ae riai, nakon te aomata ae rina ni kamatea te aomata n te ukintaa?

¹⁵ Te Tua e kona ni kariaia nanoangakia te koraki ake a bure n tiaki oin nanoia. N aron ae ngkana e tiritiri te aomata n te ukintaa, e na aki kamateaki ibukin kabooan mwin ana bure ngkana e karaoa ae riai, are te birinako nakon te kaawa ni kamanomano teuana ae mena n aonon Iteraera. Imwin rinanoan rongorongona irouia taani moti aika rabakau, ao e riai n tiku ni maeka n te kaawa ni kamanomano arei ni karokoa maten mataniwia ibonga. Imwina ao e a inaaomata ngkanne n rinea te tabo are e kani maeka iai. Te aro anne e buokaki iai man ana nanoanga te Atua. Te tua aei e kaatuua naba kakawakin maiuia aomata.​—Warekaia Iteraera 15:30, 31; 35:12-25.

16. E kanga ni kawakina inaaomataia aomata te Tua?

¹⁶ E kawakina naba inaaomataia aomata te Tua. Iangoi aanga tabeua ake a na kamanoaki iai ake a taarau. E katabuaka kawarakin mwengan te tia taarau te Tua, ibukin anaakin ana bwai are e kaburea bwa onean mwin ana taarau. Ma e riai n tataninga i tinaniku te tia kataarau, ao te tia taarau e na uota te bwai are e a tia ni kaburea bwa e na kabooa mwin ana taarau iai. N te aro anne ao a aki kona n niniaki iai mwengaia aomata. Ngkana e anaaki ana kunnikai te tia taarau are ana kauaatao iroun te tia kataarau bwa te kaboomwi, e riai ni kaokia imwain te tairiki bwa e kainnanoia te tia taarau bwa kamatenan aona n tuuka te kamariri n te tairiki.​—Te Tua-Kaua 24:10-14.

17, 18. Tera kaokoroia kaain Iteraera ma botannaomata tabeua ni kaineti ma te buaka, ao bukin tera?

¹⁷ E baireaki naba aron te buaka i aan te Tua. A na buaka ana aomata te Atua, tiaki ibukina bwa a rangi ni kani mwaaka ke a na katiritoa, ma a na bon riki bwa taan tei ibukin te Atua n “Ana Buaka nako Iehova.” (Warekaia Iteraera 21:14) N aaro aika bati,  a riai ni boraraoi moa I-Iteraera nakoia aiaia, bwa ngkana a kariaia aiaia akekei bwa a na taenikai, ao a aikoa buakania naba. Ngkana e rawa n taenikai te kaawa teuana, ao a a buakanna naba I-Iteraera, ma tii n te aro are katauaki iroun te Atua. N tiaki aroia angiia tautia, tautian Iteraera a tabuaki n tauiia aine ke n tiriaomata n aki akaka. A riai naba ni kawakina tamaroan te otabwanin, n aki tatai aia kai-n-amwarake aia kairiribai. * Akea aia tua ni kaineti ma aei kaain taanga ni buaka ake tabeua.​—Te Tua-Kaua 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Ko kubanako ngkai ko ongo ae a kataneiaki naba ataei n aaba tabeua bwa a na riki bwa tautia? Irouia kaain Iteraera rimoa, akea te roro ae mena aia ririki i aan 20 ae katauaki bwa e na kaaina te taanga ni buaka. (Warekaia Iteraera 1:2, 3) E kona naba n aki kaainna te mwaane ae ikawai ngkana e rangi ni karawawataki n te maaku. E kona naba n aki kaaina te buaka i nanon teuana te ririki, te mwaane ae e a tibwa tia ni mare n te aro are imwain karaoan te mwakuri ae karuanikai aei, ao e na boni bae n ooa bungiakin natina. Ni kaineti ma aei ao e kabwarabwaraa te Tua, bwa e na reke ana tai te mwaane-n-umwa ae boou ni “kakukureia buuna.”​—Te Tua-Kaua 20:5, 6, 8; 24:5, BK.

19. Tera ae baireia te Tua ni kaineti ma kamanoaia aine, ataei, kaain utu nako, aine aika mate buuia ao ataei aika akea aia karo?

¹⁹ E kataniia naba aine, ataei ao kaain utu nako te Tua, ma ni kawakinia raoi. E kateituaia kaaro bwa a na tabeakinia natiia ma n reireinia n taai nako ni kaineti ma bwaai n taamnei. (Te Tua-Kaua 6:6, 7) E katabui aeka ni kabwaroua nako, ao te tuuaa iai te kamateaki. (Nakoaia Ibonga, mwakoro 18) E katabua naba te wene ni kimoa ae aki toki ni kamangaoa te utu ma n urui naba mwengaraoia, ao e kabwakaa inaia. E katauraoi naba baika raraoi te Tua ibukia aine aika mate buuia ao ataei aika akea aia karo, ma ae kakaiaki riki e katabua karaoan ae ribuaka nakoia.​—Te Otinako 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Bukin tera ngkai e kariaia kabatiaan te buu te Tua Mairoun Mote nakoia I-Iteraera? (b) Ni kaineti ma te buu-raure, bukin tera bwa e kaokoro are e taekinaki n te Tua ma te kaetieti rimoa are e a manga kaokaki iroun Iesu?

 ²⁰ A na bae ni mimi aomata tabeman ni kaineti ma aei ni kangai: ‘Bukin tera ngkai e kariaia te Tua bwa a na kabatiai buuia tabemwaang?’ (Te Tua-Kaua 21:15-17) Ti riai n iangoi tuua aikai n aron iangoakia irouia aomata ake a maiu n taai akekei. Te koraki ake a iangoa te Tua Mairoun Mote ni kaineti ma iango ao katei aika bwainaki n taai aikai, a bon aki kona n ota raoi n nanona. (Taeka N Rabakau 18:13) Ana kaetieti Iehova ibukin te mare are e a kaman karaoaki i Eten ngkoa, e karaoa te mare bwa te berita ae na teimatoa n aki manga uruaki, i marenan temanna te mwaane ao temanna te aine. (Karikani Bwaai 2:18, 20-24) Ma n te tai are e anga iai te Tua Iehova nakoia Iteraera, ao e a boni kamani kakaraoaki te mwaan ae kabatiaakin te buu i nanon tienture aika bati. E ataia Iehova bwa ana “botanaomata ae e matoatoa kaetana” aei, a na boni bae ni bwabwaka man irakin nanon tuua ake ana moan tua n aron tuua ni kaineti ma taromaurian boua. (Te Otinako 32:9, BK) E wanawana bwa e aki kataia ni kaetii aia katei aika kairua ni kabane aika kaineti ma te mare n te tai arei. Ururingnga are tiaki mairoun Iehova te katei ae kabatiakin buuia aomata. Ma e kabongana te Tua Mairoun Mote ni bairea taekan raoi iai kabatiaan te buu i buakoia ana aomata, ao n totokoa kabonganan te katei aei ibukin karawawatakia iai aomata.

²¹ Ma n aron naba anne, e kariaiakaki n te Tua Mairoun Mote bwa e na buu-raure te mwaane ma buuna ngkana iai bukina ae rangi ni kakaiaki. (Te Tua-Kaua 24:1-4) E arana aei Iesu bwa ana taotaonakinnano te Atua nakoia I-Iutaia “i bukini matoatoan [nanoia].” Ma e bon aki teimatoa n aki toki. E a tia Iesu ni manga kaoka ana kaetieti Iehova are mai Eten ngkoa ni kaineti ma te mare.​—Mataio 19:8.

22. N te aro raa ae e kauekea iai te tangira te Tua Mairoun Mote, ao nakoia antai?

²² Iai n taai aikai aia tua aomata ae kauekea te tangira? E kauekea riki taekan te tangira te Tua Mairoun Mote nakon bwaai ni kabane. E kakoauaki anne ni kabonganan te taeka ae te “tangira,” n te mwaiti ae 20 tabun te tai n te boki ae te Tua-Kaua n tii ngaia. E kangai te kauoua n tua ae kakawaki i buakon kaetietin nako te Tua:  “Ko na tangira raom n ai aron tangiram i bon i roum.” (Nakoaia Ibonga 19:18; Mataio 22:37-40) A riai ni kaotiota te aeka n tangira aei ana aomata te Atua i marenaia ao nakoia naba iruwa ake a maeka i buakoia, n ururingan are ngaiia aika I-Iteraera bon iruwa naba ngkoa n te tabo teuana. A riai ni kaotiota naba te tangira nakoia te koraki ake a kainnano, ao ake a karawawataki, ao ni buokiia n te aro n rabwata ao ni kararoaia man karawawatakia riki. A tuangaki naba bwa a na kaota te akoi ao te mwamwannano nakoia maan ake a kabonganai.​—Te Otinako 23:6; Nakoaia Ibonga 19:14, 33, 34; Te Tua-Kaua 22:4, 10; 24:17, 18.

23. E kairaki te tia korea Taian Areru 119 bwa e na karaoa tera, ao tera ae ti kona ni karaoia naba?

²³ Iai riki te botannaomata teuana ae e a tia ni kakabwaiaki n anganaki te aeka n tua anne? Maroaka are kangai iai te tia areru: “Ai bati ra tangiran am tua i rou!” E aki tii namakina te tangira aei ma e kairaki naba iai bwa e na ira are baireaki n te tua ao e na maiuakinna. E a manga reitia riki ni kangai: “Bon au bwai n iango te baei [am tua] ni kabongnga.” (Taian Areru 119:11, 97) Eng, e kakarekea ana tai n taai nako n reiakina ana tua Iehova. Akea te nanououa bwa te bwai are e karaoia e karikirakea riki iai tangiran te tua. N te tai anne, ao e rikirake naba iai tangiran te tia Karaotua ae Iehova ae te Atua. Ngkana ko teimatoa n reiakina ana tua te Atua, ao ko na bon rikirake naba ni kaan iai ma Iehova, ae te tia Karaotua ae Moan te Kakannato ae Atuan te kaetitaeka ae riai.