1, 2. Ħafna nies għala ftit li xejn għandhom rispett lejn il-​liġi, imma kif nistgħu nibdew inħossuna dwar il-​liġijiet t’Alla?

 “IL-​LIĠI hija ħofra bla qiegħ, din . . . tiblaʼ kollox.” Dan il-​kliem deher fi ktieb li ġie pubblikat lura fl-​1712. Il-​kittieb tiegħu maqdar sistema legali li fiha l-​kawżi ġieli kienu jdumu jkarkru fil-​qorti għal snin sħaħ, u sadattant ifallu lil dawk li jkunu qed ifittxu l-​ġustizzja. F’ħafna pajjiżi, is-​sistemi legali u ġudizzjarji tant huma komplikati, tant huma mimlijin b’inġustizzja, preġudizzju, u inkonsistenzi, li ħafna issa saru jobogħduha l-​liġi.

² B’kuntrast kbir ma’ dan, ikkunsidra l-​kliem li nkiteb xi 2,700 sena ilu: “Kemm inħobbha l-​liġi tiegħek!” (Salm 119:97) Is-​salmista għala ħass dawn is-​sentimenti profondi? Għax il-​liġi li faħħar ma kinitx ġejja minn xi gvern sekulari, imma minn Alla Jehovah. Hekk kif tistudja l-​liġijiet taʼ Jehovah, tistaʼ tibda tħossok iktar u iktar bħalma ħassu s-​salmista. Studju bħal dan se jgħinek tifhem kif jaħseb l-​aqwa Leġislatur fl-​univers.

3, 4. Jehovah b’liema modi wera li hu Leġislatur?

³ “Wieħed biss huwa dak li jagħmel il-​Liġi, wieħed biss l-​Imħallef,” tgħidilna l-​Bibbja. (Ġakbu 4:12) Tabilħaqq, Jehovah huwa l-​uniku Leġislatur veru. Anki l-​movimenti tal-​pjaneti huma kontrollati mil-​“liġijiet tas-​sema.” (Ġob 38:33) Il-​mirjadi t’anġli qaddisin taʼ Jehovah bl-​istess mod huma gvernati minn liġi divina, għax huma organizzati f’pożizzjonijiet speċifiċi u jaqdu taħt il-​kmand taʼ Jehovah bħala qaddejja tiegħu.—Lhud 1:7, 14.

⁴ Jehovah ta liġijiet lill-​bnedmin ukoll. Kull wieħed minna għandu kuxjenza, riflessjoni tas-​sens taʼ ġustizzja taʼ Jehovah.  Bħala tip taʼ liġi ġewwinija, il-​kuxjenza tistaʼ tgħinna nagħrfu t-​tajjeb mill-​ħażin. (Rumani 2:14) L-​ewwel ġenituri tagħna ġew imberkin b’kuxjenza perfetta, u għalhekk kienu jeħtieġu biss ftit liġijiet. (Ġenesi 2:15-​17) Madankollu, il-​bniedem imperfett jeħtieġ iktar liġijiet ħalli jiggwidawh biex jagħmel ir-​rieda t’Alla. Patrijarki bħal Noè, Abraham, u Ġakobb irċivew liġijiet minn Alla Jehovah u għaddewhom lill-​familji tagħhom. (Ġenesi 6:22; 9:3-​6; 18:19; 26:4, 5) Jehovah ġiegħel lilu nnifsu jsir Leġislatur bħalma qatt kien qabel, meta lill-​ġens taʼ Iżrael tah kodiċi taʼ Liġi permezz taʼ Mosè. Din il-​kodiċi legali tgħinna nifhmu ħafna s-​sens taʼ ġustizzja taʼ Jehovah.

5. Kienet il-​Liġi Mosajka sett taʼ liġijiet tqal u komplikati, u għala twieġeb hekk?

⁵ Ħafna donnhom jaħsbu li l-​Liġi Mosajka kienet sett taʼ liġijiet tqal u komplikati. Din l-​idea m’għandha x’taqsam xejn mal-​verità. Fil-​kodiċi kollha hemm iktar minn 600 liġi. Dawn jistgħu jinstemgħu ħafna, imma aħseb ftit: Sa tmiem is-​seklu 20, il-​liġijiet federali taʼ l-​Istati Uniti mlew iktar minn 150,000 paġna taʼ kotba legali. Kull sentejn jiżdiedu magħhom xi 600 liġi oħra! Allura jekk nitkellmu biss dwar il-​kwantità, il-​Liġi Mosajka lanqas biss tidher ħdejn il-​muntanja taʼ liġijiet tal-​bniedem. Madankollu, il-​Liġi t’Alla ggwidat lill-​Iżraelin f’aspetti tal-​ħajja li l-​liġijiet moderni lanqas biss jibdew biex jikkunsidrawhom. Ejja nagħtu ħarsa ħafifa lejn il-​Liġi.

6, 7. (a) Lil-​Liġi Mosajka x’jagħmilha differenti minn kwalunkwe sistema oħra taʼ liġijiet, u x’inhu l-​akbar kmandament taʼ dik il-​Liġi? (b) L-​Iżraelin kif setgħu juru li jaċċettaw is-​sovranità taʼ Jehovah?

⁶ Il-​Liġi gglorifikat is-​sovranità taʼ Jehovah. B’hekk, il-​Liġi Mosajka ma tistaʼ titqabbel ma’ l-​ebda sistema oħra taʼ liġijiet. L-​akbar liġi li kien fiha kienet din: “Ismaʼ, O Iżrael: Alla tagħna l-​Mulej, il-​Mulej waħdu. Ħobb, mela, lill-​Mulej, Alla tiegħek, b’qalbek kollha, b’ruħek kollha u  b’saħħtek kollha.” In-​nies t’Alla kif kellhom jesprimu mħabbithom lejh? Kellhom jaqduh, u jissottomettu ruħhom lejn is-​sovranità tiegħu.—Dewteronomju 6:4, 5; 11:13.

⁷ Kull Iżraeli kien juri li jaċċetta s-​sovranità taʼ Jehovah billi jissottometti ruħu lejn dawk li jitqiegħdu f’pożizzjoni t’awtorità fuqu. Il-​ġenituri, il-​kapijiet, l-​imħallfin, il-​qassisin, u maż-​żmien, is-​sultan, kollha kienu jirrappreżentaw l-​awtorità divina. Jehovah qies kull irvell kontra dawk fl-​awtorità bħala rvell kontrih. Mill-​banda l-​oħra, dawk fl-​awtorità ssograw li jinkorlaw lil Jehovah jekk kienu se jittrattaw lill-​poplu tiegħu b’inġustizzja jew b’arroganza. (Eżodu 20:12; 22:27 [22:28, NW]; Dewteronomju 1:16, 17; 17:8-​20; 19:16, 17) B’hekk, iż-​żewġ naħat kellhom ir-​responsabbiltà li jappoġġaw is-​sovranità t’Alla.

8. Il-​Liġi kif appoġġat il-​livell taʼ qdusija taʼ Jehovah?

⁸ Il-​Liġi appoġġat il-​livell taʼ qdusija taʼ Jehovah. Iż-​żewġ kelmiet “qaddis” u “qdusija” jidhru iktar minn 280 darba fil-​Liġi Mosajka. Il-​Liġi għenet lin-​nies t’Alla jagħrfu bejn dak li kien nadif u dak li ma kienx, dak li kien pur u dak li ma kienx, waqt li semmiet xi 70 ħaġa differenti li setgħu jniġġsu lil wieħed Iżraeli b’mod ċerimonjali. Dawn il-​liġijiet kienu jsemmu l-​indafa fiżika, id-​dieta, u saħansitra x’kellu jsir mill-​ħmieġ naturali. Liġijiet bħal dawn ipprovdew benefiċċji taʼ l-​għaġeb għas-​saħħa. * Imma kellhom skop akbar—li n-​nies jibqgħu approvati minn Jehovah, separati mill-​prattiċi midinbin tal-​ġnus baxxi taʼ madwarhom. Ikkunsidra eżempju wieħed.

9, 10. Il-​patt tal-​Liġi inkluda liema liġijiet rigward ir-​relazzjonijiet sesswali u t-​twelid taʼ tarbija, u liema benefiċċji pprovdew dawn il-​liġijiet?

⁹ Il-​liġijiet tal-​patt tal-​Liġi kienu jgħidu li r-​relazzjonijiet sesswali u t-​twelid taʼ tarbija—anki fost nies miżżewġin—kienu  jġibu perijodu taʼ tinġis. (Levitiku 12:2-​4; 15:16-​18) Liġijiet taʼ dan it-​tip ma kinux ibaxxu dawn ir-​rigali nodfa mingħand Alla. (Ġenesi 1:28; 2:18-​25) Minflok, dawn il-​liġijiet kienu jappoġġaw il-​qdusija taʼ Jehovah, u jżommu l-​aduraturi tiegħu ħelsin mit-​tinġis. Taʼ min jinnota li l-​ġnus taʼ madwar Iżrael kellhom it-​tendenza li jħalltu l-​qima m’atti ċerimonjali tas-​sess u tal-​fertilità. Ir-​reliġjon Kangħanija kienet tinkludi l-​prostituzzjoni taʼ l-​irġiel u tan-​nisa. B’hekk, irriżultaw u xterdu affarijiet mill-​iktar baxxi u moqżieża. B’kuntrast, il-​Liġi żammet il-​qima taʼ Jehovah separata għalkollox minn affarijiet sesswali. * Kien hemm benefiċċji oħra wkoll.

¹⁰ Dawk il-​liġijiet servew biex jgħallmu verità vitali. * Wara kollox, it-​tebgħa tad-​dnub t’Adam kif tgħaddi minn ġenerazzjoni għal oħra? Mhux permezz tar-​relazzjonijiet sesswali u t-​twelid? (Rumani 5:12) Iva, il-​Liġi t’Alla fakkret lin-​nies tiegħu dwar ir-​realtà tad-​dnub li hija dejjem preżenti. Fil-​fatt, ilkoll kemm aħna nitwieldu bid-​dnub. (Salm 51:7 [51:5, NW]) Neħtieġu l-​maħfra u l-​fidwa sabiex nersqu qrib lejn l-​Alla qaddis tagħna.

11, 12. (a) Il-​Liġi liema prinċipju vitali tal-​ġustizzja appoġġat? (b) Liema affarijiet li pproteġew il-​ġustizzja mit-​taħsir inkludiet il-​Liġi?

¹¹ Il-​Liġi appoġġat il-​ġustizzja perfetta taʼ Jehovah. Il-​Liġi Mosajka appoġġat il-​prinċipju taʼ ekwivalenza, jew bilanċ, fi kwistjonijiet taʼ ġustizzja. B’hekk, il-​Liġi qalet: “Ħajja b’ħajja, għajn b’għajn, sinna b’sinna, id b’id, riġel b’riġel.” (Dewteronomju 19:21) Mela, f’każijiet kriminali, il-​kastig kellu jkun skond id-​delitt. Dan l-​aspett tal-​ġustizzja divina kien minsuġ  fil-​Liġi u sa llum għadu essenzjali biex wieħed jifhem is-​sagrifiċċju bħala fidwa taʼ Kristu Ġesù, bħalma se juri Kapitlu 14.—1 Timotju 2:5, 6.

¹² Il-​Liġi inkludiet ukoll affarijiet li jipproteġu l-​ġustizzja mit-​taħsir. Per eżempju, sabiex akkuża titqies valida ried ikun hemm minn taʼ l-​inqas żewġ xhieda. Is-​sentenza għal ġurament falz kienet ħarxa. (Dewteronomju 19:15, 18, 19) Il-​korruzzjoni u t-​tixħim kienu wkoll projbiti għalkollox. (Eżodu 23:8; Dewteronomju 27:25) Anki fi kwistjonijiet tan-​negozju, in-​nies t’Alla kellhom iżommu mal-​livell għoli taʼ ġustizzja li għandu Jehovah. (Levitiku 19:35, 36; Dewteronomju 23:20, 21 [23:19, 20, NW]) Din is-​sistema legali nobbli u ġusta kienet barka kbira għal Iżrael!

13, 14. Il-​Liġi kif inkuraġġiet li ħalliel u l-​vittma tiegħu jiġu trattati b’mod ġust u imparzjali?

¹³ Kienet il-​Liġi Mosajka sett taʼ regoli riġidi u bla ħniena? Xejn affattu! Is-​Sultan David ġie mnebbaħ jikteb: “Il-​liġi tal-​Mulej perfetta.” (Salm 19:8 [19:7, NW]) Bħalma kien jaf tajjeb hu, il-​Liġi inkuraġġiet il-​ħniena u l-​imparzjalità. Dan kif għamlitu?

¹⁴ F’xi pajjiżi llum, il-​liġi donnha iktar tħenn għall-​kriminali u taġixxi favurihom milli taħdem fl-​interess tal-​vittmi. Per eżempju, il-​ħallelin jistgħu jqattgħu xi żmien il-​ħabs. Sadattant, il-​vittmi għandhom mnejn ikunu għadhom mingħajr l-​affarijiet misruqin, u minkejja dan ikollhom iħallsu t-​taxxi li jipprovdu kenn u ikel lil dawn il-​kriminali. F’Iżrael tal-​qedem, ma kienx hemm ħabsijiet kif nafuhom illum. Kien hemm limiti stretti rigward kif kellhom jingħataw il-​kastigi u sa liema punt. (Dewteronomju 25:1-​3) Ħalliel kellu jpatti dak li jkun seraq lill-​vittma. Barra minn hekk, il-​ħalliel kellu jħallas iktar. Kemm? Mhux dejjem l-​istess. Milli jidher, l-​imħallfin kellhom l-​għażla li jqisu diversi fatturi, bħall-​indiema  tal-​midneb. Dan kieku jispjega għala l-​ħlas meħtieġ minn ħalliel skond Levitiku 5:20-​26 (6:1-​7, NW) huwa ħafna inqas minn dak speċifikat f’​Eżodu 22:6 (22:7, NW).

15. Il-​Liġi kif żgurat li tintwera l-​ħniena kif ukoll il-​ġustizzja f’każ li wieħed kien joqtol lil xi ħadd mingħajr ma jrid?

¹⁵ Il-​Liġi għarfet b’mod ħanin li mhux id-​dnubiet kollha jsiru apposta. Per eżempju, meta raġel kien joqtol lil xi ħadd mingħajr ma jrid, ma kellux għalfejn iħallas ħajja b’ħajja jekk jagħmel kif suppost u jaħrab lejn waħda mill-​bliet tal-​kenn li kienu mferrxin ma’ Iżrael. Wara li mħallfin kwalifikati jkunu eżaminaw il-​każ tiegħu, hu kellu jibqaʼ jgħix fil-​belt tal-​kenn sal-​mewt tal-​qassis il-​kbir. Imbagħad kien ikun ħieles li jgħix fejn irid. B’hekk kien jibbenefika mill-​ħniena t’Alla. Fl-​istess ħin, din il-​liġi enfasizzat il-​valur kbir tal-​ħajja umana.—Numri 15:30, 31; 35:12-​25.

16. Il-​Liġi kif ipproteġiet ċerti drittijiet persunali?

¹⁶ Il-​Liġi kienet tipproteġi d-​drittijiet persunali. Ikkunsidra kif kienet tipproteġi lil dawk li kellhom id-​dejn. Il-​Liġi ma kinitx tippermetti li xi ħadd jaqbad u jidħol fid-​dar taʼ min għandu jagħtih il-​flus u jiħodlu xi proprjetà tiegħu bħala rahan. Minflok, il-​kreditur kellu jibqaʼ barra u jħalli lil dak li għandu d-​dejn miegħu jġibulu hu r-​rahan. B’hekk, id-​dar taʼ dak li jkun ma kinitx tintmess. Jekk il-​kreditur kien jieħu bħala rahan il-​libsa tal-​wieħed midjun miegħu, kellu jagħtihielu lura sa fil-​għaxija, għax il-​midjun x’aktarx li kellu bżonnha biex issaħħnu bil-​lejl.—Dewteronomju 24:10-​14.

17, 18. Fejn jidħlu l-​gwerer, l-​Iżraelin kif kienu differenti minn ġnus oħra, u għala?

¹⁷ Anki l-​gwerer kienu kontrollati bil-​Liġi. Il-​poplu t’Alla kellu jieħu sehem fi gwerer, mhux sempliċement biex jissodisfa l-​kilba għall-​poter jew għall-​konkwista, imma biex jaġixxi bħala aġent t’Alla fil-​“Gwerer tal-​Mulej.” (Numri 21:14) F’ħafna każijiet, l-​Iżraelin kellhom l-​ewwelnett joffru kundizzjonijiet lill-​belt l-​oħra biex din iċċedi. Jekk din kienet tirrifjuta l-​offerta, imbagħad Iżrael setaʼ jassedjaha—imma  skond ir-​regoli t’Alla. Kuntrarju għal ħafna suldati matul l-​istorja, l-​irġiel fl-​armata Iżraelija ma kinux jitħallew jistupraw lin-​nisa jew joqtlu bl-​addoċċ u għalxejn. Kellhom jirrispettaw ukoll l-​ambjent, billi ma jaqtgħux is-​siġar tal-​frott taʼ l-​għadu. * Armati oħra ma kellhomx restrizzjonijiet bħal dawn.—Dewteronomju 20:10-​15, 19, 20; 21:10-​13.

¹⁸ Titkexkex meta tismaʼ li f’xi pajjiżi saħansitra t-​tfal qed jitħarrġu għal suldati? F’Iżrael tal-​qedem, l-​ebda raġel taħt l-​20 sena ma kien jiddaħħal fl-​armata. (Numri 1:2, 3) Anki raġel adult setaʼ ma jidħolx jekk kien ibati minn biżaʼ esaġerat. Raġel li jkun għadu kemm iżżewweġ setaʼ jagħmel sena sħiħa ħieles sabiex qabel ma jibda dan is-​servizz perikoluż setaʼ jara eredi jitwilidlu. B’dan il-​mod, spjegat il-​Liġi, ir-​raġel żagħżugħ miżżewweġ setaʼ “jferraħ” lill-​mara ġdida tiegħu.—Dewteronomju 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Liema provvedimenti inkludiet il-​Liġi għall-​protezzjoni tan-​nisa, it-​tfal, il-​familji, in-​nisa romol, u l-​orfni?

¹⁹ Il-​Liġi pproteġiet ukoll lin-​nisa, lit-​tfal, u lill-​familji, u ħadet ħsiebhom. Din ikkmandat lill-​ġenituri biex jagħtu lil uliedhom attenzjoni u istruzzjoni kontinwa f’affarijiet spiritwali. (Dewteronomju 6:6, 7) Din ipprojbiet kull tip taʼ inċest, bil-​piena tal-​mewt. (Levitiku, kapitlu 18) Bl-​istess mod kienet tipprojbixxi l-​adulterju, li ħafna drabi jkisser lill-​familji u jeqred is-​sigurtà u d-​dinjità tagħhom. Il-​Liġi ħadet ħsieb in-​nisa romol u l-​orfni u pprojbiet bis-​saħħa kollha li jiġu trattati ħażin.—Eżodu 20:14; 22:22-​24.

20, 21. (a) Il-​Liġi Mosajka għala ppermettiet il-​poligamija fost l-​Iżraelin? (b) Fil-​kwistjoni tad-​divorzju, il-​Liġi għala kienet differenti mil-​livell li Ġesù iktar tard ġedded?

²⁰ Madankollu, f’konnessjoni ma’ dan, xi wħud jistgħu  jistaqsu: ‘Il-​Liġi għala ppermettiet il-​poligamija?’ (Dewteronomju 21:15-​17) Irridu nikkunsidraw liġijiet bħal dawn fil-​kuntest taʼ dawk iż-​żminijiet. Dawk li jiġġudikaw il-​Liġi Mosajka skond il-​ħarsa taż-​żminijiet u l-​kulturi taʼ llum żgur li mhux se jifhmuha tajjeb. (Proverbji 18:13) Il-​livell taʼ Jehovah, li twaqqaf lura fl-​Għeden, għamel iż-​żwieġ għaqda dejjiema bejn raġel wieħed u mara waħda. (Ġenesi 2:18, 20-​24) Madankollu, sakemm wasal iż-​żmien li Jehovah ta l-​Liġi lil Iżrael, prattiċi bħall-​poligamija kienu ilhom sekli sħaħ irabbu l-​għeruq. Jehovah kien jaf tajjeb li l-​‘poplu tiegħu taʼ ras iebsa’ spiss kien se jonqos li jobdi anki l-​iktar kmandi bażiċi, bħal dawk kontra l-​idolatrija. (Eżodu 32:9) Mela bl-​għerf li għandu, hu m’għażilx dak iż-​żmien biex ibiddel il-​prattiċi kollha taż-​żwieġ li kellu l-​poplu tiegħu. Iżda, żomm f’moħħok li Jehovah ma bdihiex hu l-​poligamija. Madankollu, li għamel kien li uża l-​Liġi Mosajka biex jikkontrolla l-​poligamija fost in-​nies tiegħu u biex jevita l-​abbużi taʼ din l-​imġiba.

²¹ B’mod simili, fil-​Liġi Mosajka tistaʼ tgħid li kien hemm varjetà kbira taʼ raġunijiet serji għala raġel setaʼ jiddivorzja lil martu. (Dewteronomju 24:1-​4) Ġesù qal li Alla kien ċedielhom lil-​Lhud ‘minħabba l-​ebusija taʼ qalbhom.’ Madankollu, dan il-​permess kien temporanju. Għas-​segwaċi tiegħu, Ġesù ġedded il-​livell oriġinali taʼ Jehovah għaż-​żwieġ.—Mattew 19:8.

22. Il-​Liġi Mosajka b’liema modi inkuraġġiet l-​imħabba, u lejn min?

²² Tistaʼ timmaġina sistema legali fi żmienna li tinkuraġġixxi l-​imħabba? Il-​Liġi Mosajka ħeġġet l-​imħabba iktar minn kull ħaġa oħra. Fil-​fatt, fil-​ktieb taʼ Dewteronomju biss, il-​kelma għal “imħabba” tidher f’forom differenti iktar minn 20 darba. “Ħobb lil għajrek bħalek innifsek” kien it-​tieni l-​akbar kmandament fil-​Liġi kollha. (Levitiku 19:18; Mattew 22:37-​40) In-​nies t’Alla kellhom juru mħabba bħal din mhux biss lejn xulxin imma wkoll lejn il-​barranin li kienu  jgħixu fosthom, waqt li jiftakru li l-​Iżraelin stess darba kienu barranin f’art oħra. Kellhom juru mħabba lejn il-​fqar u l-​magħkusin, billi jgħinuhom materjalment u ma jiħdux vantaġġ mill-​istat imwiegħer tagħhom. Saħansitra kellhom jittrattaw lill-​bhejjem tat-​tagħbija b’qalb tajba u konsiderazzjoni.—Eżodu 23:6; Levitiku 19:14, 33, 34; Dewteronomju 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Xi tqanqal jagħmel il-​kittieb taʼ Salm 119, u aħna x’nistgħu nkunu determinati li nagħmlu?

²³ Liema ġens ieħor kien imbierek b’sistema legali bħal din? Mhux taʼ b’xejn li s-​salmista kiteb: “Kemm inħobbha l-​liġi tiegħek!” Madankollu, imħabbtu ma kinitx biss sentiment. Din qanqlitu jaġixxi, għax stinka biex jobdi dik il-​liġi u jgħix fi qbil magħha. Iktar minn hekk, hu kompla jgħid: “Il-​jum kollu ħsiebi fiha [l-​liġi tiegħek].” (Salm 119:11, 97) Iva, hu kien regolarment iqattaʼ ammont taʼ ħin jistudja l-​liġijiet taʼ Jehovah. M’hemm l-​ebda dubju li hekk kif għamel dan, imħabbtu għalihom kibret. Fl-​istess ħin, l-​imħabba tiegħu għal-​Leġislatur, Alla Jehovah, kibret ukoll. Hekk kif tkompli tistudja l-​liġi divina, ħalli int ukoll tkompli tersaq dejjem eqreb lejn Jehovah, il-​Leġislatur il-​Kbir u l-​Alla tal-​ġustizzja.