13-تاراۋ
ەحوبانىڭ زاڭى كەمەلدى
1، 2. نەگە كوپ ادام زاڭدى سيلاي بەرمەيدى، ٴبىراق قۇدايدىڭ زاڭدارىنا قانداي سەزىم دامىتۋىمىزعا بولادى؟
«زاڭ — ٴتۇپسىز تۇڭعيىق...ول بارلىق نارسەنى قوماعايلانا جۇتا بەرەدى». بۇل سوزدەر 1712-جىلى جارىق كورگەن ٴبىر كىتاپتان الىنعان. ونىڭ اۆتورى ادىلدىك ىزدەيتىندەردى تەسىك تيىنسىز قالدىرىپ، سوت ىستەرىن ٴبىراز جىلعا سوزا بەرەتىن قۇقىق جۇيەسىن ايىپتاعان. كوپ ەلدەردىڭ قۇقىق جانە سوت جۇيەسى تىم كۇردەلى، قايشىلىققا تولى، ال ادىلەتسىزدىك پەن الالاۋشىلىقتىڭ تىم كوپ بولعانى سونشا، زاڭعا دەگەن جەككورىنىش كەڭىنەن ەتەك العان.
2 ال 2700 جىل بۇرىن جازىلعان، ٵرى جوعارىداعى سوزدەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن كەلەسى سوزدەرگە كوڭىل اۋدارشى: «تاعىلىمىڭدى [«زاڭىڭدى»، جد] سەنىڭ سونداي قاتتى سۇيەمىن!» (ٴزابۋر 119:97 [118:97]) نەگە ٴزابۋر جىرشىسىنىڭ وسىنداي سۇيىسپەنشىلىگى بولعان؟ ويتكەنى ول دارىپتەگەن زاڭدى ادام بالاسى ەمەس، ەحوبا قۇداي شىعارعان. ەحوبانىڭ زاڭدارىن زەرتتەي تۇسكەن سايىن، سەندە دە ٴزابۋر جىرشىسىنىڭ سەزىمى ىسپەتتى سەزىم دامي تۇسەتىن بولار. مۇنداي ٴبىلىم الەمدەگى ەڭ ۇلى زاڭ شىعارۋشىنىڭ ويلاۋ قالپىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋىڭە كومەكتەسەدى.
ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى
3، 4. قالاي ەحوبا ٶزىن زاڭ شىعارۋشى رەتىندە تانىتتى؟
3 كيەلى كىتاپتا: «زاڭ شىعارۋشى دا، تورەشى دە — بىرەۋ-اق»،— دەلىنگەن (جاقىپ 4:12، جد). ٴيا، ەحوبا — جالعىز شىنايى زاڭ شىعارۋشى. ٴتىپتى اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسى دا ونىڭ «زاڭدارىنا» باعىنادى (ٵيۇپ 38:33، The New Jerusalem Bible). مىڭ سان كيەلى پەرىشتەلەر دە ەحوبانىڭ زاڭدارىنا باعىنىپ، قىزمەتشىلەرى رەتىندە ٶز رولدەرىن اتقارادى (ٴزابۋر 104:4 [103:4]؛ ەۆرەيلەرگە 1:7، 14).
4 ەحوبا ادامدارعا دا زاڭدار بەرگەن. ٴارقايسىمىزدىڭ ەحوبانىڭ ادىلدىك سەزىمىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ار-ۇجدانىمىز بار. ىشكى دۇنيەمىزدەگى بەينە ٴبىر زاڭ ىسپەتتى وسى ار-ۇجدانىمىز دۇرىس پەن بۇرىستى ايىرۋعا كومەكتەسىپ وتىرادى (ريمدىكتەرگە 2:14). ٴبىزدىڭ ٴتۇپ اتا-انامىزدىڭ ار-ۇجدانى كەمەلدى بولعان، سوندىقتان ولارعا كوپ زاڭنىڭ قاجەتى جوق ەدى (جاراتىلىس 2:15—17). الايدا كەمەلسىز ادامعا قۇداي ەركىن ورىنداۋ ٷشىن باسشىلىق رەتىندە كوپ زاڭ قاجەت. نۇح، رۋباسى بولعان ىبىرايىم مەن جاقىپ ەحوبا قۇدايدان زاڭدار الىپ، ٶز وتباسىلارىنا جەتكىزىپ وتىرعان (جاراتىلىس 6:22؛ 9:3—6؛ 18:19؛ 26:4، 5). ەحوبا يسرايل حالقىنا مۇسا ارقىلى زاڭ بەرگەندە، تەڭدەسى جوق زاڭ شىعارۋشى بولدى. وسى زاڭ جيىنتىعىن قاراستىرعانىمىز ونىڭ ادىلدىك سەزىمىن تەرەڭ تۇسىنۋىمىزگە كومەكتەسەدى.
مۇسا زاڭىنا شولۋ
5. مۇسا زاڭى ورىنداۋعا وتە اۋىر، شيەلەنىسكەن زاڭدار جيىنتىعى بولعان با؟ نەگە بۇلاي جاۋاپ بەرگەنىڭدى ٴتۇسىندىر.
5 كوپ ادام مۇسا زاڭى ورىنداۋعا وتە اۋىر، شيەلەنىسكەن زاڭدار جيىنتىعى دەپ ويلايتىنعا ۇقسايدى. ٴبىراق مۇنداي وي شىندىققا جاناسپايدى. ونداعى زاڭداردىڭ باس-اياعى 600 دەن اسادى. بۇل سان كوپ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، ٴبىراق كەلەسى جايت تۋرالى ويلاپ كورشى: حح عاسىردىڭ اياعىندا قۇراما شتاتتاردىڭ فەدەرالدىق زاڭدارى 150000 نان اسا بەتتەن تۇرعان. ال ٵر ەكى جىلدا وعان تاعى 600 دەي زاڭ قوسىلىپ وتىرادى. ٴيا، ادامداردىڭ تاۋ-تاۋ زاڭدارىنىڭ جانىندا مۇسا زاڭى — شاعىن توبەشىك قانا. سوعان قاراماستان، ول يسرايلدىكتەردىڭ ٶمىرىنىڭ بارلىق دەرلىك سالالارىن قامتيتىن، ال قازىرگى زاڭدار جونىندە ولاي دەي المايسىڭ. ەندى تاۋرات زاڭىنىڭ كەيبىر تۇستارىن قاراستىرىپ كورەيىك.
6، 7. ا) مۇسا زاڭىن كەز كەلگەن وزگە زاڭداردان ەرەكشەلەندىرەتىن نە جانە ونداعى ەڭ باستى وسيەت قانداي؟ ٵ) يسرايلدىكتەر ەحوبانىڭ بيلىگىن مويىندايتىندارىن قالاي كورسەتە الار ەدى؟
6 تاۋرات زاڭى ەحوبانىڭ بيلىگىن دارىپتەگەن. سوندىقتان ول بىرەگەي زاڭ بولعان. ونداعى ەڭ باستى زاڭ مىناداي ەدى: ‹يسرايل، تىڭدا: جاراتۋشى يە، ٶزىمىزدىڭ قۇدايىمىز، جاراتۋشى يە جالعىز؛ جانە دە جاراتۋشى يەنى، ٶز قۇدايىڭدى شىن جۇرەگىڭمەن، جان-دۇنيەڭمەن، ٵرى بارلىق كۇش-قۋاتىڭمەن سۇيەتىن بول›. قۇداي حالقى سۇيىسپەنشىلىگىن قالاي كورسەتۋ كەرەك ەدى؟ وعان قىزمەت ەتىپ، بيلىگىنە مويىنسۇنۋ ارقىلى كورسەتۋگە ٴتيىس بولاتىن (زاڭدى قايتالاۋ 6:4، 5؛ 11:13).
7 ٵربىر يسرايلدىك باسشىلىق ەتۋ مىندەتتەلگەن كىسىلەرگە باعىنۋىمەن ەحوبانىڭ بيلىگىن مويىندايتىنىن كورسەتەتىن. اتا-انالار، رۋباسىلارى، بيلەر، ٴدىنباسىلارى، اقىرىندا پاتشا — ٴبارى قۇدايدىڭ بيلىگىنىڭ وكىلدەرى بولعان. ەحوبا باسشىلىق ەتۋ تاپسىرىلعاندارعا قارسى جاسالعان كەز كەلگەن بۇلىكتى وزىنە قارسى جاسالعان بۇلىك دەپ قاراستىراتىن. ال بيلىگى بارلار ادىلەتسىز نەمەسە وزىمشىلدىكپەن ارەكەت ەتەتىن بولسا، ەحوبانىڭ قاھارىنا ۇشىراۋلارى مۇمكىن ەدى (مىسىردان شىعۋ 20:12؛ 22:28؛ زاڭدى قايتالاۋ 1:16، 17؛ 17:8—20؛ 19:16، 17). ەكى جاق تا قۇدايدىڭ بيلىگىن قولداۋعا ٴتيىس بولاتىن.
8. قالاي تاۋرات زاڭى ەحوبانىڭ كيەلىلىككە قاتىستى تالاپتارىنىڭ كورسەتكىشى بولعان؟
8 تاۋرات زاڭى ەحوبانىڭ كيەلىلىككە قاتىستى تالاپتارىنىڭ كورسەتكىشى بولعان. ادەتتە «كيەلى» دەپ اۋدارىلاتىن ەۆرەي ٴسوزى مۇسا زاڭىندا 280 رەتتەن اسا كەزدەسەدى. زاڭ ٴراسىم بويىنشا ارام ەتەتىن 70 نارسەگە نۇسقاپ، قۇداي حالقىنا ادال مەن ارامدى اجىراتۋعا كومەكتەسەتىن. ونداعى زاڭدار ٴتان تازالىعى، ديەتا، ٴتىپتى تۇزگە وتىرۋ سياقتى جايتتاردى دا قامتيدى. مۇنداي زاڭداردىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋدا پايداسى زور بولعان a. ٴبىراق ولاردىڭ بۇدان دا ماڭىزدى ماقساتى بار ەدى: يسرايلدىكتەردىڭ ەحوباعا ۇنامدى بولىپ قالۋلارىنا جانە اينالاداعى كۇناكار حالىقتاردىڭ ازعىن ارەكەتتەرىنەن اۋلاق بولۋلارىنا كومەكتەسۋ. ٴبىر مىسالدى قاراستىرىپ كورەيىك.
9، 10. زاڭ كەلىسىمىندە جىنىستىق قاتىناس پەن بالا اكەلۋگە قاتىستى قانداي زاڭدار بار جانە ولاردىڭ ٴبىز ٷشىن قانداي پايداسى بار؟
9 زاڭ كەلىسىمىندە، ٴتىپتى ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا بولسىن، جىنىستىق قاتىناس پەن دۇنيەگە بالا اكەلۋ ادامدى بەلگىلى ٴبىر ۋاقىتقا تازا ەمەس ەتەتىنى ايتىلعان (لەۋىلىكتەر 12:2—4؛ 15:16—18). ٴبىراق مۇنداي زاڭدار قۇداي بەرگەن وسى تازا سيلاردىڭ قانداي دا ٴبىر جامان نارسە بولعانىنا نۇسقاماعان (جاراتىلىس 1:28؛ 2:18—25). قايتا، ونىڭ قىزمەتشىلەرىن ارامدالۋدان ساقتاپ، ەحوبانىڭ كيەلىلىگىنىڭ دالەلى بولعان. ٴبىر ەسكەرەتىن جايت، يسرايلدىكتەردى قورشاعان حالىقتار اراسىنداعى سالت-جورالار، اتاپ ايتقاندا مالدىڭ كوبەيۋى مەن جەردىڭ ونىمدىلىگىنە قاتىستى جورالار، جىنىستىق قاتىناس جانە عيبادات ارالاسىپ جاتاتىن. قاناحاندىقتاردىڭ دىنىندە ەركەكتەردىڭ جانە ايەلدەردىڭ جەزوكشەلىك ەتۋى كادىمگى نارسە بولعان. ناتيجەسىندە قوعام ابدەن ازعىنداعان. ال تاۋرات زاڭىنا ساي، ەحوباعا عيبادات ەتۋ مەن جىنىستىق قاتىناس ٴبىر-بىرىنەن مۇلدەم الشاق بولۋعا ٴتيىس ەدى b. مۇنداي زاڭداردىڭ باسقا دا پايداسى بولعان.
10 سول زاڭدار ماڭىزدى ٴبىر شىندىقتى اشادى c. ويلاپ كورشى، ادام اتانىڭ كۇناسى سالعان داق ٴبىر ۇرپاقتان كەلەسى ۇرپاققا قالاي بەرىلەدى؟ جىنىستىق قاتىناس پەن ومىرگە بالا اكەلۋ ارقىلى ەمەس پە؟ (ريمدىكتەرگە 5:12) ٴيا، تاۋرات زاڭى قۇدايدىڭ حالقىنا كۇنالى ەكەندىكتەرىن ەسىنە سالىپ تۇراتىن. ٴبارىمىز دە دۇنيەگە كۇناكار بولىپ كەلەمىز (ٴزابۋر 51:5 [50:7]). كيەلى قۇدايعا جاقىنداۋ ٷشىن ٴبىز كۇنامىز كەشىرىلىپ، قۇننىڭ وتەلۋىنە مۇقتاجبىز.
11، 12. ا) تاۋرات زاڭى ادىلدىككە قاتىستى قانداي ماڭىزدى ٴپرينسيپتى قولداعان؟ ٵ) قالاي تاۋرات زاڭى ادىلدىكتىڭ بۇرمالانباۋىن قاداعالاعان؟
11 تاۋرات زاڭى — ەحوبانىڭ كەمەلدى ادىلدىگىنىڭ كورىنىسى. مۇسا زاڭى ادىلدىككە قاتىستى ماسەلەلەردە قۇننىڭ سايكەس كەلۋ ٴپرينسيپىن قولدايدى. سوندىقتان وندا بىلاي دەلىنگەن: «جانعا جان؛ كوزگە كوز؛ تىسكە ٴتىس؛ قولعا قول؛ اياققا اياق» (زاڭدى قايتالاۋ 19:21). ولاي بولسا، قىلمىستىق ىستەردە جازا قىلمىسقا ساي بولۋ كەرەك-ٴتىن. قۇدايدىڭ ادىلدىگىنىڭ بۇل قىرى بۇكىل تاۋرات زاڭىنان انىق بايقالادى جانە 14-تاراۋدان كورەتىنىمىزدەي، يسا ٴماسىحتىڭ تولەم قۇرباندىعىن تۇسىنۋدە ماڭىزدى ورىن الادى (تىموتەگە 1-حات 2:5، 6).
12 سونىمەن قاتار ول ادىلدىكتىڭ بۇرمالانباۋىن قاداعالايتىن. مىسالى، ايىپتالۋشىعا ۇكىم شىعارۋ ٷشىن، كەم دەگەندە، ەكى كۋانىڭ بولۋى تالاپ ەتىلەتىن. جالعان كۋالىك بەرۋشىلەر قاتاڭ جازالاناتىن (زاڭدى قايتالاۋ 19:15، 18، 19). جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا دا قاتاڭ تيىم سالىناتىن (مىسىردان شىعۋ 23:8؛ زاڭدى قايتالاۋ 27:25). ٴتىپتى ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرىندە دە يسرايلدىكتەر ەحوبانىڭ ادىلدىگىنىڭ جوعارى تالاپتارىن ۇستانۋعا ٴتيىس ەدى (لەۋىلىكتەر 19:35، 36؛ زاڭدى قايتالاۋ 23:19، 20). سول اسقاق ٵرى ٵدىل زاڭ جيىنتىعى يسرايلدىكتەر ٷشىن نەتكەن زور باتا بولعان!
مەيىرىمدىلىك پەن ادىلدىككە ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن زاڭدار
13، 14. قالاي تاۋرات زاڭىنا ساي ۇرىعا دا، جابىرلەنۋشىگە دە ٵدىل تورەلىك جاسالاتىن؟
13 مۇسا زاڭى قاتال، مەيىرىمدىلىكتەن جۇرداي ەرەجەلەردەن تۇرعان با؟ جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس! ٴداۋىت پاتشا كيەلى رۋحتىڭ جەتەلەۋىمەن: «كەمەلدى — ٴتاڭىردىڭ تاۋرات زاڭى»،— دەپ جازعان (ٴزابۋر 19:7 [18:8]، سىلتەمەنى قارا). ول تاۋرات زاڭىنىڭ مەيىرىمدىلىك پەن ادىلدىكتى جاقتايتىنىن جاقسى بىلگەن. قالاي جاقتايتىنىن قاراستىرىپ كورەيىك.
14 بۇگىندە كەيبىر ەلدەردىڭ زاڭدارى ادىلەتسىزدىكتەن جاپا شەككەندەردىڭ قامىن ويلاۋدان گورى قىلمىسكەرلەرگە كوبىرەك جۇمساقتىق جاسايتىنداي كورىنەدى. مىسالى، ۇرىلار جازالارىن وتەپ تۇرمەدە جاتۋى مۇمكىن. ال سول ۋاقىتتا جابىرلەنۋشىلەرگە كەلتىرىلگەن زالالدىڭ ورنى تولتىرىلماسا دا، ولار قىلمىسكەرلەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە جۇمسالاتىن سالىق تولەۋگە ٴتيىس بولۋى مۇمكىن. ەجەلگى يسرايلدە بۇگىنگى كۇندەگىدەي تۇرمەلەر بولماعان. ول كەزدە جازاعا قاتىستى ناقتى شەكتەۋلەر بولعان (زاڭدى قايتالاۋ 25:1—3). ۇرى كەلتىرگەن زالالىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا مىندەتتى ەدى. وعان قوسا، ول ۇستەمە باعاسىن تولەۋگە ٴتيىس بولعان. قانشا كولەمدە؟ باعا مولشەرى ٵر ٴتۇرلى بولۋى مۇمكىن ەدى. بيلەر قىلمىسكەردىڭ ٶز قىلىعىنا قانشالىقتى وكىنەتىندىگى سياقتى ىسكە قاتىستى جايتتاردى جان-جاقتى سارالاعان بولسا كەرەك. وسىنى ەسكەرسەك، نەلىكتەن لەۋىلىكتەر 6:1—7 تارماقتارعا ساي ۇرىدان تالاپ ەتىلەتىن وتەماقىنىڭ مىسىردان شىعۋ 22:7 دە ايتىلعاننان الدەقايدا از ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
15. بىرەۋدى ابايسىزدا ٶلتىرىپ قويعان كىسىگە مەيىرىمدىلىك كورسەتىلەتىنىنە جانە ٵدىل ۇكىم شىعارىلاتىندىعىنا تاۋرات زاڭىندا قالاي كەپىلدىك بەرىلەتىن؟
15 زاڭدا قىلمىستىڭ ٴبارى ادەيى جاسالا بەرمەيتىندىگى دە ەسكەرىلەتىن. ال بۇل — مەيىرىمدىلىكتىڭ كورىنىسى. مىسالى، بىرەۋدى ابايسىزدا ٶلتىرىپ قويعان كىسى يسرايل ەلىنىڭ ٵر جەرىندە ورنالاسقان باس ساۋعالايتىن ارنايى قالالاردىڭ بىرىنە قاشىپ كەتسە، جانعا جان بەرمەيتىن. قۇزىرى بار بيلەر ٸستى قاراستىرعاننان كەيىن، سول كەزدەگى باس ٴدىني قىزمەتكەر قايتىس بولعانشا، ول سوندا قالۋعا ٴتيىس ەدى. سودان كەيىن قالاعان جەرىنە بارىپ تۇرا بەرۋىنە بولاتىن. وسىلايشا وعان قۇدايدىڭ مەيىرىمدىلىگى تانىتىلاتىن. سونىمەن قاتار وسى ارقىلى زاڭدا ادام ٶمىرىنىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلاتىن (رۋلاردى ساناۋ 15:30، 31؛ 35:12—25).
16. تاۋرات زاڭى جەكە باستىڭ قۇقىن قالاي قورعايتىن؟
16 تاۋرات زاڭى جەكە باستىڭ قۇقىن دا قورعايتىن. قارىزدار كىسىگە قاتىستى جايتتى قاراستىرىپ كورەيىك. زاڭدا قارىز العان كىسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، ٴبىر زاتىن كۇشتەپ كەپىلدىككە الۋعا تيىم سالىناتىن. كەپىلدىكتى ٶزى الىپ شىعىپ بەرگەنشە، قارىز بەرۋشى سىرتتا كۇتۋگە ٴتيىس ەدى. وسىلايشا بىرەۋدىڭ مەنشىكتى جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرۋگە بولمايتىندىعىنا كوڭىل بولىنەتىن. ال ەگەر كەپىلگە سىرتقى كيىم الىنعان بولسا، قاس قارايعانشا قايتارىلۋ كەرەك بولاتىن، ويتكەنى ول تۇندە جىلىنۋ ٷشىن قاجەت بولۋى مۇمكىن (زاڭدى قايتالاۋ 24:10—14).
17، 18. سوعىس جۇرگىزۋدە يسرايلدىكتەردىڭ باسقا حالىقتاردان قانداي ايىرماشىلىقتارى بولعان جانە نەگە؟
17 تاۋرات زاڭىندا ٴتىپتى سوعىس جۇرگىزۋگە قاتىستى دا ەرەجەلەر بار ەدى. قۇداي حالقى سوعىسۋ كەرەك بولعان، ٴبىراق بيلىك نە ولجا كوكسەگەندىكتەن ەمەس، ولار ‹ەحوبانىڭ شايقاستارىندا› ونىڭ وكىلدەرى رەتىندە ارەكەت ەتكەن (رۋلاردى ساناۋ 21:14، جد). كوپ جاعدايدا يسرايلدىكتەر جاۋلارىنىڭ سوعىسسىز بەرىلۋىنە ۋاقىت بەرەتىن. قالا بۇدان باس تارتسا، ونى قورشاۋعا الاتىن، وندا دا قۇدايدىڭ ەرەجەلەرىنە ساي ارەكەت ەتەتىن. يسرايل اسكەرى تاريح بويىنداعى كوپتەگەن ساربازدار ىسپەتتى ەمەس ەدى، ولارعا ايەلدەردى زورلاۋ نەمەسە ادامداردى وڭدى-سولدى قىرۋعا جول بەرىلمەيتىن. ولار ٴتىپتى قورشاعان ورتاعا قۇرمەتپەن قاراپ، جاۋلارىنىڭ جەمىس اعاشتارىن بۇلدىرمەيتىن d. سول زاماندا يسرايل اسكەرىنەن باسقا ەشكىمدە مۇنداي ەرەجەلەر بولماعان (زاڭدى قايتالاۋ 20:10—15، 19، 20؛ 21:10—13).
18 ٴبىر ەلدەردە جاس بالالاردان سارباز دايىندايدى ەكەن دەگەندى ەستىگەننىڭ وزىنەن جانىڭ تۇرشىگەدى ەمەس پە؟ ەجەلگى يسرايلدە 20 عا تولماعان جىگىت اسكەرگە الىنبايتىن (رۋلاردى ساناۋ 1:2، 3). ٴتىپتى ەرەسەك كىسىنىڭ ٶزى قاتتى قورقاق بولسا، اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلاتىن. اسكەري قىزمەت قاۋىپ-قاتەرمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، جاڭا ۇيلەنگەن جىگىت تە مۇراگەر بولاتىن بالاسىن كورىپ كەتۋ ٷشىن ٴبىر جىلعا اسكەردەن بوساتىلاتىن. تاۋرات زاڭىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، وسىلايشا جاس كۇيەۋ ۇيىندە قالىپ، ايەلىن قۋانتا الار ەدى (زاڭدى قايتالاۋ 20:5، 6، 8؛ 24:5).
19. تاۋرات زاڭىندا ايەلدەر، بالالار، وتباسى مەن جەتىم-جەسىرلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ٷشىن قانداي شارالار قاراستىرىلعان؟
19 سونىمەن قاتار تاۋرات زاڭىندا ايەلدەر، بالالار جانە وتباسىنىڭ مۇددەسى قورعالاتىن. وندا اتا-انالارعا بالالارىنا ۇنەمى كوڭىل ٴبولىپ، رۋحاني ٴتالىم بەرىپ وتىرۋ بۇيىرىلادى (زاڭدى قايتالاۋ 6:6، 7). جاقىن تۋىستاردىڭ جىنىستىق قاتىناستا بولۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنىپ، ٴتىپتى وندايلاردىڭ ٶلىم جازاسىنا كەسىلەتىنى ايتىلعان (لەۋىلىكتەر 18-تاراۋ). سول سياقتى ٴجيى وتباسىن ويران ەتىپ، سەنىمدىلىك پەن ٶز-ٶزىن سيلاۋ سەزىمىنەن ايىراتىن ازعىندىققا دا تيىم سالىناتىن. سونداي-اق زاڭدا جەتىم مەن جەسىرلەرگە قامقورلىق ەتۋ بۇيىرىلىپ، ولارعا قيانات جاساۋعا بارىنشا قاتاڭ تيىم سالىناتىن (مىسىردان شىعۋ 20:14؛ 22:22—24).
20، 21. ا) نەگە مۇسا زاڭىندا كوپ نەكەلىككە جول بەرىلگەن؟ ٵ) نەگە اجىراسۋعا قاتىستى ماسەلەدە تاۋرات زاڭى مەن يسانىڭ كەيىنىرەك قايتا جاڭعىرتقان تالابى ٵر ٴتۇرلى؟
20 الايدا كەيبىرەۋلەردە وتباسىنا قاتىستى: «نەگە تاۋرات زاڭىندا كوپ نەكەلىككە جول بەرىلگەن؟»— دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن (زاڭدى قايتالاۋ 21:15—17). مۇنداي زاڭداردى سول ۋاقىتتاعى كوزقاراسقا ساي قاراستىرعان ٴجون. مۇسا زاڭىن قازىرگى زاماننىڭ تالابى مەن ادەت-عۇرىپتارىنا ساي قاراستىراتىن ادامنىڭ ونى دۇرىس تۇسىنبەيتىندىگى ايدان انىق (ناقىل سوزدەر 18:13). ەحوبا سوناۋ ەدەم باعىندا نەكەنى ٴبىر ەركەك پەن ٴبىر ايەلدىڭ ماڭگىلىك وداعى رەتىندە بەكىتكەن (جاراتىلىس 2:18، 20—24). الايدا تاۋرات زاڭى بەرىلگەن ۋاقىتتا، كوپ نەكەلىك سياقتى ادەت-عۇرىپتار يسرايل حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قانىنا سىڭگەن نارسە بولعان. ەحوبا يسرايلدىكتەردىڭ ازعىندىققا قاتىستى اسا ماڭىزدى زاڭداردىڭ ٶزىن ٴجيى بۇزاتىن «توڭ مويىن قىڭىر» حالىق ەكەنىن بىلەتىن (مىسىردان شىعۋ 32:9). سوندىقتان سول زامان ولاردىڭ نەكەگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ٴبارىن جونگە كەلتىرىپ جاتاتىن ۋاقىت ەمەس دەگەن دانا شەشىمگە كەلگەن. ٴبىراق ەستە ۇستايتىن ٴبىر جايت — كوپ نەكەلىككە باستاما بەرگەن ەحوبا ەمەس. سويتسە دە ول مۇسا زاڭى ارقىلى اتالمىش عۇرىپتى رەتكە كەلتىرىپ، جۇگەنسىزدىككە توسقاۋىل قويعان.
21 سول سياقتى مۇسا زاڭىندا، ەگەر كەلەلى سەبەپتەر بولسا، ەركەكتىڭ ايەلىمەن اجىراسۋىنا رۇقسات بەرىلەتىن (زاڭدى قايتالاۋ 24:1—4). ٴبىراق يسا ياھۋديلەرگە ‹جۇرەكتەرىنىڭ قاسارىسقاندىعىنا بولا› قۇدايدىڭ وسىعان جول بەرگەندىگىن ايتقان. بۇل ۋاقىتشا عانا نارسە بولعان. يسا ٶز شاكىرتتەرى ٷشىن ەحوبانىڭ نەكەگە قاتىستى و باستاعى تالابىن قايتا جاڭعىرتقان (ماتاي 19:8).
تاۋرات زاڭى سۇيىسپەنشىلىك تانىتۋعا شاقىرعان
22. تاۋرات زاڭى قالاي جانە كىمگە سۇيىسپەنشىلىك تانىتۋعا شاقىراتىن؟
22 سەنىڭشە بۇگىندە سۇيىسپەنشىلىككە شاقىراتىن زاڭ جۇيەسى بار ما؟ ال تاۋرات زاڭى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەڭ الدىمەن، سۇيىسپەنشىلىككە شاقىراتىن. مىنە، سوندىقتان تەك زاڭدى قايتالاۋ كىتابىنىڭ وزىندە «سۇيىسپەنشىلىك» ٴسوزىنىڭ 20 دان اسا ٵر ٴتۇرلى فورماسى كەزدەسەدى. تاۋرات زاڭىنداعى ەكىنشى ەڭ ماڭىزدى وسيەت مىناداي بولعان: «ٶزىڭدى قالاي سۇيسەڭ، ماڭايىڭداعى ادامدى دا سولاي ٴسۇي!» (لەۋىلىكتەر 19:18؛ ماتاي 22:37—40) قۇداي حالقى ٴبىر-ٴبىرىن عانا ەمەس، كەزىندە وزدەرىنىڭ دە كىرمە بولعاندارىن ەستەرىندە ۇستاپ، ارالارىندا تۇرىپ جاتقان كىرمەلەردى دە سۇيۋلەرى كەرەك ەدى. ولار كەدەي-كەپشىكتەر مەن جاپا شەگىپ جۇرگەندەرگە مەيىرىمدىلىكپەن قول ۇشىن بەرىپ، ولاردىڭ بەيشارالىق كۇيلەرىن ٶز پايداسىنا قولدانباي، قايتا، سۇيىسپەنشىلىك تانىتۋعا ٴتيىس بولعان. ولار ٴتىپتى جۇك ارتىلاتىن جانۋارلارعا دا قايىرىمدى بولىپ، اياۋشىلىقپەن قاراۋلارى كەرەك ەدى (مىسىردان شىعۋ 23:6؛ لەۋىلىكتەر 19:14، 33، 34؛ زاڭدى قايتالاۋ 22:4، 10؛ 24:17، 18).
23. 118 ٴشى ٴزابۋر جىرىنىڭ جازۋشىسى نە ىستەۋگە تالپىنعان جانە ٴبىزدىڭ نە نارسەگە بەل بۋۋىمىزعا بولادى؟
23 باسقا قانداي حالىقتا وسىنداي كەرەمەت زاڭ بولعان دەيسىڭ!؟ ٴزابۋر جىرشىسىنىڭ: «تاعىلىمىڭدى [«زاڭىڭدى»، جد] سەنىڭ سونداي قاتتى سۇيەمىن!»— دەپ جازعانىنا تاڭعالماسا دا بولادى. ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى سوقىر سەزىمگە عانا نەگىزدەلگەن جوق. زاڭ ونى ارەكەت ەتۋگە تالپىندىرعان، ويتكەنى ول سوعان مويىنسۇنىپ، سوعان ساي ٶمىر سۇرۋگە تىرىسقان. سوسىن، جىرشى بىلاي دەپ قوستى: «كۇنى بويى ول جايلى ويلانىپ تا جۇرەمىن» (ٴزابۋر 119:11، 97 [118:11، 97]). ٴيا، ول ەحوبانىڭ زاڭدارىن زەرتتەۋگە ۇنەمى ۋاقىت ٴبولىپ وتىرعان. سولاي ەتكەن سايىن، ولارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ دە ارتا تۇسكەندىگىندە كۇمان جوق. وعان قوسا، سول زاڭداردى بەرگەن ەحوبا قۇدايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى دە ارتا تۇسكەن. قۇدايدىڭ زاڭدارىن زەرتتەۋدى جالعاستىرا وتىرىپ، سەن دە ۇلى زاڭ شىعارۋشى ٵرى ٵدىل قۇداي ەحوباعا جاقىنداي بەر!
a مىسالى، تاۋرات زاڭى ٴناجىستى كومىپ تاستاۋدى، اۋرۋ ادامنىڭ وزگەلەردەن وقشاۋ بولۋىن جانە ٶلى دەنەگە قول تيگىزگەن ادامنىڭ جۋىنۋىن تالاپ ەتەتىن. ال باسقا حالىقتاردا مۇنداي زاڭدار كوپ عاسىردان كەيىن عانا پايدا بولعان (لەۋىلىكتەر 13:4—8؛ رۋلاردى ساناۋ 19:11—13، 17—19؛ زاڭدى قايتالاۋ 23:13، 14).
b قاناحاندىقتاردىڭ عيباداتحانالارىنىڭ كىرەبەرىستەرىندە جەزوكشەلەرگە ارنالعان بولمەلەر بولعان، ال مۇسا زاڭىندا ٴتىپتى ٴراسىم بويىنشا تازا ەمەس دەپ ەسەپتەلەتىن ادامنىڭ وزىنە عيباداتحاناعا كىرۋگە تيىم سالىناتىن. جىنىستىق قاتىناس بەلگىلى ٴبىر ۋاقىتقا تازا ەمەس ەتەتىندىكتەن، ەشكىمنىڭ زاڭسىزدىق جاساپ، ەحوبانىڭ ۇيىندەگى عيباداتتى جىنىستىق قاتىناسپەن ارالاستىرۋىنا بولمايتىن.
c ۇيرەتۋ تاۋرات زاڭىنىڭ باستى ماقساتى بولعان. وسىعان وراي، «يۋدەي ەنسيكلوپەدياسىندا» ەۆرەي تىلىنەن «زاڭ» دەپ اۋدارىلعان تورا ٴسوزى «ٴتالىم بەرۋ» دەگەندى بىلدىرەتىندىگى ايتىلعان (Encyclopaedia Judaica).
d زاڭدا: «اعاش سەنەن بوي تاسالايتىن جەرگە قاشىپ بارىپ تىعىلاتىن ۇرىس الاڭىنداعى ادام ەمەس»،— دەپ ناقتى ايتىلعان (زاڭدى قايتالاۋ 20:19). ٴبىرىنشى عاسىردا ٶمىر سۇرگەن ياھۋدي عالىمى فيلون قۇدايدىڭ كوز الدىندا «ادامنىڭ بىرەۋگە دەگەن اشۋىن ەش كىناسىز نارسەلەردەن الۋى ادىلەتسىزدىك» ەكەندىگىن تۇسىندىرگەن.
