Yang pafundinau anch yidiamu

Yang pafundinau anch yidiamu

SHAPITRE 13

“Yijil ya Yehova Yiwanyidin”

“Yijil ya Yehova Yiwanyidin”

1, 2. Antu avud kakwatiningap yijil nich usey, ov, mutapu ik etu tushikedina ku kukat yijil ya Nzamb?

BUKU umwing wabudika mu muvu wa 1712 walonda anch: “Yijil yidi mudi kashimb ukweta ulemp wakad nsudiel, . . . unininga chom chin chawonsu chipalikidiningamu.” Mwin kufund buku winou wamekesha patok mutapu uyimp wa kurumburish milong pamwing ap yasutanga mivu ni mivu ku tribinal kurutu kwa kuyikatul ni kupwa, in kufund afundanga milong yiney amekananga mudi antu a chamwamu. Mu jingand jivud, antu avud akat kujiril mbil ap matribinal ni mawiy makat kujiril kand mbil yiney, kwikil kand kutentam, kasolikany ni milong yin yawonsu yikal kal kwau mwamu.

2 Chinyim ni chinech, tushinshikinany mazu minam mafundau pasutil kal mivu 2700 malondina anch: “A . . . nikatil yijil yey nakash!” (Kuseng 119:97) Ov, mulong wak nfund a kuseng wakata yijil yiney nakash? Mulong yijil yiney yadiokila kudiay Yehova Nzamb, pakwez kiyadiokilap kudi maguvernema. Piukwilejanya nakash yijil ya Yehova, ukez kuyikatany mudi mwayikatay nfund a kuseng. Dilejan mudi dined dikez kukukwashany kwandjik yitongijok ya mwin yijil mujim wa mangand mawonsu mu manangu.

Nkalansambu wa Piur

3, 4. Ov, mu mitapu ik mwimekeshay Yehova kwikal Nkalansambu?

3 Bibil utulejin anch: “Ching kusu Nzamb amwinend ndiy nkalansambu, ndiy kand mwin kupan yijil.” (Jakobu 4:12) Chakin kamu, Yehova ndiy kusu Nkalansambu wakin. Chawiy, yitang yawonsu yidia mwiur ayitakedining nich ‘yijil yend ya mwiur.’ (Job 38:33) Yijil yend yikat kutakel mamiliyon ni mamiliyon ma angel atumbila, ilongina mu milong yijikena ni asadina mudi atushalapol a Yehova atakedinay nich mbil yend.—Kuseng 104:4; Hebereu 1:7, 14.

4 Yehova wayinkisha kand antu yijil yiwamp. Muntu ni muntu pakach petu ukwet kom kamekeshininga rusot ra kutentam kwa Yehova. Kom kinak kadi mudi yijil yakin yidia mukach mwetu, kakutwish kutukwash kujingunin yom yiwamp ni yiyimp. (Rom 2:14) Anvaj etu a kusambish ayiyukisha nich kom kawanyidina, chawiy aswiridina ching kusu yijil yikemp. (Disambishil 2:15-17) Chinyim ni muntu wakad kuwanyin uswiridina yijil yivud chakwel yimutakela kusal rusot ra Nzamb. Ashankur mudi Nowa, Aburaham nenday Jakob atambula yijil yadiokala kudiay Yehova Nzamb ni apana yijil yiney kudi majuku mau. (Disambishil 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehova wimekesha amwinend kwikal Nkalansambu mu mutapu umwing wa pakampwil chisu chinkishay muchid wa Isarel Chijil kusutil kudiay Moses. Chijil chinech chitwinkishin manangu ma kwijik rusot ra kutentam kwa Yehova.

Chijil cha Moses—Mu Wiswimp

5. Ov, Yijil ya Moses yikasikening ni yiding yikash kuyilondul? Ov, mulong wak wakwila mwamu?

5 Antu avud atongining pamwing ap anch Chijil cha Moses chikasikening ni chiswapelap kuchilondul. Chitongijok chinech chambatenap nich uyakin. Kudi yijil 600 ni kusut yidia mu chijil chinech. Pamwing ap ukutwish kutong anch yijil yiney yipandaken kuvul, pakwez, shinshikin bil pa chilakej chinech: Kwinsudiel kwa chirung cha muvu wa 20, yijil ya ku États-Unis yadinga yizwila too ni mapaj 150 000 mu mabuku ma mburamatad. Kupwa kwa mivu yaad, awejinaku mu buku winou yijil yikwau yisu 600! Chawiy, anch twisambin piur pa uvud kusu, Chijil cha Moses chikumekan mudi chikemp kusutamu yijil ya antu. Chikalap nchik mwamu, Yijil ya Nzamb yawiy yayitakelanga in Isarel mu mashakamin mau ma mwom, chom chad kusadikang mu yijil ya katat pa yitadina mashakamin ma antu. Tushinshikinany yijil yiney mu wiswimp.

6, 7. (a) Ov, kushalijan ik kudia pakach pa Chijil cha Moses ni yijil yikwau, ni Chijil ik chijim cha ku yijil yiney? (b) Ov, mutapu ik welau in Isarel kumekesh kwitiy kwau ku ukaleng wa Yehova?

6 Yijil yitumbishining ukaleng wa Yehova. Chawiy, Chijil cha Moses chisutinamu yijil yikwau yin yawonsu. Chijil chijim cha ku yijil yiney chawiy ech: “A! Teshany, en in Isarel! [Yehova] Nzamb wetu udi Nzamb umwing. Mukatany [Yehova] Nzamb wen nich muchim wen wawonsu, ni mupim wen wawonsu, nich usu wen wawonsu.” Ov, mutapu ik welau antu a Nzamb kumekesh rukat rau kudiay? Awiy afanyidina kumusadil ndiy ni kuziyil ku ukaleng wend.—Kuvurik Yijil 6:4, 5; 11:13.

7 Mwin Isarel mwawonsu wamekesha kwitiy ku ukaleng wa Yehova kusutil ku kuziyil kudi antu inkishau ulabu piur pau. Chilakej: Anvaj, ant, ankalansambu, in kupesh pamwing ni ant awonsu, antu inay adinga antimesh a want wa Nzamb. Yehova wamananga kubwambul kwin kwawonsu kwabwambwilangau ku ulabu winou mudi amubwambwilanga ndiy. Chikwau kand, antu adinga ni ulabu ashikanga ku kumwovish Yehova ujim chisu chasalangau yom yakad kutentam ap yom ya chisum pantaliken ni antu end. (Kubudik 20:12; 22:28; Kuvurik Yijil 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Awonsu, adinga ni ulabu ni akad kwikal ni ulabu adinga ni chisend cha kuchidij ukaleng wa Nzamb.

8. Ov, mutapu ik Chijil chamekeshanga mwikadil wa piur wishitwila wasotangay Yehova?

8 Chijil chamekeshanga mwikadil wa piur wa kwishitul wasotangay Yehova. Mazu makarumwinau anch “kutumb” ni “kwishitul” amufundin tupamp 280 ni kusut mu Chijil cha Moses. Chijil chayikwashanga antu a Nzamb chakwel ajinguninang yom yishitwila ni yijondila, yinangina ni yakad kwinang, chisambidin yom kushalijan tupamp 70 yasalanga chakwel yishankur ya in Isarel yikala yijondila. Yijil yiney yisambilanga piur pa kwinang kwa mujimbu, mutapu wa kudia, ni mutapu win wawonsu wa kulam yishoshot. Yijil yiney yakwashanga patok ukash wa mujimbu. * Pakwez, yijil yiney yadinga nich rutong kanang ra piur—ra kuyikwash antu chakwel itiyika kudiay Yehova, iyaurila nich yisal yijondila ya antu a michid yadinga yiyinyingumukina. Tushinshikinany chilakej chimwing ech.

9, 10. Ov, Chijil chimwing chamekeshanga ik pa mulong utadina kulalijan ni kuval, ni ukwash ik waletanga yijil yiney?

9 Kwadinga Chijil chimwing chamekeshanga anch kulalijan ni kuval—ap pakach pa antu atena kal—yamushikijanga muntu ku kwijond pa chisu kanang. (In Levi 12:2-4; 15:16-18) Yijil yiney yajirilangap yipan yishitwila yadiokilanga kudi Nzamb. (Disambishil 1:28; 2:18-25) Pakwez, yijil yiney yamekeshanga mwikadil wa piur wishitwila wasotangay Yehova, wayilamanga in kwifukwil end ku kwambukijan. Chimeken patok anch michid yadinga yinyingumukina in Isarel yasota kubomb difukwil pamwing ni yisal ya masandj ni yishankur ya ruvaj. Masandj ma amakundj ni amband yadinga yisal ya relijon wa in Kanan. Yisal yijondila nakash ya mutapu winou yapalangana. Chinyim ni chinech, Chijil chateka difukwil diawonsu dia Yehova kulemp ni milong ya masandj. * Kwinoku kwadinga mutapu ukwau wa kutaninamu kand.

10 Yijil yiney yakwashanga kufundish uyakin wa usey. * Ov, mutapu ik chitil cha Adam chapalangana ku muchid umwing ni ukwau? Ov, kichdiap ku kulalijan ni kuval? (Rom 5:12) Mwaning, Yijil ya Nzamb yayivurishanga antu end kwikalaku kwakin kwa chitil. Etu awonsu tuvadikining mu chitil (Kuseng 51:5) Tuswiridin dilikishin ni kukolik mulong wa kusej piswimp ni Nzamb wetu utumbila.

11, 12. (a) Ov, Chijil chachidijanga yany ik ya usey pa mulong wa kutentam? (b) Ov, diking ik diadinga nich Chijil pantaliken nich yom yela kujiril kutentam?

11 Chijil chamekeshanga mwikadil wa kutentam uwanyidina wa Yehova. Chijil cha Moses chachidijanga yany yisikena pa mulong wa kutentam. Chawiy, Chijil chinech chalonda anch: “Mwom ku mwom, dis ku dis, dizeu ku dizeu, chikas ku chikas, mwend ku mwend.” (Kuvurik Yijil 19:21) Kupwa, mu milong ya chisum, dipup diambatananga nich chisal chinech cha chisum. Mwikadil winou wa kutentam wa Nzamb wamekeshanga Chijil chawonsu ni chidi cha usey pa chirung chinech kwijik kurumburik kwa chakupesh cha difut cha Yesu Kristu mudi mukwisambinau mu Shapitre 14.—1 Timote 2:5, 6.

12 Chijil chading kand nich diking pantaliken nich yom yela kujiril kutentam. Chilakej, chitanga atuman aad chakwel ashinshikina kashinsh ka mulong kanang. Dipup dia mulong winou diading dikash. (Kuvurik Yijil 19:15, 18, 19) Kukatul milamu ni kwawiy, adinga akulikishin kamu. (Kubudik 23:8; Kuvurik Yijil 27:25) Kalimish ka yijidik ya piur ya Yehova kamekananga djat ni mu midimu ya kwisak ya antu a Nzamb. (In Levi 19:35, 36; Kuvurik Yijil 23:19, 20) Yijil yiney ya usey ni yitentamina yading chiyukish chijim kudi in Isarel!

Yijil Yakasikeshanga Riy ni Kuburen Kasolikany mu Dirumburish

13, 14. Ov, mutapu ik Chijil chakasikeshanga riy ni kuburen kasolikany mu milong ya dirumburish pakach pa mwij ni muntu wiyangau?

13 Ov, Chijil cha Moses chadinga nich yany yivud yikasikena yakad kuyovilang antu akwau riy ap rikemp? Kichadingap mwamu ap pakemp! Amupepila mwant David pafunday anch: “Yijil ya Nzamb yiwanyidin.” (Kuseng 19:8) Pijikay nawamp, Chijil chakasikeshanga riy ni kwipuk kasolikany mu dirumburish. Ov, mutapu ik chadinga mwamu?

14 Nlel unou mu jingand jimwing, yijil yimekeshining mudi yiyovidining in kusal yom yiyimp riy nakash, pakwez, kiyiyibangididiningap nakash nakash antu asadidiningau nayimp. Chilakej, akutwish kuyikwat ij ni kuyitek mu rukan mu kachisu kakemp. Pakwez, antu iyinau yom yau kand kal atambula yom yiney, akat kuyit chakwel afuta bil usey wa kuyilam nich ij in yang mu rukan; ni kuyidish nich. Mu Isarel wa pakur, kimwadingap yikumbu ya rukan mudi mutuyimena nlel unou. Chijil chamekeshanga mipak yikash yasundiel yakwatangau pa mulong utadina dipup. (Kuvurik Yijil 25:1-3) Mwij wafanyidinanga kuchirish chom chin chawonsu chiyangay. Chikwau kand, mwij wafanyidinanga kufut chibau. Ov, mudi usey ik? Usey winou wadinga ushalijadin kwambatan nich chom chiyangay. Chimeken mudi anch ankalansambu awiy adinga nich mbil ya kushinshikin yany pa mulong win wang chakwel ijika anch muntu winou umekeshin kukarumuk kwakin ap bwat. Chikutwish kurumburik anch kuchirish kwa yom kwinoku kwambatananga nich yom yamwitangau mwij kuchirish, kwadinga kukemp mudi muyilejenau mu In Levi 6:1-7 kusutamu mulejenau mu Kubudik 22:7.

15. Ov, mutapu ik Chijil chamekeshanga riy ni kutentam chisu muntu chamujipangay mukwau ku ubaj?

15 Chijil chamekeshanga riy kusutil ku kwijik anch chafanyidinangap kufish nich milong yawonsu yiyimp. Chilakej, chisu chamujipangau muntu kanang ku ubaj kudi mukwau, ndiy kafanyidinangap kufut mupim ku mupim anch wachinyin ku misumb ya diking yadinga mu Isarel. Kupwa kwa kushinshikin mulong winou kudi ankalansambu a mu musumb win wang, muntu winou wafanyidinanga kushakam mu musumb wa diking djat ni pakufay mwin kupesh mujim. Chikwau, muntu winou wadinga ni want ipau wa kuya kwindond yin yawonsu yasotay kuya. Chawiy chikutaninayimu muntu winou riy ra Nzamb. Pa chisu chimwing chin chang, chijil chinech chakasikeshanga usey upandakena wa mwom wa muntu.—Kuchind Michid 15:30, 31; 35:12-25.

16. Ov, Chijil chakinganga mbil jimwing ja muntu mutapu ik?

16 Chijil chakinganga mbil ya muntu. Tushinshikinany mitapu chijil chayikinganga antu adinga nich milong ya mabaz. Chijil chinech chalikishanga kwandam mu chikumbu cha mwin dibaz mulong wa kumutambul yom yend yadingay nich ku usu. Pakwez, mwin kusochik washalanga pol pa chikumbu ni wamuchingelanga mwin dibaz chakwel amufuta dibaz diend. Kwandam kwinoku ku usu mu chikumbu cha muntu winou adinga akulikishin kamu. Anch mwin kusochik wasend diswin dia piur dia mwin dibaz, ndiy ufanyidin kudichirsh pakwandama kamu muten, mulong mwin dibaz wafanyidinanga kudiswiridin chakwel ibwikad mulong wa kwikal nich marungil uchuku.—Kuvurik Yijil 24:10-14.

17, 18. Mu milong yitadina yom ya njit, ov, mutapu ik in Isarel adinga ashalijadin nich michid yikwau ni mulong wak?

17 Chijil chisambinanga kand milong yitadina njit. Antu a Nzamb arishanga njit, kichadingap mulong wa kusanger usu wau ap mulong wa kupandakan, pakwez, arishanga mudi antimesh a Nzamb mu “Jinjit ja [Yehova].” (Kuchind Michid 21:14) Mu mitapu yivud, in Isarel ayitanga akankuny nau ezanga kuyirishish chakwel eza ilambula ayinau kudiau. Anch awiy alik kwilambul, chawiy chisu in Isarel chanyingumukangau musumb wa akankuny in yang—pakwez, kwambatan nich mbil ya Nzamb. Amasalay a in Isarel adinga ashalijadin ni amasalay avud akwau a pa chirung cha pasak; awiy kadingap nich mbil ya kuyilal ku usu amband ap kuyijip antu pakad mulong. Chikwau kand, awiy afanyidinanga kulimish ndond ya antu pakad kushesh mitond ya mabuj yadinga mu chibeng cha akankuny. * Kupwa, kikwadingap chisak chikwau cha amasalay chadinga nich yany mudi yiney.—Kuvurik Yijil 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

18 Ov, ovilingap ujim piuteshininga anch mu jingand jimwing ayifumbining an akemp chakwel ikala amasalay? Mu Isarel wa pasak, mwan wakad kuwanyish mivu 20 kadingap uwanyidina ap pakemp kwandam mu mudimu wa usalay. (Kuchind Michid 1:2, 3) Ap muntu mukurump wapamina kal mwin wom kafanyidinangap kwandam mu mudimu winou. Ngatan musu wakad kuwanyish muvu umwing mu uruw wend kelangap ap pakemp kwandam mu mudimu winou wizwila too nich yak, ndiy wafanyidinanga bil kuval mwan ikundj chakwel ikala nswan wa mapit mend chisu chikezay kufa. Mu mutapu winou, Chijil charumburilanga anch, ngatan musu wafanyidinanga “kumusangaresh” mukajend.—Kuvurik Yijil 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ov, Chijil chitanga yom ik mulong wa kuyiking amband, an, majuku, adia afu ni an anshon?

19 Chijil chayikinganga kand amband, an ni majuku pamwing ni maswir mau. Chayitanga anvaj kuyibangin nakash anau ni kuyifundish mafundish ma muspiritu. (Kuvurik Yijil 6:6, 7) Chalikishanga mitapu yin yawonsu ya kuman kanzikis ka antu a mu dijuku dimwing ni chayishikijanga ku chibau cha rufu. (In Levi, shapitre18) Chalikishanga kand masandj, mulong mawiy mashikijanga ku kujip majuku ni masheshanga diking ni kalimish kau. Chijil chabanginanga maswir makash ma adia afu ni an anshon ni chalikishanga nakash kulik kuyisadil nayimp.—Kubudik 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ov, mulong wak Chijil cha Moses chalikidila rupad pakach pa in Isarel? (b) Ov, mulong wak Chijil chishalijadin nich mazu malonday Yesu pa mulong utadina kujip uruw?

20 Chawiy, antu amwing akutwish kwiyipul pamwing ap anch, ‘Mulong wak Chijil chalikidilanga rupad?’ (Kuvurik Yijil 21:15-17) Tufanyidin kushinshikin yijil yiney kwambatan nich yom yidiamu pa yisu yin yang chakwel twijika usey way nawamp. Antu ameninga Chijil cha Moses kwambatan nich yitongijok ni yishankur ya katat kakutwishap kwijik usey way. (Jinswir 18:13) Yehova watenchika mutapu wafanyidina uruw kwikal mu chir cha Eden: Ikundj wafanyidina kwikal mu uumwing wa chikupu ni mband umwing kusu. (Disambishil 2:18, 20-24) Kupwa, Yehova wapana Chijil kudi Isarel, pakwez, chaku cha kwat amband avud chadinga chandama kal mu kusut kwa tunan twa mivu. Yehova wadinga wij nawamp anch ‘antu inay ading amubwambwidin’ ni akusambish kulik kuziyil tupamp tuvud yijil yend yipandakena usey mudi yijil yalikishanga kwifukwil akish. (Kubudik 32:9) Chawiy, nich manangu, ndiy wamana anch pa chisu chin chang chadingap cha manangu kuswimp yishankur yau yawonsu yadingau nich piur pa uruw. Chikalap nchik mwamu, tuvurikany amboku anch Yehova kindiyap watenchika rupad. Pakwez, ndiy wasadina Chijil cha Moses mulong wa kupwish milong piur pa rupad pakach pa antu end ni mulong wa kuyiking antu wend chakwel alika kwiyandjik mu yisal yijondila.

21 Chilik chimwing kand, Chijil cha Moses chamwinkisha ikundj mbil ya kujip uruw mulong wa yiyingish yivud yikash. (Kuvurik Yijil 24:1-4) Yesu walonda anch Nzamb wayilikidila in Yuda kusalang mwamu “mulong wa kuchinchik kwa michim [yau].” Pakwez, kulikishin kwinoku kwading kwa kachisu kakemp. Yesu walonda anch in kwitiyij end afanyidin kulondul chilakej cha uruw wa kusambish watenchikay Yehova.—Mateu 19:8.

Chijil Chabachikanga Antu ku Rukat

22. Ov, mutapu ik Chijil cha Moses chakasikeshanga rukat, ni chitanga kuyimekeshin anany rukat riner?

22 Ov, ukutwish kwijik ditenchik kanang dikweta yany yiyibachikininga antu ku kukatijan? Chijil cha Moses chayibachika antu ku kukatijan. Mulong mu buku wa Kuvurik Yijil, dizu “rukat” didiamu tupamp kushalijan 20. Mu yijil yin yawonsu, Chijil chakaad chawiy ech chilondina anch: “Ukumukat mukwen mudi ey amwiney.” (In Levi 19:18; Mateu 22:37-40) In Isarel kafanyidinap kwikat ching ayinau kusu, pakwez, afanyidina kuyikat kand ni angendj adinga ashicha mukach mwau pakad kuvuramen anch niyawiy ashakamaku mwingand ya wingendj. Afanyidina kuyikat atuzwendj ni ayiman mar, kuyikwash nich yom ya kumujimbu ni kulik kuyimesh mar. Ayita kand kumekesh ranaken rau kudi annam ayisendinanga mafund mau malimina ni kuyibangin kand.—Kubudik 23:6; In Levi 19:14, 33, 34; Kuvurik Yijil 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Ov, yom yafundau mu Kuseng 119 kudiay nfund a Kuseng yitubachikin kusal ik, ni mupak ik tufanyidina kukwat?

23 Ov, muchid ik ukwau wayukishau nich yijil mudi yiney? Chawiy, tukutwishap kushimok piur pa mazu mafunday nfund a Kuseng anch: “A! [Yehova], nikatil yijil yey nakash!” Pakwez, rukat rend kiradingap ra yovil ya chamwamu. Ramubachikanga ku kusal chom kanang chakwel akasikesha kuziyil kwend ku yijil ni kushakam kwambatan nich yijil yin yang. Ndiy wadandamena kand ni kulond anch: “Nikat kuyilej [yijil yey] machuku mawonsu.” (Kuseng 119:11, 97) Chakin kamu, ndiy wilejanga pakad kujing yijil ya Yehova. Pakad ntad, chisu chilejangay yijil yiney, ndiy washikena ku kuyikat nakash. Pa chisu chin chimwing chang, rukat rend pantaliken ni Nkalansambu, Yehova Nzamb, rapama nawamp win kamu. Anch wadandamen kwilej yijil ya Nzamb, pamwing ap, niyey ukukudish urund wey wa piswimp nenday Yehova, Nkalansambu Mujim ni Nzamb utentamina.

^ par. 8 Chilakej, kupwa kwa tunan twa mivu, antu eza kujingunin mulong wak kwadinga chijil chitanga kushidil twij twa muntu, kuyauril kulemp antu adinga ni musongu wela kuyamburikin antu akwau, ni kumwowish muntu mwin mwawonsu wakwatanga mujimbu wa mufu.—In Levi 13:4-8; Kuchind Michid 19:11-13, 17-19; Kuvurik Yijil 23:13, 14.

^ par. 9 Ap mu atempel a in Kanan mwading tupalikany twarijekau mulong wa kusadinamu masandj, pakwez, Chijil cha Moses chalondanga anch muntu mwin mwawonsu ukwijondisha nich chisal chinech kakutwishap ap pakemp kwandam mu tempel. Mulong yisal yiney ya masandj yamujondishanga muntu pa chisu kanang, yijil yamulikidinangap muntu ap umwing kwandjik yisal ya masandj mu chikumbu cha difukwil cha Yehova.

^ par. 10 Rutong ra Chijil ra pakampwil rading ra kufundish. Encyclopaedia Judaica ulejen anch dizu dia Hebereu tôrah dikarumwinau anch: “chijil,” dirumburikin anch “kufumb.”

^ par. 17 Chijil chipula chipul chinech cha usey anch: “Ov, mutond wa mu chir kiudiap muntu ukurishanya nau njit?” (Kuvurik Yijil 20:19) Philo, mwin kufund umwing mwin Yuda wa pa chirung cha kusambish wisambina chijil chinech, ndiy warumburila anch Nzamb wamana anch chidi “kuburen kutentam kupwish ujim tuyovidininga antu akwau pantaliken ni yom yakad kusal uyimp ap ukemp.”