1, 2. Bwakinyi bantu bebungi ta mbakumiine miiya, na mushindo kinyi watudi balombeene kupusha pabitale miiya y’Efile Mukulu?

 MU UNGI mukanda ubaadi utuukye mu 1712, abaadi bafunde shi: “Mwiya nyi mbwina bushii na nfudiilo, . . . abukongolaa bintu byooso.” Mufundji a wawa mukanda baadi atopeka nfubilo a tumiladi baadi kwete kwata bipwa bwa kupudisha kusambisha ingi myanda, na kulwishisha baaba abafiki mu kufunda myanda. Mu maumbo ebungi, miiya na nfubilo a tumiladi mmukile bukopo, kukutwa kwa kululama na ntondo mu ntshibilo a biimu, mbifwishe bantu mu kushikwa miiya.

² Mu kwilekeena na byabya byooso, tubande kutala ano maayi abaabadi bafunde takudi bipwa bikumbeene kwikala 2 700: “Ne na kifulo kikata kya miiya yoobe.” (Misambo 119:97) Bwakinyi mufundji a misambo e na kino kifulo? Mwanda miiya yesambila, tayifiki kwi banfumu ba bantu nya, anka ayifiki kwi Yehowa Efile Mukulu. Su bolongo miiya y’Efile Mukulu, okyebe kwikala opusha nka bu bibaadi bipushe uno mufundji a misambo. Kuno kulonga kwa miiya akukyebe nkupa mpushisho ebuwa a myanda itale biimu.

3, 4. Mushindo kinyi wileeshe Yehowa bu atushaa miiya?

³ Bible etulungula shi: “Kwi nka umune atuushaa miiya na nsushi.” (Jaake 4:12, NWT) Oolo, Yehowa bupenka bwaaye nyi Atuushaa miiya ibuwa. Mpa na kusaana na kwifunya kwa bintu bi mwiyilu kukwete kulonda “miiya ya mwiyilu.” (Yoobo 38:33, The New Jerusalem Bible) Midiyala na midiyala ya mikeyiilu namu ikwete kulonda miiya y’Efile Mukulu, mwanda ngilumbuulwe mu milongo na ikwete kulonda eyi dya Yehowa mu mudimo wayo.​—Misambo 104:4; Beena-Ebreeyi 1:7, 14.

⁴ Yehowa mupe dingi bantu miiya. Ooso a kwatudi e na kondo k’eshimba akalesha bi bululame bwa Yehowa mwatudi. Anka bu mwiya wi munda mwetu, kondo k’eshimba nkalombeene  kwitukwasha bwa kushinguula buwa na bubi. (Beena-Looma 2:14) Baledi beetu ba kumpala abaadi na kondo k’eshimba kapwidikye, byabya tababaadi na lukalo na miiya ibungi nya. (Kibangilo 2:15-17) Anka, muntu mukutwe kupwidika e na lukalo na miiya ibungi bwa kumuludika mu kukita akikyebe Efile Mukulu. Nka bu bantu ba kala bi Noa, Abrahame, na Yakobo babapetele miiya ya kwi Yehowa Efile Mukulu na kwiyilungula baana baabo. (Kibangilo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehowa beyikeeshe bu Atuushaa miiya bwa musuusa wa kumpala nsaa ibapeele mwilo wa Isaleele mukanda wa miiya ya Moiise. Uno mukanda wa miiya awitupa mushindo wa kumona patooka bi bululame bwa Yehowa.

5. Miiya ya Moyiise ibaadi ikile bungi na bukopo su, na bwakinyi wamba byabya?

⁵ Bantu bebungi abapwandjikishaa shi Miiya ya Moyiise ibaadi ikile bukopo na bungi. Byabya ta mby’eyendo nya. Yooso ibaadi miiya ikile pa 600. Byabya mbilombeene kumweneka bu ikile bungi, anka tubande kwela binangu: Ku nfudiilo kwa siekele a 20, miiya ya mu États-Unis ibaadi ikile masaki 150 000 a mukanda. Kunyima kwa bipwa bibidi byooso abakumbashaa miiya ikile pa 600! Byabya pabitale bungi, miiya ya bantu ngikile Miiya ya Moyiise. Anka, Miiya y’Efile Mukulu ibaadi ayikunkusha beena Isaleele mu myanda itale nshalelo ishi sunga ibande kupeta miiya ano mafuku. Tubande kwakula pabitale ino miiya mu kikoso.

6, 7. (a) Nkwilekeena kinyi kwi pankatshi pa Miiya ya Moyiise na ingi miiya yooso ya bantu, na mmwiya kinyi ukile ingi yooso bukata? (b) Mushindo kinyi ubaadi beena Isaleele balombeene kulesha shi mbakumiine bufumu bwa Yehowa sunga matalwa aaye a kwikala nfumu?

⁶ Miiya ibaadi ayisamuna matalwa a Yehowa a kwikala nfumu. Byabya, Miiya ya Moyiise ta ngilombeene kupwandjikishibwa na ingi miiya ya bantu nya. Mwiya ubaadi ukile bukata nguno: “Pushayi anwe beena Isaleele: Yehowa Efile Mukulu etu, anka penda ê nyi Efile Mukulu. Numufule kifulo na mashimba enu ooso, na muwa wenu ooso, mpa na bukome  bwenu booso.” Mushindo kinyi ubaadi ulombeene bafubi b’Efile Mukulu kulesha kino kifulo? Bibaadi abitungu shi bamufubile, na kunemeka bufumu bwaaye.​—Miiya Ikituulwe 6:4, 5; 11:13, EEM.

⁷ Mwina Isaleele ooso baadi alesha shi mukumiine bufumu bwa Yehowa sunga matalwa aaye a kwikala nfumu papushisha baaba baadi mutuule ku mutwe kwaaye. Banambutwile, bakunkushi, bansushi, batshiite-mwakwidi na nfumu abaadi bu kileshesho kya bufumu bw’Efile Mukulu. Yehowa baadi amono shi kutombokyela bano bantu babaadi mupe matalwa nyi nkumutombokyela aye nabeene. Na dingi, nsungu y’Efile Mukulu ibaadi ayifiki kwi baaba babaadi na bufumu su abakitshina mwilo myanda ishi ilulame sunga kulesha kwitatula. (Efilu 20:12; 22:28; Miiya Ikituulwe 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Bantu booso, na be na bufumu na baaba babakwete kukunkusha, abaadi na kya kulesha shi be ku lupese lwa bufumu bwa Yehowa.

8. Mushindo kinyi ubaadi Miiya ayilesha binangu bya Yehowa pabitale bwiselele?

⁸ Miiya ibaadi ayilesha binangu bya Yehowa pabitale bwiselele. Bishima “eselele” na “bwiselele” bi mu Miiya ya Moyiise misango ikile pa 280. Miiya ibaadi ayikwasha bafubi b’Efile Mukulu bwa kushinguula kwilekeena kwi pankatshi pa kintu kitookye na ki butete, mwanda ibaadi itemune bintu 70 bibaadi bilombeene kwikasha mwina Isaleele butete. Ino miiya ibaadi itale mankenda a mbidi, bidibwa, na kusumbula kwa butshafu. Miiya i byabya ibaadi ayibakwasha bwa kwikala na mbidi bukome. a Kadi ibaadi na ungi mudimo ukata: kukwasha mwilo bwashi ushaale ukuminyibwe na Yehowa, wikale ku bula na myanda ibubi ibaadi ayikitshi miilo ibubi ibaadi ibakungile. Twate kileshesho.

9, 10. Mu Kilombeno kya miiya mubaadi miiya kinyi itale kusangisha kwa mbidi na kutanda kwa baana, na mbukwashi kinyi bubaadi nabo ino miiya?

⁹ Miiya ya mu Kilombeno kya miiya ibaadi ayamba shi myanda bu kusangisha kwa mbidi​—sunga kwi bantu beyibakishene—​na kutanda kwa mwana, akwikasha muntu  butete munda mwa mafuku. (Beena-Levi 12:2-4; 15:16-18) Ino miiya tayibaadi ayipeesha byabya bipeedi by’Efile Mukulu nya. (Kibangilo 1:28; 2:18-25) Pamutwe pa byabya, ino miiya ayilesha bwiselele bwa Yehowa, ayikwasha balangwidi baaye bwa kwikala kula na myanda ibubi. Miilo ibaadi ikungishene na Isaleele ibaadi ayisangisha lulangwilo na lusandji na bipikwa bya b’efile ba kutanda. Mu lulangwilo lwa beena Kanana, balume na bakashi abaadi abakitshi lusandji. Ino myanda i butete bwa uno mushindo ibaadi ayende na kupalakana. Anka, Miiya ibaadi ikwashe bwashi lulangwilo lwa Yehowa lwikale kula na ino myanda ya lusandji. b Miiya ibaadi ikwashe mu ungi mushindo.

¹⁰ Ino miiya ibaadi ikwashe bwa kulongyesha mwanda ukata wa binyibinyi. c Mushindo kinyi ulombeene baledi kupa baana mulwisho wa Adame. Se mu kusangisha kwa mbidi na kutanda? (Beena-Looma 5:12) Oolo, Miiya y’Efile Mukulu ibaadi ayitentekyesha bafubi baaye shi be na milwisho. Ooso a kwatudi, mutandjikwe mu milwisho. (Misambo 51:5) Twi na lukalo lwa kulekyelwa milwisho na kukuudibwa bwa kwifubwila pepi n’Efile Mukulu.

11, 12. (a) Miiya ibaadi ayitekye kintu kinyi kya muulo mu myanda ya kutshiba biimu? (b) Myanda kinyi ibaadi mu Miiya ya Moyiise na ayikwasha bwa kupela kukishakisha mu kusambisha kwa myanda?

¹¹ Miiya ibaadi ayilesha bululame bwa Yehowa. Miiya ya Moyiise ibaadi ayitekye bwa kikitshina muntu muyiile byaadi mukite  pabitale kutshiba kwa biimu. Nyi bwakinyi Miiya ibaadi ayamba shi: “Muuwa bwa muuwa, eyiso bw’eyiso, eyino bw’eyino, eyasa bw’eyasa, lwao bwa lwao.” (Miiya Ikituulwe 19:21) Su muntu bakitshi kibeshi abitungu kumunyoka muyiile kibakitshi. Uno mwiya wa bululame bw’Efile Mukulu ngukwashe bwa kupusha kalolo mulambu wa Yesu wa nkuulo, bu byatukyebe kwibimona mu Shapitre 14.​—1 Timotee 2:5, 6.

¹² Miiya ibaadi dingi na myanda ayikwasha bwa kupela kukishakisha mu myanda ya kusambisha. Bu kileshesho, bibaadi abitungu shi kwikale tumonyi tubidi bwa kuponeesha muntu mwanda. Dinyoka dya bu kamonyi bwibubi dibaadi bukopo. (Miiya Ikituulwe 19:15, 18, 19) Kutshiba kwa milomo kubaadi kukandjikwe. (Efilu 23:8; Miiya Ikituulwe 27:25) Mpa na mu myanda ya busunga, mwilo w’Efile Mukulu ubaadi aulondo miiya ya bululame bw’Efile Mukulu. (Beena-Levi 19:35, 36; Miiya Ikituulwe 23:19, 20) Ino miiya ikile buwa na ilulame ibaadi bu mwabi ukata kwi beena Isaleele!

13, 14. Mushindo kinyi ubaadi Miiya ayilesha bululame pabitale mushindo wa kukita ngifi na yawa abadi bayibe?

¹³ Miiya ya Moyiise ibaadi ikile bukopo, ikutwe lusa? Nya! Nfumu Daavide baadi mufunde ku bukome bwa kikudi kiselele shi: ‘Miiya ya Yehowa ngipwidikye.’ (Misambo 19:7) Anka bu byanuuku, Miiya ibaadi ayikwasha bwa kwikala na lusa na kutshiba biimu kushi ntondo. Mu mushindo kinyi?

¹⁴ Mu maumbo ebungi lelo uno, miiya ayimweneka bu ayikamba kulesha lusa bwa bankitshishi ba bubi kukila baaba babaadi bakitshine bubi. Bu kileshesho, bangifi mbalombeene kukisha mafuku ebungi mu lukano. Anka baaba babadi bayibe tabapete dingi bintu byabadi bebayibe nya, dingi abitungu bafute bitadi bwashi mbulamatadi apete makuta a kufuta nshibo na kudiisha baaba bankitshishi ba bubi. Mu Isaleele a kala, tamubaadi lukano nya. Miiya ibaadi ileshe kalolo mushindo autungu kunyoka muntu bakitshi bubi. (Miiya Ikituulwe 25:1-3) Ngifi baadi na kya kwalusha bintu byaadi mwibe  kwi nfumw’abyo. Na dingi, bibaadi abitungu shi atentekye dingi efuto. Bungi kinyi? Tabubaadi bungi bumune nya. Abimweneka shi bansushi abaadi abatala myanda ibungi bwa kutshiba buno bungi abutungu kufuta, bu kileshesho kwilanga kwa muntu musoole. Pangi nyi bwakinyi efuto bibaadi aditungu kufuta mu Beena-Levi 6:1-7 ndipeela kukila di mu Efilu 22:7.

15. Mushindo kinyi ubaadi Miiya ayilesha lusa na bululame nsaa i muntu bayipa mukwabo ku masaku?

¹⁵ Miiya ibaadi ayikumiina shi milwisho yooso tayikitshibwaa mu kukumiina kwa muntu nya. Bu kileshesho, su muntu ayipa muntu mu masaku, tabaadi atuusha muwa bwa muwa nya su basuuku ku mpata ya kufwamina ibaadi mu Isaleele mushima. Kunyima kwa bansushi ba mu lupata lubasukila kutaluula mwanda waaye, yawa muntu baadi na kya kushaala mu lupata lwa kufwamina mpa na apakafu tshiite-mwakwidi mukata e panundu. Paapa mukumbeene kwenda mbalo yooso yakumiina. Byabya baadi apete lusa lw’Efile Mukulu. Wawa mwiya ubaadi aulesha shi muwa wa muntu wi na muulo ukata.​—Mbadiko 15:30, 31; 35:12-25.

16. Mushindo kinyi ubaadi Miiya ayilama angi matalwa a bantu?

¹⁶ Miiya ibaadi ayilama matalwa a bantu. Tubande kutala mushindo ubaudi aukalwila bantu be na mabasa. Miiya ibaadi ikandikye kutwela mu nshibo ya muntu sh’ebasa bwa kukwata kintu kampanda bu kyeeko. Pamutwe pa byabya, muntu akyende ebasa baadi na kya kushaala pasha na kwindila bwashi sh’ebasa afikye mu kumupa kyooso kyakyebe kweeka bw’ebasa dyaaye. Byabya, nshibo ya muntu ibaadi ayishaala inemekibwe. Su muntu baata kikotshi kya muntu bu kyeeko ky’ebasa, abitungu amwalwishe kyanka pa kutwela kwa nguba, mwanda pangi uno muntu sha kishiyo e nakyo lukalo bwa kwipuuta.​—Miiya Ikituulwe 24:10-14.

17, 18. Mu myanda itale ngoshi, mushindo kinyi ubaadi Beena Isaleele belekeene na ingi miilo, na mbwakinyi?

¹⁷ Kubaadi mpa na miiya itale ngoshi. Mwilo w’Efile Mukulu ubaadi na kya kulwa ngoshi, kushi penda bwa kukumbasha malaka aabo a kwata sunga kumuna angi maumbo, kadi bibaadi abitungu shi bekale bu basalayi be mu “ngoshi ya Yehowa.” (Mbadiko 21:14) Nsaa ibungi, beena Isaleele abaadi abalungula  lupata lwabalu naalo bwa kwipaana. Anka su lwalwa lupata lubapele kibabebatekye, nyi bibaadi Isaleele mukumbeene kwilwifunyisha na kulwa nalo​—kadi muyiile abyamba miiya. Kushi bu abikitaa basalayi bebungi kubanga kala, bantu ba mu Isaleele tababaadi abalaala na bakashi pa bukopo sunga kwipa bantu bashii bebolomone. Abaadi mpa na kya kunemeka bintu bi mwiumbo, kushi kwikala bu beshikwanyi ba mitshi ya bikuba. d Basalayi ba angi maumbo tababaadi na miiya i byabya nya.​—Miiya Ikituulwe 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Eshimba adikulwilaa pa kupusha shi mu angi maumbo abatweshaa baana bakinga mu mudimo wa busalayi? Mu Isaleele, muntu e mushi mwa bipwa 20 tabaadi mukumbeene kwenda busalayi nya. (Mbadiko 1:2, 3) Sunga muntu mukulu tabaadi na kya kwenda mu ngoshi su e na moo. Muntu bakatuka mu kwibakila baadi akitshi kipwa kishima kumpala kwa kukita mudimo wi masaku e byabya, bwashi amone mpyanyi aaye. Mu wawa mushindo, Miiya ayipatuula shi mulume baadi mulombene ‘kushala ku nshibo, bwady’a kusangasha mukashi abaayibakila.ʼ​—Miiya Ikituulwe 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Myanda kinyi ibaadi itekye Miiya bwa kukalwila bakashi, baana, bifuko, bakashi kilele, na baana ba nshiye?

¹⁹ Miiya ibaadi dingi ayikalwila bakashi, baana, na bifuko, na kwibakwasha. Miiya ibaadi ayitekye banambutwile bwa kubamba baana na kwibalongyesha myanda ya mu kikudi. (Miiya Ikituulwe 6:6, 7) Ibaadi ikandjikye kwiatena kwa mulume na mukashi ba mu kifuko kimune, na kutshibila abebikishi kibawe kya lufu. (Beena-Levi, shapitre 18) Ibaadi dingi ikandjikye lukyebanokyebano, mwanda misango ibungi alutshibaa bifuko na kulwisha kufukama na kinemo kya bu muntu. Miiya ibaadi ikandjikye ngofu kukyengyesha kwa bakashi kilele na baana ba nshiye.​—Efilu 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Bwakinyi Miiya ya Moyiise ibaadi itadiile beena Isaleele bwa kwibakila bakashi bebungi? (b) Pabitale kutshiba dibaka, bwakinyi Miiya ya Moyiise ngilekeene na mwiya ubatushile Yesu?

 ²⁰ Anka, pabitale uno mwanda bangi bantu mbalombeene kwiyipusha shi: ‘Bwakinyi Miiya ibaadi ipe bantu matalwa a kwibakila bakashi bebungi?’ (Miiya Ikituulwe 21:15-17) Abitungu kutaluula ino miiya muyiile myanda ya aa mafuku. Baaba abalongo Miiya ya Moyiise muyiile myanda ya ano mafuku na biubishi bya bantu mbalombeene kwiyitopeka. (Myeele 18:13) Binangu bya Yehowa, bibaadi muleshe mu Edene, bibaadi bileshe shi dibaka nyi nkipwano kya looso kya mulume umune na mukashi umune. (Kibangilo 2:18, 20-24) Anka, mu mafuku abaadi Yehowa mupe Isaleele Miiya, bantu babaadi bapwe kubiila kwibakila bakashi bebungi munda mwa bipwa nkama. Yehowa baadi auku kalolo shi “mwilo [waye] wi na matwi apape” taobesha nsaa yooso kukokyela sunga miiya ipeela, bu mwiya wa kuleka kulangwila ma nkishi nya. (Efilu 32:9) Byabya, bamwene shi yaaya ta nsaa ilombane ya kushintuula myanda yooso pabitale dibaka nya. Anka, tatulubanga shi Yehowa tabaadi mwibalungule bwa kwibakila bakashi bebungi nya. Pamutwe pa byabya, Miiya ya Moyiise ibaadi ilombeene kukunkusha myanda itale bakashi bebungi na kupela kwibakitshina ingi myanda ibubi.

²¹ Bi mumune, Miiya ya Moyiise ibaadi ayipa muntu matalwa a kutshiba dibaka na mukashi bwa myanda ishi ikambe bubi. (Miiya Ikituulwe 24:1-4) Yesu baadi mwambe shi Efile Mukulu baadi mutadiile mwilo wa beena Yuuda pa mwanda wa ‘kupapa kwa mashimba abo.’ Kadi, tabibaadi bwa looso nya. Bwa balongi baaye, Yesu baadi mwalushe myanda itale dibaka bu bibayidi ku mbangilo.​—Mateo 19:8.

22. Mushindo kinyi wi Miiya ya Moyiise ayitekye bantu bwa kulesha kifulo, na kwi nnanyi?

²² Kwi miiya y’eumbo kampanda ayitekye bantu bwa kwikala na kifulo su? Miiya ya Moyiise ibaadi ayitekye kifulo kukila byooso. Byabya, mu mukanda wa Miiya Ikituulwe, mwaku “kifulo” wi mwanka misango ikile pa 20. Mwiya wa kabidi ukile bukata mu Miiya ya Moyiise nguno: “Ofule muntu noobe bu’be  nabeene.” (Beena-Levi 19:18; Mateo 22:37-40) Bafubi b’Efile Mukulu abaadi na kya kulesha kifulo kushi penda munkatshi mwabo nya, mpa na kwi beenyi bashaale mwiumbo dyaabo, mwanda beena Isaleele namu abaadi beenyi. Bibaadi abitungu shi baleshe kifulo kwi balanda na kwi baaba abakyengye, kwibakwasha na bintu byabadi nabyo lukalo na kushi kwibadiila. Abaadi mpa na bebatekye bwa kwikala na kalolo kwi nyema ayisemunaa bintu kushi kwiyikyengyesha.​—Efilu 23:6; Beena-Levi 19:14, 33, 34; Miiya Ikituulwe 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Eshimba dya mufundji a Misambo 119 dibaadi adimutumu bwa kukita kinyi, na twi balombeene kwikala na kitshibilo kya kukita nkinyi?

²³ Mmwilo ungi kinyi wi na miiya i byabya? Nyi bwakinyi mufundji umune a misambo bafundjile shi: “Ne na kifulo kikata kya mwiya oobe!” Anka kifulo kyaaye, takibaadi penda mwishimba nya. Kibaadi kimutume bwa kukita myanda ibuwa, mwanda baadi mwitatshishe bwa kukokyela miiya na kwikala na nshalelo mwipushene naayo. Bambile dingi shi: “Mafuku ooso neyinangushena.” (Misambo 119:11, 97) Oolo, baadi akisha nsaa ibungi bwa kulonga miiya ya Yehowa. Tatwi balombeene kwela mpaka nya, mwanda kifulo kya ino miiya kibaadi kitame. Mpa na kifulo kya Yawa atuushaa miiya, Yehowa Efile Mukulu, kibaadi kitame. Su botungunuka na kulonga miiya y’Efile Mukulu, obe namu okyebe kwifubwila pepi na Yehowa, aye Atuushaa miiya na Efile a bululame.