1, 2. Apay nga adu ti tattao a saan unay a mangraraem iti linteg, ngem kasanotayo a mapatanor ti panagraem kadagiti linteg ti Dios?

“TI LINTEG ket mangliwengliweng nga abut, . . . alun-onenna amin a banag.” Nagparang dagita a sasao iti libro a naipablaak idi 1712. Kinondenar ti autorna ti sistema ti linteg a pakaigapuan ti pasaray nakabaybayag a pannakataming dagiti kaso kadagiti korte iti adu a tawen, a mangpapanglaw kadagidiay mangbirbirok iti hustisia. Iti adu a pagilian, dagiti legal ken hudisial a sistema ket komplikado unay, naruay iti kinaawan hustisia, panangidumduma, ken panagsisimparat, a pakaigapuan ti nasaknap a di panagraem iti linteg.

² Maisupadi iti dayta, usigem dagitoy a sasao a naisurat agarup 2,700 a tawenen ti napalabas: “Anian a panagayatko iti lintegmo!” (Salmo 119:97) Apay a kasta la unay ti narikna ti salmista? Gapu ta ti linteg nga intan-okna ket saan a namunganay iti aniaman a sekular a gobierno no di ket ken Jehova a Dios. Bayat nga ad-adalem dagiti linteg ni Jehova, ad-adda a mariknam ti kas iti narikna ti salmista. Ti kasta a panagadal ipaayannaka iti pannakatarus iti katan-okan a hudisial a kapanunotan iti uniberso.

3, 4. Kadagiti ania a wagas a nagbalin ni Jehova a Manangted-linteg?

³ “Adda maymaysa a manangted-linteg ken ukom,” kuna ti Biblia kadatayo. (Santiago 4:12) Wen, ni Jehova ti kakaisuna a pudno a Manangted-linteg. Uray ti panagtignay dagiti nailangitan a banag ket iturturayan “dagiti nailangitan a linteg.” (Job 38:33, The New Jerusalem Bible) Iturturayan met ti linteg ti Dios dagiti umariwekwek a nasantuan nga anghel ni Jehova, yantangay naorganisarda kadagiti masnup a saad ken agserserbida a maitunos iti ibilin ni Jehova kas ministrona.—Salmo 104:4; Hebreo 1:7, 14.

⁴ Impaayan met ni Jehova ti sangatauan kadagiti linteg. Adda konsiensia ti tunggal maysa kadatayo, a mangyanninaw iti panangmatmat ni Jehova iti hustisia. Kas maysa a linteg iti unegtayo,  ti konsiensia matulongannatayo a mangilasin iti naimbag ken dakes. (Roma 2:14) Naparaburan dagidi immuna a dadakkeltayo iti perpekto a konsiensia, isu a sumagmamano laeng idi ti kasapulanda a linteg. (Genesis 2:15-17) Ngem kasapulan ti imperpekto a tao ti ad-adu a linteg a mangiwanwan kenkuana nga agaramid iti pagayatan ti Dios. Dagiti patriarka a kas kada Noe, Abraham, ken Jacob immawatda kadagiti linteg manipud ken Jehova a Dios ket inyallatiwda dagitoy kadagiti pamiliada. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Pinagbalin ni Jehova ti bagina a Manangted-linteg iti awan kaaspingna a wagas idi impaayanna ti nasion ti Israel iti kodigo ti Linteg babaen ken Moises. Daytoy a kodigo ti linteg tulongannatayo a mangtarus iti panangmatmat ni Jehova iti hustisia.

5. Ti kadi Linteg Mosaiko ket buklen dagiti makapadagsen ken komplikado a linlinteg, ket apay a kasta ti sungbatmo?

⁵ Adu ti mangipagarup a ti Linteg Mosaiko ket buklen dagiti makapadagsen ken komplikado a linlinteg. Saan a pudno ti kasta a kapanunotan. Adda nasurok nga 600 a linteg iti intero a kodigo. Kasla adu unay dayta, ngem panunotem laengen: Idi arinunos ti maika-20 a siglo, dagiti pederal a linteg ti Estados Unidos ket naisurat iti nasurok a 150,000 a panid dagiti legal a libro. Agarup 600 a linteg ti mainaynayon iti kada dua a tawen! Gapuna, no kaadu laeng ti pagsasaritaan, nakabasbassit ti Linteg Mosaiko no idilig kadagiti naruay a linteg ti tao. Kaskasdi, ti Linteg ti Dios inwanwanna dagiti Israelita kadagiti benneg ti biag a di pulos sinaklaw dagiti moderno a linteg. Usigem ti pakabuklanna.

6, 7. (a) Ania ti pakaigidiatan ti Linteg Mosaiko iti aniaman a sabali a kodigo ti linteg, ket ania ti kangrunaan a bilin dayta a Linteg? (b) Kasano a maipakita dagiti Israelita a bigbigenda ti kinasoberano ni Jehova?

⁶ Ti Linteg intan-okna ti kinasoberano ni Jehova. Gapuna, di pulos mayasping ti Linteg Mosaiko iti aniaman a sabali a kodigo ti linteg. Daytoy ti kangrunaan kadagiti lintegna: “Imdengam, O Israel: Ni Jehova a Diostayo ket maymaysa a Jehova. Ket masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo buyogen ti isuamin a pusom ken isuamin a kararuam ken isuamin a bikasmo.” Kasano  idi a maipakita ti ili ti Dios ti ayatda kenkuana? Agserbida kenkuana, nga agpasakupda iti kinasoberanona.—Deuteronomio 6:4, 5; 11:13.

⁷ Impakita ti tunggal Israelita a bigbigenna ti kinasoberano ni Jehova babaen ti panagpasakupna kadagidiay addaan autoridad kenkuana. Dagiti nagannak, panguluen, ukom, padi ken, idi agangay, ti ari isuda amin ti nangirepresentar iti autoridad ti Dios. Minatmatan ni Jehova kas iyaalsa kenkuana ti aniaman nga iyaalsa kadagidiay a naipaayan iti autoridad. Iti sabali a bangir, maisagmak dagidiay naipaayan iti autoridad gapu iti pungtot ni Jehova no nakillo wenno natangsit ti panangtratoda iti ilina. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomio 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) No kasta, responsabilidad idi ti tunggal maysa nga itandudo ti kinasoberano ti Dios.

8. Kasano a ti Linteg intandudona ti pagalagadan ni Jehova iti kinasanto?

⁸ Ti Linteg intandudona ti pagalagadan ni Jehova iti kinasanto. Agparang iti nasurok a 280 a daras iti Linteg Mosaiko ti sasao a “santo” ken “kinasanto.” Ti Linteg tinulonganna ti ili ti Dios a mangilasin iti nadalus ken di nadalus, nasin-aw ken di nasin-aw, a dinakamatna ti agarup 70 a nagduduma a banag a mangrugit iti maysa nga Israelita. Sinaklaw dagitoy a linteg ti pisikal a kinadalus, taraon, ken uray pay ti pannakaibelleng dagiti rugit. Nangipaay dagita a linteg kadagiti nakaskasdaaw a pagimbagan ti salun-at. * Ngem adda natantan-ok a nakairantaan dagita—tapno masalimetmetan dagiti umili ti anamong ni Jehova, a maisinada kadagiti dakes nga aramid dagiti rinuker a nasion iti aglawlawda. Usigem ti maysa a pagarigan.

9, 10. Ania dagiti pagalagadan nga inraman ti Linteg ti tulag maipapan kadagiti seksual a panagdenna ken panaganak, ket ania dagiti pagimbagan nga impaay dagita a linteg?

⁹ Nadakamat kadagiti pagalagadan ti Linteg ti tulag a maibilang a narugit iti sumagmamano a tiempo dagiti tattao a nakidenna  iti seksual ken dagiti nagpasngay—uray kadagidiay naasawaan. (Levitico 12:2-4; 15:16-18) Dagita a pagalagadan dida inumsi dagitoy a nadalus a sagut ti Dios. (Genesis 1:28; 2:18-25) Imbes ketdi, dagidiay a linteg intandudoda ti kinasanto ni Jehova, a sinaluadanna dagidiay agdaydayaw kenkuana tapno saanda a mamulitan. Makapainteres ta dagiti nasion iti aglikmut ti Israel linaokanda ti panagdayawda kadagiti sekso ken seremonia ti panagpaadu. Nairaman iti relihion dagiti Canaanita ti panagbalangkantis dagiti lallaki ken babbai. Timmanor ken nagraira dagiti kakaruan a kita ti kinadakes. Maisupadi iti dayta, ti Linteg pinagsinana nga interamente ti panagdayaw ken Jehova ken dagiti seksual a banag. * Adda dadduma pay a pagimbagan dayta.

¹⁰ Dagita a linteg ti nangisuro iti napateg a kinapudno. * Kinapudnona, kasano a mayallatiw ti mansa ti basol ni Adan iti kada kaputotan? Saan aya a babaen ti seksual a panagdenna ken panaganak? (Roma 5:12) Wen, impalagip ti Linteg ti Dios iti ilina ti di mailibak a kaadda ti basol. Kinapudnona, nayanaktayo amin iti basol. (Salmo 51:5) Kasapulantayo ti pammakawan ken pannubbot tapno makaadanitayo iti nasantuan a Diostayo.

11, 12. (a) Ania a napateg a prinsipio ti hustisia ti intandudo ti Linteg? (b) Ania dagiti pangsalaknib nga inraman ti Linteg maibusor iti pannakaballikug ti hustisia?

¹¹ Ti Linteg intandudona ti perpekto a kinahustisia ni Jehova. Intandudo ti Linteg Mosaiko ti prinsipio ti panagpapada, wenno kinabalanse, no maipapan iti hustisia. Gapuna, kinuna ti Linteg: “Kararua ti agpaayto iti kararua, mata iti mata, ngipen iti ngipen, ima iti ima, saka iti saka.” (Deuteronomio 19:21) Kadagiti kaso kriminal, ti dusa ket nasken a maitutop iti krimen. Daytoy  nga aspeto ti nadibinuan a hustisia ket nakapatpateg a paset ti Linteg ken nasken dayta itatta tapno matarusantayo ti pangsubbot a daton ni Kristo Jesus, kas ipakita ti Kapitulo 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Ti Linteg inramanna met dagiti pangsalaknib maibusor iti pannakaballikug ti hustisia. Kas pagarigan, kasapulan idi ti di nakurkurang ngem dua a saksi tapno mapasingkedan ti kinaumiso ti darum. Nakaro ti dusa ti panagsapata iti ulbod. (Deuteronomio 19:15, 18, 19) Siiinget met a naiparit ti panagkunniber ken panagpasuksok. (Exodo 23:8; Deuteronomio 27:25) Uray kadagiti negosioda, nasken nga itandudo ti ili ti Dios ti nangato a pagalagadan ni Jehova iti kinahustisia. (Levitico 19:35, 36; Deuteronomio 23:19, 20) Bendision unay idi iti Israel dayta a natan-ok ken nainkalintegan a kodigo ti linteg!

13, 14. Kasano nga intandudo ti Linteg ti umiso ken nalinteg a panangtrato iti mannanakaw ken iti biktimana?

¹³ Ti kadi Linteg Mosaiko ket buklen dagiti nainget unay ken nadamsak a pagannurotan? Saan a pulos! Napaltiingan ni Ari David a nangisurat: “Ti linteg ni Jehova perpekto.” (Salmo 19:7) Kas pagaammona unay, ti Linteg intandudona ti asi ken umiso a panangtrato. Kasano a kasta?

¹⁴ Iti sumagmamano a pagilian itatta, ti linteg ket kasla ad-adda a panuynoyan ken kanunonganna dagiti kriminal imbes a maseknan kadagiti biktima. Kas pagarigan, mabalin a maibalud dagidiay mannanakaw. Kabayatanna, kaskasdi a di maisubli dagidiay natakaw kadagiti biktima, ngem masapul nga agbayadda kadagiti buis a mausar a mangibalay ken mangpakan kadagita a kriminal. Iti nagkauna nga Israel, awan idi dagiti makunkuna itatta a pagbaludan. Naipaalagad idi dagiti nainget a limitasion no maipapan iti kinakaro dagiti dusa. (Deuteronomio 25:1-3) Ti mannanakaw masapul nga isublina iti biktima ti kaitutopan ti tinakawna. Malaksid iti dayta, adda pay kanayonan a bayadan ti mannanakaw. Mano? Nagduduma. Agparang a rebbengen idi  dagiti ukom a tingitingen ti nadumaduma a banag, kas iti panagbabawi ti nagbasol. Dayta ti gapuna a basbassit nga amang ti masapul a bayadan ti maysa a mannanakaw sigun iti Levitico 6:1-7 no idilig iti nayespesipiko iti Exodo 22:7.

15. Kasano nga impatalged ti Linteg agpadpada ti asi ken hustisia iti kaso ti maysa nga aksidente a nakapatay?

¹⁵ Siaasi a bigbigen ti Linteg a saan nga amin a biddut ket inggagara. Kas pagarigan, no aksidente a nakapatay ti maysa a tao, saan a masapul nga agbayad iti kararua iti kararua no nagtignay a siuumiso babaen ti panagkamangna iti maysa kadagiti siudad a pagkamangan a naisaknap iti intero nga Israel. Kalpasan ti panangusig dagiti kualipikado nga ukom iti kasona, nasken nga agnaed iti siudad a pagkamangan agingga iti ipapatay ti nangato a padi. Kalpasanna, nawayan nga agnaed iti sadinoman a kayatna. Iti kasta, nagunggonaan iti asi ti Dios. Daytoy a linteg impaganetgetna met ti kinapateg unay ti biag ti tao.—Numeros 15:30, 31; 35:12-25.

16. Kasano ti panangsaluad ti Linteg iti dadduma a personal a kalintegan?

¹⁶ Ti Linteg sinaluadanna dagiti personal a kalintegan. Usigem no kasano ti panangsalaknibna kadagidiay nakautang. Imparit ti Linteg ti iseserrek iti pagtaengan ti nakautang tapno mangala iti sanikua kas pangtani iti nautang. Imbes a sumrek, iti laeng ruar ti pagyanan ti nagpautang ket bay-anna a ti immutang ti mangipan iti tani kenkuana. Iti kasta, nasalakniban ti pagtaengan ti nakautang. No innala ti nagpautang ti makinruar a kawes ti immutang kas pangtani, nasken nga isublina dayta sakbay a rumabii, gapu ta mabalin a kasapulan dayta ti immutang tapno saan a lamminen iti rabii.—Deuteronomio 24:10-14.

17, 18. No maipapan iti pannakigubat, kasano a naiduma dagidi Israelita iti sabsabali a nasion, ken apay?

¹⁷ Uray pay ti pannakigubat ket inwanwan ti Linteg. Makigubat idi ti ili ti Dios, saan a gapu iti panagtarigagayda laeng iti pannakabalin wenno balligi, no di ket agtignayda kas ahente ti Dios iti “Gubgubat ni Jehova.” (Numeros 21:14) Iti adu a kaso, nasken idi a mangitukon nga umuna dagiti Israelita kadagiti kondision iti isusuko. No saan nga umannugot ti siudad, iti kasta mabalinen a lakuben dayta ti Israel—ngem maitunos kadagiti pagannurotan  ti Dios. Saan a kas iti adu a soldado iti intero a historia, saan a napalubosan dagiti soldado ti Israel a mangrames kadagiti babbai wenno mangpapatay a sidadamsak. Respetuenda pay ketdi ti aglawlaw, a dida pukanen dagiti agbunga a kayo dagiti kabusor. * Awan kakasta a restriksion kadagiti sabsabali a soldado.—Deuteronomio 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Marurodka kadi a makaammo nga iti dadduma a pagilian ubbing pay dagiti masansanay a soldado? Iti nagkauna nga Israel, awan soldado a nababbaba ngem 20 ti tawenna. (Numeros 1:2, 3) Saan a maobligar nga agsoldado uray pay ti nataengan a lalaki no managbutbuteng unay. Maikkan iti makatawen a wayawaya ti kakaskasar a lalaki tapno makitana pay ti pannakayanak ti putotna sakbay a mangrugi iti dayta a napeggad a serbisio. Inlawlawag ti Linteg nga iti kastoy a wagas ‘mapagrag-o’ ti asawa a lalaki ti baro nga asawana.—Deuteronomio 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ania dagiti probision nga inraman ti Linteg tapno masalakniban dagiti babbai, ubbing, pamilia, balo a babbai, ken ulila?

¹⁹ Sinalakniban met ti Linteg dagiti babbai, ubbing, ken pamilia, nga inaywananna ida. Imbilinna kadagiti nagannak a kanayon nga asikasuen ken isuroda ti naespirituan a bambanag kadagiti annakda. (Deuteronomio 6:6, 7) Imparitna amin a kita ti insesto, nga impatawna ti dusa nga ipapatay. (Levitico, kapitulo 18) Imparitna met ti pannakikamalala, a masansan a pakaigapuan ti pannakawarawara dagiti pamilia ken mangdadael iti seguridad ken dignidadda. Ti Linteg inaywananna dagiti balo a babbai ken ulila ken siiinget nga imparitna ti panangabuso kadakuada.—Exodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Apay nga impalubos ti Linteg Mosaiko ti poligamia kadagiti Israelita? (b) No maipapan iti diborsio, apay a naiduma ti Linteg no idilig iti pagalagadan nga insubli ni Jesus idi agangay?

²⁰ Ngem mainaig iti daytoy, mabalin a panunoten ti dadduma, ‘Apay nga impalubos ti Linteg ti poligamia?’ (Deuteronomio  21:15-17) Nasken nga usigentayo dagita a linteg sigun iti kasasaad kadagidi a tiempo. Sigurado nga agbiddut dagidiay mangkritikar iti Linteg Mosaiko no matmatanda dayta sigun iti moderno a tiempo ken kultura. (Proverbio 18:13) Ti pagalagadan ni Jehova, a naipasdek pay laeng idi idiay Eden, pinagbalinna ti panagasawa a manayon a panagtipon ti maysa nga asawa a lalaki ken maysa nga asawa a babai. (Genesis 2:18, 20-24) Nupay kasta, idi inted ni Jehova ti Linteg iti Israel, naunegen ti pannakairamut dagiti aramid a kas ti poligamia iti adun a siglo. Pagaammo ni Jehova a ti “ili[na] a natangken ti panaglenglengngesna” masansan a sukirendanto uray pay dagiti kangrunaan a bilin, a kas kadagidiay mangiparit iti idolatria. (Exodo 32:9) Nainsiriban ngarud a dina pinili daydi a panawen kas tiempo a panangilintegna iti amin nga ar-aramidda a nainaig iti panagasawa. Ngem laglagipem a saan nga impasdek ni Jehova ti poligamia. Nupay kasta, inusarna ti Linteg Mosaiko a mangkontrol iti poligamia iti ilina ken tapno saanda nga abusuen dayta nga aramid.

²¹ Umasping iti dayta, impalubos ti Linteg Mosaiko nga idiborsio ti lalaki ti asawana maigapu iti nadumaduma a nakaro a rason. (Deuteronomio 24:1-4) Inawagan daytoy ni Jesus a panangpalugod ti Dios kadagiti Judio “maipagapu iti kinatangken ti panagpuspuso[da].” Nupay kasta, temporario idi dagita a panangpalugod. Insubli ni Jesus kadagiti pasurotna ti orihinal a pagalagadan ni Jehova iti panagasawa.—Mateo 19:8.

22. Kadagiti ania a wagas nga imparegta ti Linteg Mosaiko ti ayat, ken agpaay kadagiti siasino?

²² Adda kadi mapanunotmo a moderno a sistema ti linteg a mangiparparegta iti ayat? Ayat ti kangrunaan nga intandudo ti Linteg Mosaiko. Kinapudnona, iti laengen libro ti Deuteronomio, nasurok a 20 a daras nga agparang ti sao para iti “ayat” iti nadumaduma a porma. “Masapul nga ayatem ti padam a tao a kas iti bagim,” kuna ti maikadua a kangrunaan a bilin iti intero a Linteg. (Levitico 19:18; Mateo 22:37-40) Nasken nga ipakita idi  ti ili ti Dios ti kasta nga ayat saan laeng a kadakuada a mismo no di pay ket kadagiti ganggannaet iti nagtetengngaanda, a laglagipenda a ganggannaet met idi dagiti Israelita. Nasken nga ipakitada ti ayat kadagiti napanglaw ken marigrigatan, a tulonganda ida kadagiti material a banag ken dida gundawayan ti kinakapuyda. Naibilin pay kadakuada nga ipakitada ti asi ken konsiderasion kadagiti animal a pagtrabaho.—Exodo 23:6; Levitico 19:14, 33, 34; Deuteronomio 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Natignay ti nangisurat iti Salmo 119 a mangaramid iti ania, ket determinadotayo a mangaramid iti ania?

²³ Ania pay a nasion ti naparaburan iti kasta a kodigo ti linteg? Di pakasdaawan nga insurat ti salmista: “Anian a panagayatko iti lintegmo!” Nupay kasta, ti ayatna ket saan a basta panagrikna. Dayta ti nanggutugot kenkuana nga agtignay, yantangay inkagumaanna a tinungpal dayta a linteg ken nagbiag a maitunos iti dayta. Kinunana pay: “Iti intero nga agmalem [ti lintegmo] ti pakaseknak.” (Salmo 119:11, 97) Wen, regular nga inad-adalna dagiti linteg ni Jehova. Awan duadua a bayat nga ar-aramidenna dayta, rimmayray ti panagayatna kadagita. Dimmakkel met ti ayatna iti Manangted-linteg, ni Jehova a Dios. Bayat nga itultuloymo nga adalen ti linteg ti Dios, sapay koma ta ad-adda met a sumingedka ken Jehova, ti Naindaklan a Manangted-linteg ken Dios ti kinahustisia.