1, 2. Ntchifukwa wuli ŵanthu anandi atingatumbika cha marangu, nanga isi tingachita wuli kuti tiyanjengi marangu ngaku Chiuta?

 “DANGU le nge chizenji chitali ukongwa cho chiwoneka cha po chikumaliya ndipu chingameza chechosi cho chingaponyekamu.” Venivi ndivu buku linyaki lo lingusindikizika mu 1712 lingukamba. Pakukamba mazu ngenanga, munthu yo wangulemba buku lenili wayeruzgiyanga vo vichitika asani munthu watole nkhani ku khoti. Kuti wawini mlandu, wangamala ndalama zaki zosi kweniso katundu waki ndipuso pangajumpha vyaka vinandi kuti nkhani yaki yiyeruzgiki. Venivi ve viyo chifukwa mu vyaru vinandi, marangu ngo ŵanthu ajalikiska ngaja ngakusuzga kungavwisa ndipu akweruzga nawu achita vinthu mwakwanjiya.

² Venivi vipambana ukongwa ndi mazu yanga ngo ngakulembeka vyaka 2,700 vo vajumpha, ngakuti: “Nditiliyanja ukongwa dangu linu!” (Salimo 119:97) Ntchifukwa wuli yo wakulemba salimo ili waliyanjanga ukongwa dangu laku Yehova? Ntchifukwa chakuti dangu lo iyu waliyanjanga, lenga lakutuliya ku ŵanthu cha, kweni lenga lakutuliya kwaku Yehova Chiuta. Mwaviyo, asani namwi mulutirizgengi kusambira marangu ngaku Yehova, muyambengi kungayanja ukongwa nge mo yo wangulembaku salimo lenili wachitiyanga. Ndipu kusambira kwenuku kukuwovyeningi kuti muvwisi umampha mo Wakupereka Marangu Mura, waŵanaŵaniya.

3, 4. Kumbi Yehova wangulongo wuli kuti Ngwakupereka Marangu?

³ Bayibolu lititikambiya kuti: “Wakupereka Marangu ndipuso Wakweruzga walipu yumoza pe.” (Yakobe 4:12) Ndi Yehova pe yo ngwakwenere kupereka marangu. Iyu wakupereka “marangu ngo ngalongozga vinthu vakuchanya.” (Yobu 38:33) Fundu yeniyi yilongo kuti chinanga mbangelu akupaturika mamiliyoni nganandi, nawu so alongogzeka ndi marangu ngaku Yehova, ndipu iyu wakuŵapaska maudindu ngakupambanapambana po atimuteŵete.—Salimo 104:4; Aheberi 1:7, 14.

⁴ Yehova wakupereka so marangu ku ŵanthu. Tikamba viyo chifukwa munthu weyosi we ndi njuŵi, vo vilongo mo Yehova wawone jalidu la  urunji. Ndipu njuŵi yeniyi ye nge dangu lo le mumtima mwidu, lenilo lititiwovya kupambanisa pakati pa chamampha ndi chiheni. (Aroma 2:14) Apapi ŵidu akwambiriya angupaskika njuŵi yakufikapu, mwaviyo akhumbikanga kupaskika marangu nganandi cha. (Genezesi 2:15-17) Kweni ŵanthu ambula kufikapu, akhumbika marangu nganandi kuti ngaŵalongozgengi pakuchita khumbu laku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu akali nge Nowa, Abrahamu kweniso Yakobe angulonde marangu kutuliya kwaku Yehova Chiuta ndipu yiwu akambiyanga ŵanthu a mubanja lawu. (Genezesi 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Kweni Yehova wanguja Wakupereka Marangu munthowa so yinyaki, pa nyengu yo wangupaskiya Ayisirayeli Dangu kuziya mwaku Mozesi. Ndipu Dangu laku Mozesi lenili lititiwovya kuziŵa mo Yehova wawone urunji.

5. Ntchifukwa wuli tingakamba kuti Dangu laku Mozesi lenga lambula kusuzga?

⁵ Ŵanthu anandi aŵanaŵana kuti mu Dangu laku Mozesi mwenga marangu nganandi kweniso ngakusuzga kungavwisa. Kweni maŵanaŵanu ngenanga ngauneneska cha. Mu Dangu losi lamphumphu mwenga marangu ngakujumpha 600. Marangu ngenanga ngangawoneka nge nanandi, kweni aŵanaŵaniyani fundu iyi: Pakufika mu vyaka va mu ma 2000, marangu nga mu charu cha United States ngangulembeka mu mabuku nganandi, mwakuti kungasazga pamoza ngajumphanga mapeji 150,000. Ndipu pa vyaka viŵi vevosi, asazgiyaku so marangu nganyaki pafufupi 600! Mwaviyo, tingakamba kuti Dangu laku Mozesi lenga ndi marangu ngamana ukongwa pakuyeruzgiya ndi marangu nga ŵanthu mazuŵa nganu. Ndipu uneneska ngwakuti, Dangu laku Chiuta lakambiyanga Ayisirayeli vinthu vinyaki vo akhumbikanga kuchita pa umoyu wawu, venivo marangu nga ŵanthu mazuŵa nganu, ngakonkhoskapu cha chinanga nkhamanavi. Tiyeni tiwoni vinyaki mwa vinthu venivi.

6, 7. (a) Kumbi Dangu laku Mozesi lipambana wuli ndi marangu nganyaki ngosi, nanga Dangu likulu ukongwa ndi nili? (b) Kumbi Ayisirayeli akhumbikanga kuchitanji kuti alongo kuti avwiya ulamuliru waku Yehova?

⁶ Dangu laku Mozesi lakankhuskanga ulamuliru waku Yehova. Venivi vichitiska kuti Dangu ili lipambanengi ukongwa ndi marangu nganyaki ngosi ngo ŵanthu akujalikiska. Dangu likulu ukongwa mu Dangu lenga lakuti: “Vwisiyani yimwi Ayisirayeli: Yehova Chiuta widu ndi Yehova yumoza. Uyanjengi Yehova Chiuta waku ndi mtima waku wosi, umoyu waku wosi kweniso nthazi zaku zosi.” Kumbi ŵanthu akhumbikiyanga kuchitanji kuti alongo kuti atimuyanja  Chiuta? Yiwu akhumbikanga kumuteŵete kweniso kumuvwiya nge Wakulamuliya wawu.—Dotoronome 6:4, 5; 11:13.

⁷ Muyisirayeli weyosi walongonga kuti wazomereza ulamuliru waku Yehova mwakujithereska ku ŵanthu wo Iyu wanguŵasankha kuti alongozgengi. Ŵanthu ŵenaŵa asazgiyangapu apapi, mafumu, akweruzga kweniso asembi ndipu wosi amiyanga ulamuliru waku Chiuta. Yehova wawonanga kuti asani munthu watiŵavwiya cha wo iyu wangusankha kuti alongozgengi, ndikuti munthu yo watimuvwiya so cha iyu. Kusazgiyapu yapa, Yehova wakwiyanga ukongwa asani ŵanthu wo angupaskika mazaza achita vinthu mwankhaza ndi ŵanthu ŵaki. (Ekisodo 20:12; 22:28; Dotoronome 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Mwaviyo, ŵanthu wo angupaskika mazaza kweniso Ayisirayeli wosi, akhumbikanga kutumbika Yehova nge Wakulamuliya.

8. Kumbi Dangu laŵawovyanga wuli Ayisirayeli kuti aje atuŵa?

⁸ Dangu laku Mozesi lawovyanga Ayisirayeli kuti ajengi atuŵa. Mazu ngakuti “wakupaturika” kweniso “kupaturika” ngasanilika maulendu ngakujumpha 280 mu buku la Dangu laku Mozesi. Dangu lawovyanga ŵanthu aku Chiuta kupambanisa pakati pa chinthu chambula kufipisika ndi chakufipiskika, ndipu linguzumbuwa vinthu pafufupi 70 vo vatingi vichitiskengi kuti Ayisirayeli aje akufipiskika. Marangu ngenanga ngaperekanga ulongozi pankhani ya mo angajaliya achanda, kurya vakurya va magulu kweniso kutaya kumalu ngakwenere vinthu viheni. Kweniso ngaŵawovyanga kuti aje ndi maliŵavu ngamampha kweniso nganthazi. a Kweni penga so chifukwa chinyaki chikulu chenicho Yehova wanguŵapaskiya marangu ngenanga. Iyu wakhumbanga kuti ŵanthu ŵaki atcheŵi kuchita vinthu viheni vo ŵanthu amitundu yinyaki achitanga kuti alutirizgi kuja nayu pa ubwezi. Wonani chakuyeruzgiyapu ichi.

9, 10. Kumbi ndi marangu wuli ngo Yehova wangupaska Ayisirayeli ngakukwaskana ndi kugonana kweniso kubala ŵana, nanga ayanduwanga wuli ndi marangu ngenanga?

⁹ Dangu laku Mozesi lakambanga kuti ŵanthu wo agonana kusazgapu ŵanthu akutolana, kweniso munthukazi yo wabala ŵaka sonu, ajengi  akufipiskika kwa kanyengu. (Levitiko 12:2-4; 15:16-18) Kweni venivi vang’anamuwanga cha kuti kugonana kwa ŵanthu akutolana pamwenga kubala ŵana nkhuheni. (Genezesi 1:28; 2:18-25) Mumalu mwaki, Yehova wangupereka marangu ngenanga kuti ŵanthu ŵaki alutirizgi kuja atuŵa, kweniso kuti aleki kutimbanyizgika ndi kusopa kwaboza. Ŵanthu amitundu yinyaki wo ajanga pafupi ndi Ayisirayeli asazganga kusopa ndi kugonana kweniso kuchita midawuku yinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, chisopa cha Akanani chachiskanga uhuli wa anthukazi ndi anthulumi. Venivi vachitiskanga kuti ŵanthu anandi achitengi vinthu viheni mwambula soni. Kweni mwakupambana ndi venivi, Dangu lawovyanga kuti kusopa Yehova kuje kwakupambana ukongwa ndi nkhani zakugonana.  b Kweniso Dangu lawovyanga Ayisirayeli munthowa zinyaki.

¹⁰ Marangu ngenanga ngengapu kuti ngasambizgi ŵanthu fundu yauneneska yakukhumbika ukongwa. c Kweni fumbu ndakuti, kumbi taŵanthu tipasiyana wuli ubudi wo tikuhara kutuliya kwaku Adamu, kutuwa mgonezgi unyaki kuluta ku unyaki? Tichita venivi kuziya mu kugonana kweniso kubala ŵana. (Aroma 5:12) Mwaviyo, Dangu laku Chiuta lakumbusanga ŵanthu ŵaki kuti ŵenga akubuda. Ndipu kukamba uneneska, tosi tibalika te akubuda. (Salimo 51:5) Tikhumbika kugowokereka maubudi kweniso kuwomboleka kuti tindere kufupi ndi Chiuta yo ndi mtuŵa.

11, 12. (a) Kumbi ndi fundu yauneneska niyi yo Dangu lasambizganga? (b) Kumbi mu Dangu mwenga fundu nizi zo zawovyanga ŵanthu ambula kunanga kuti aleki kupaskika chilangu?

¹¹ Dangu lasambizganga kuti Yehova ndi murunji. Dangu laku Mozesi lachiskanga kuti pajengi kukoliyana pakati mlandu wo munthu wananga ndi chilangu cho wakhumbika kulonde, ndi chilatu chakuti paje urunji. Mwaviyo, Dangu lakambanga kuti: “Umoyu kulipa umoyu, jisu kulipa jisu, jinu kulipa jinu, janja kulipa janja, kweniso phazi kulipa phazi.” (Dotoronome 19:21) Fundu yeniyi yilongo kuti  asani munthu waswa dangu, chilangu chaki chakhumbikanga kukoliyana ndi mlandu waki. Chigaŵa chenichi cha urunji waku Chiuta chakwaskanga fundu zosi za mu Dangu, ndipu nge mo tiwoniyengi mu Mutu 14, fundu yeniyi yititiwovya ukongwa mazuŵa nganu kuti tivwisi umampha vakukwaskana ndi sembi yaku Yesu Khristu.—1 Timote 2:5, 6.

¹² Mu Dangu mwenga so fundu zinyaki zo zawovyanga kuti ŵanthu ambula kunanga aleki kuchitikiya vinthu vambula urunji. Mwakuyeruzgiyapu, pakhumbikanga akaboni pafufupi ŵaŵi kuti munthu yo wambika mulandu wasimikiziki kuti ngwakunanga nadi. Ndipu asani munthu wapereke ukaboni waboza wapaskikanga chilangu chikulu. (Dotoronome 19:15, 18, 19) Kulonde pamwenga kupereka vinyeda kwenga so kwakukanizgika. (Ekisodo 23:8; Dotoronome 27:25) Ndipu chinanga mphakuchita malonda, ŵanthu aku Chiuta akhumbikanga kulondo fundu zaku Yehova zakukwaskana ndi urunji. (Levitiko 19:35, 36; Dotoronome 23:19, 20) Kukamba uneneska, Dangu lenga lakovya ukongwa kwa Ayisirayeli kuti vinthu viŵayendiyengi umampha!

13, 14. Kumbi Dangu lawovyanga wuli kuti munthu yo waba ndi munthu yo amubiya achitiriki vinthu mwaurunji?

¹³ Kumbi Dangu laku Mozesi lenga ndi marangu ngakusuzga ngo ngachitiskanga kuti ŵanthu aleki kuŵayeruzga mwalisungu? Awa! Fumu Davidi yingukambirika kulemba kuti: “Dangu laku Yehova ndakufikapu.” (Salimo 19:7) Davidi waziŵanga kuti Dangu lachiskanga ŵanthu kuti ajengi alisungu kweniso kuti achitengi vinthu mwaurunji. Ntchifukwa wuli tikamba viyo?

¹⁴ Marangu nga mu vyaru vinandi mazuŵa nganu, ngatanjiya ŵanthu wo ananga mumalu mwa ŵanthu wo aŵanangiya. Mwakuyeruzgiyapu, ankhungu angaja nyengu yitali mujeri. Panyengu yosi yo ankhungu ŵenaŵa ŵe mujeri, chinanga kuti katundu yo anguba wangaŵa kuti wechendasaniliki, ŵeneku akatundu yo akhumbika kupereka mbwenu ndalama za msonkhu zo boma ligwiriskiya ntchitu pakusunga ankhungu ŵenaŵa. Ku Isirayeli wakali, kwengavi majeri nge mo viliri mazuŵa nganu. Ndipu asani apereka chilangu ku munthu yo wananga, akhumbikanga cha kujumpha mphaka. (Dotoronome 25:1-3) Munthu yo waba, wakhumbikanga kuweza vinthu vo waba ku mweneku. Kweniso wakhumbikanga kusazgiyapu katundu munyaki pa yo wanguba. Kumbi wakhumbikanga kuweza katundu munandi wuli? Vathembanga  ndi mlandu waki. Viwoneka kuti akweruzga aŵanaŵaniyanga fundu zakupambanapambana pakweruzga mlandu wa munthu, mwakuyeruzgiyapu, aŵanaŵaniyanga asani munthu yo ngwakulapa. Ndichu chifukwa chaki vinthu vo munthu yo waba wakhumbikanga kuweza vo vikonkhoskeka pa Levitiko 6:1-7, vimana ukongwa kuyeruzgiya ndi vo vikonkhoskeka pa Ekisodo 22:7.

15. Kumbi mu Dangu mwenga so marangu nanga ngo ngawovyanga munthu yo wabaya munyaki mwangozi kuti wachitiriki lisungu kweniso urunji?

¹⁵ Dangu lalongonga kuti ndi maubudi ngosi cha ngo ŵanthu achita mwadala, ndipu venivi valongonga kuti Yehova ngwalisungu. Mwakuyeruzgiyapu, asani munthu wabaya munyaki mwangozi, wakhumbikanga kuthaŵiya ku umoza mwa mizi yakuthaŵiyaku yo yenga ku Isirayeli, ndipu wakhumbikanga cha kupaskika chilangu cha umoyu kulipa umoyu. Asani akweruzga akwenere ayeruzga nkhani yaki, munthu yo wajanga mbwenu mutawuni yeniyo wathaŵiya mpaka po mura wa asembi wa mutawuni yo wakutuwa wafwiya. Asani venivi vachitika, munthu yo wasankhanga yija kuja kwekosi ko wakhumba. Venivi vawovyanga kuti munthu yo wayanduwi ndi lisungu laku Yehova. Kusazgiyapu penapa, dangu lenili lawovyanga so Ayisirayeli kuziŵa kuti umoyu wamunthu ngwakuzirwa ukongwa.—Numeri 15:30, 31; 35:12-25.

16. Kumbi Dangu lavikiriyanga wuli wanangwa wa munthu?

¹⁶ Dangu lavikiliyanga so wanangwa wamunthu. Aŵanaŵaniyani mo lavikiliyanga ŵanthu ŵeniwo ŵenga ndi ngongoli. Mwakuyeruzgiyapu, munthu wazomerezgekanga cha kusere munyumba ya munthu yo wenayu ndi ngongoli ndi kuchimukole katundu waki nge chikoli kuti wamuwezge ngongoli yaki. Mumalu mwaki, wakhumbikanga kuma kubwalu ndi kulindizga kuti munthu yo wenayu ndi ngongoli wazi kuti wamupaski cho wakhumba kuko. Venivi vavikiliyanga mweneku wa nyumba kuti munyumba mwaki muleki kusere munthu munyaki kwambula kumulamula kuti wasere. Asani mweneku wangongoli wato chakuvwala chakubwalu cha munthu yo wenayu ndi ngongoli, wakhumbikanga kumuweze chakuvwala cho lumwi lichisere, chifukwa mweneku wachikhumbanga kuti wavwali ndi usiku.—Dotoronome 24:10-14.

17, 18. Pa nkhani yakukwaskana ndi nkhondu, kumbi Ayisirayeli apambananga wuli ndi ŵanthu amitundu yinyaki, nanga ntchifukwa wuli?

¹⁷ Mu Dangu mwenga so marangu nganyaki ngo ngakambanga vakukwaskana ndi nkhondu. Ŵanthu aku Chiuta akhumbikanga cha kuchita nkhondu pakukhumba waka kusaniya nthazi zakulamuliya pamwenga pakukhumba waka kuthereska anyawu, kweni akhumbikanga kuchita “Nkhondu zaku Yehova.” (Numeri 21:14) Kanandi, Ayisirayeli  akambiyanga arwani ŵawu kuti azomerezi waka kuti athera. Asani ŵanthu wo akana kuthera waka, Ayisirayeli achizenganga mahema ngawu kuzunguliya tawuni ya arwani ŵawu, kweni achitanga venivi mwakukoliyana ndi marangu ngaku Chiuta. Kweniso mwakupambana ndi vo asilikali anandi achita, Ayisirayeli azomerezekanga cha kukolere anthukazi pamwenga kubaya ŵanthu mwachisawawa. Akhumbikanga so kuphwere chilengedu mwakuti azomerezekanga cha kutema vimiti va vipasu va arwani ŵawu. d Kweni ŵanthu amitundu yinyaki wosi, akanizgikanga cha kuchita vinthu vosi venivi.—Dotoronome 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Kumbi muguŵa asani mutuvwa kuti muvyaru vinyaki ŵana anamana atiŵasambiza usilikali? Ku Isirayeli wakali, munthu yo wechendakwanisi vyaka 20 wazomerezekanga cha kusere usilikali. (Numeri 1:2, 3) Kweniso asani munthu wachita mantha ukongwa, wakhumbikiyanga so cha kuluta kunkhondu chinanga we ndi vyaka vakujumpha 20. Kusazgiyapu yapa, munthulumi yo wato waka sonu, wakhumbikanga kuja panyumba kwa chaka champhumphu wechendaluti ku nkhondu mpaka po mwana waki wakwamba wawiyaku. Ndipu nge mo Dangu lingukambiya, kuchita venivi kwawovyanga kuti munthulumi yo wato waka sonu “wakondwesengi muwolu waki.”—Dotoronome 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Kumbi Dangu lavikiliyanga wuli anthukazi, ŵana, mabanja, ŵana alanda kweniso vyoko?

¹⁹ Dangu lavikiriyanga so anthukazi, ŵana kweniso mabanja ndipu Ayisirayeli akhumbikanga kuwonesesa kuti ŵanthu ŵenaŵa ŵe ndi vinthu vakukhumbikiya. Dangu lalamulanga apapi kuti aphweriyengi ŵana ŵawu kweniso kuŵasambiza vakukwaskana ndi Yehova. (Dotoronome 6:6, 7) Lakanizanga kuti munthu wangagonananga cha ndi mubali waki ndipu weyosi yo wachita venivi wakhumbikanga kubayika. (Levitiko, chaputala 18) Lakanizganga so kuchita chigololu chenicho kanandi chichitiska kuti nthengwa zimalengi ndipu ŵanthu a mubanja lo aleka kumutumbika munthu yo wachita venivi. Kusazgiyapu yapa, kuziya mu Dangu, Yehova wangulamula Ayisirayeli kuti awonesesengi kuti ŵana alanda kweniso vyoko, ŵe ndi vakukhumbikiya ndipu wanguŵatcheŵeska so kuti angaŵachitiyanga nkhaza cha chifukwa asani achita venivi, iyu waŵakwiyiyengi.—Ekisodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ntchifukwa wuli Dangu laku Mozesi lazomerezanga Ayisirayeli kuto muta? (b) Ntchifukwa wuli Yehova wanguzomereza muta kwa kanyengu kamanavi?

 ²⁰ Kweni anyaki angafumba kuti, ‘Ntchifukwa wuli Dangu lazomerezanga kuto muta?’ (Dotoronome 21:15-17) Kuti tivwisi umampha, titenere kukumbuka kuti mudawuku wa Ayisirayeli kweniso mo achitiyanga vinthu vipambana ukongwa ndi mo isi tichitiya vinthu mazuŵa nganu. (Nthanthi 18:13) Yehova wati walenga Adamu ndi Heva wangukamba mwakuvwika umampha kuti munthulumi wakhumbika kuja ndi munthukazi yumoza, munthukazi nayu wakhumbika kuja ndi munthulumi yumoza ndipu wosi ŵaŵi azamuja liŵavu limoza mpaka muyaya. (Genezesi 2:18, 20-24) Kweni pa nyengu yo Yehova waperekiyanga Dangu kwa Ayisirayeli, ndipu anandi aku yiwu ŵe ndi anthukazi anandi kali. Yehova wanguziŵa kuti kanandi ŵanthu ŵaki wo ŵenga ‘akumira mtima,’ azamutondeka kuvwiya chinanga ndi marangu ngakukhumbika ukongwa, nge dangu lakukanizga kusopa angoza. (Ekisodo 32:9) Mwaviyo, Yehova wanguwona kuti yeniyi yenga nyengu yamampha cha yakunozge vinthu viheni vo vachitikanga vakukwaskana ndi nthengwa. Ndipu tingaluwanga cha kuti ndi Yehova cha yo wangukambiya Ayisirayeli kuti atongi muta. Mumalu mwaki, wangupereka marangu ngo ngavikiriyanga anthukazi kuti aleki kuchitirika nkhaza.

²¹ Mwakuyanana waka ndi nkhani yeniyi, anyaki afumba so kuti, ‘Ntchifukwa wuli Dangu laku Mozesi lazomerezanga munthulumi kupata muwolu waki asani pe vifukwa vakuvwika? (Dotoronome 24:1-4) Yesu wangukamba kuti Yehova wanguzomereza Ayuda kuchita venivi chifukwa cha ‘kunonopa kwa mitima yawu.’ Kweni wanguzomereza venivi kuchitika kwa kanyengu kamanavi waka. Mwakuti Yesu wangukambiya ŵanthu wo amulondonga kuti avwiyengi fundu zo Yehova wakujalikiska pakwamba zakukwaskana ndi nthengwa.—Mateyu 19:8.

22. Kumbi Dangu laku Mozesi lachiskanga Ayisirayeli kuti alongongi chanju munthowa wuli, nanga akhumbikanga kulongo chanju kwaku yani?

²² Mazuŵa nganu palivi charu cho chingapanga marangu ngo ngangawovya kuti ŵanthu ayanjanengi. Kweni Dangu laku Mozesi lasambizanga ŵanthu kuti ayanjanengi. Ndichu chifukwa chaki mu buku la Dotoronome pe, mazu ngakuti “chanju” ngasanilika maulendu ngakujumpha 20. Dangu lachiŵi kweniso likulu lenga lakuti: “Uyanjengi munyaku nge mo utijiyanjiya wamweni.” (Levitiko 19:18; Mateyu 22:37-40) Ŵanthu aku Chiuta akhumbikanga kulongo chanju chenichi kwa Ayisirayeli  anyawu kweniso ku ŵanthu amitundu yinyaki wo ŵenga alendu, chifukwa akhumbikanga kukumbuka kuti nawu nyengu yinyaki ŵenga alendu kucharu chinyaki. Yiwu akhumbikanga so kwanja akavu kweniso akusuzgika ndipu akhumbikanga kuŵawovya kusaniya vinthu vakukhumbika, mu malu mwakuŵachitiya nkhaza. Kusaziyapu yapa, Ayisirayeli angukambirika kuti achitiyengi lisungu viŵetu vawu kweniso kuviŵanaŵaniya.—Ekisodo 23:6; Levitiko 19:14, 33, 34; Dotoronome 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Kumbi munthu yo wangulemba Salimo 119 wanguchiskika kuchitanji, nanga kumbi isi tingasimikiza mtima kuchitanji?

²³ Palivi so mtundu unyaki wa ŵanthu wo ukujapu ndi marangu ngamampha viyo pacharu chosi! Ndichu chifukwa chaki munthu munyaki yo wakulembaku buku la masalimo wangulemba kuti: “Nditiliyanja ukongwa dangu linu!” Kweni iyu wavwanga waka cha mumtima kuti watiliyanja Dangu laku Chiuta. Mumalu mwaki, chifukwa chakwanja marangu ngenanga wayesesanga kungavwiya kweniso kungalondo. Iyu wangukamba so kuti: “Nditiliŵanaŵaniya zuŵa losi lamphumphu.” (Salimo 119:11, 97) Venivi vilongo kuti iyu wasaniyanga nyengu yakusambiriya marangu ngaku Yehova. Ndipu tikayikiya cha kuti kuchita venivi kungumuwovya kuti wangayanjengi ukongwa marangu ngaku Yehova. Kweniso kungumuwovya kuti wamuyanjengi ukongwa Wakupereka Marangu Mura, Yehova Chiuta. Asani namwi mulutirizgengi kusambira marangu ngaku Yehova, muyambengi kumuyanja ukongwa Wakupereka Marangu Mura, kweniso Chiuta waurunji.