Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 13

“Mulawo Wa Jehova Ulilondokede”

“Mulawo Wa Jehova Ulilondokede”

1, 2. Nkaambo nzi bantu banji ncobataulemeki mulawo, pele ino mbuti mbotunga twalimvwa kujatikizya milawo ya Leza?

 “BWEENDE bwambeta mulindi uutagoli, . . . uunyonyoona zintu zyoonse.” Ikaambo aaka kalembedwe mubbuku ilyakamwaigwa mumwaka wa 1712. Mulembi walyo wakabutongooka kapati bweende bwambeta oomo zimwi ziindi milandu moyakali kutola myaka iili mbwiibede munkuta kaitasalazyigwi, eeco calo cakali kubapa kucetaala aabo ibakali kuyanda lubeta lweelede. Mumasi manji, ibweende bwambeta bulinyongene kapati, buzwide kutalulama, lweeno alimwi tabusyomeki cakuti bantu koonse-koonse balabusulaika kapati.

2 Mukwiimpana azyaambwa atala aawa, amulange-lange majwi aakalembwa myaka iitandila ku 2,700 yainda aakuti: “Eelo kaka ndilauyanda mulawo wako!” (Intembauzyo 119:97) Nkaambo nzi sintembauzyo ncaakauyandisya boobu mulawo? Nkaambo kakuti imulawo ngwaakalumbaizya wakaanzwa aa Jehova Leza, tiiwakaanzwa amfwulumende yabantu iili yoonse. Mbomuyaabuzumanana kwiiya milawo ya Jehova, anywebo muyoolimvwa mbubwenya mbwaakalimvwa sintembauzyo. Ikwiiya kuli boobo kuyoomupa luzyibo kujatikizya muntu wiinda boonse mumakani aalubeta kujulu aansi.

Sikupa Milawo Mupati

3, 4. Muunzila nzi Jehova mwaalitondezya kuti ngu Sikupa Milawo?

3 Bbaibbele litwaambila kuti: “Kuli buyo Sikupa Mulawo a Mubetesi omwe.” (Jakobo 4:12) Ncobeni, Jehova alikke ngo Sikupa Milawo mwini-mwini. Nobuba bweende bwazintu zyamujulu bweendelezyegwa ‘amilawo yeendelezya majulu.’ (Jobu 38:33) Aalo makamu-makamu aabangelo ba Jehova basalala ayendelezyegwa amulawo wa Leza, mbwaanga babikkidwe mumilimo iigaminide alimwi balabeleka kwiinda mukulaililwa a Jehova kabali babelesi bakwe.​—Intembauzyo 104:4; Bahebrayo 1:7, 14.

4 Alimwi Jehova wakapa milawo yakwe akubantu. Umwi aumwi wandiswe ulijisi manjezyeezya, alo aatondezya bululami bwa Jehova. Mbwaanga mulawo wamukati, imanjezyeezya alakonzya kutugwasya kwaandaanya zintu ziluzi azitaluzi. (Baroma 2:14) Bazyali besu bakusaanguna bakajisi manjezyeezya aalondokede, aboobo bakali kuyandika buyo milawo misyoonto. (Matalikilo 2:15-17) Pele bantu batalondekede bayandika milawo minji kapati kubeendelezya kuti bacite kuyanda kwa Leza. Aabo bazyali besu bansiku mbuli Nowa, Abrahamu alimwi a Jakobo bakapegwa milawo a Jehova Leza alimwi abalo milawo eeyo bakayaambila mikwasyi yabo. (Matalikilo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Jehova wakaba Sikupa Milawo munzila iilibedelede ciindi naakapa musyobo wabana Israyeli Mulawo kwiinda muli Musa. Ooyu mulawo utupa luzyibo lunji kujatikizya bululami bwa Jehova.

Ikulanga-Langa Mulawo wa Musa​—Mubufwaafwi

5. Sena Mulawo wa Musa wakali mulongo wamilawo minji iiminya, alimwi ino nkaambo nzi ncomwiinguda boobo?

5 Bantu banji bayeeya kuti Mulawo wa Musa wakali mulongo wamilawo minji iiminya. Ikuyeeya kuli boobo takuluzi pe abuniini. Kuli milawo yiinda ku 600 mumulawo woonse. Ilimvwisya kuba minji kapati, pele amuyeeye ceeci: Kuzikusika kumamanino aamwaanda wamyaka wa 20, milawo yamucisi ca United States yakazuzya mapeeji aamabbuku aamilawo aayinda ku 150,000. Kwainda myaka yobile, milawo iimbi iisika ku 600 ilayungizyigwa! Aboobo ikuti twaamba zyakuvwula kwini, imweelwe wamilawo yabantu upa kuti milawo yamu Mulawo wa Musa iceye kapati. Nokuba boobo, Mulawo wa Leza wakabeendelezya bana Israyeli mumbazu zyabuumi eezyo milawo yamazuba aano moitagumi akuguma. Mubufwaafwi, amulange-lange zeezyo zyakajatikizyidwe.

6, 7. (a) Ncinzi caandaanya Mulawo wa Musa kumilawo iimbi yoonse, alimwi ino nguuli mulawo mupati kwiinda mu Mulawo wa Musa? (b) Mbuti bana Israyeli mbobakali kunga batondezya kuti bakabuzumina bulelo bwa Jehova?

6 Mulawo wa Musa wakasumpula bulelo bwa Jehova. Aboobo, Mulawo wa Musa tuukonzyi kweezyanisyigwa amulawo uumbi uuli woonse. Mulawo mupati akati kamilawo yanguwo wakali wakuti: “Amuswiilile nobana Israyeli: Jehova Leza wesu, ngu Jehova omwe buyo. Mweelede kuyanda Jehova Leza wanu amoyo wanu woonse, abuumi bwanu boonse alimwi anguzu zyanu zyoonse.” Ino bantu ba Leza bakeelede kulutondezya buti luyando ndobakajisi kulinguwe? Bakeelede kumubelekela, kulibombya kubulelo bwakwe.​—Deuteronomo 6:4, 5; 11:13.

7 Muna Israyeli umwi aumwi wakatondezya kuti wakali buzuminide bulelo bwa Jehova kwiinda mukulibombya kulibaabo bakali kumweendelezya. Ibazyali, basilutwe, babetesi, bapaizi alimwi amwami, boonse buyo bakali kwiiminina bweendelezi bwa Leza. Kuli Jehova, kuzangila baabo bakali kweendelezya cakeelene buyo akuzangila nguwe. Kulubazu lumbi, aabo ibakali kweendelezya bakali kunookalalilwa a Jehova ikuti babeendelezya calunya bantu bakwe. (Kulonga 20:12; 22:28; Deuteronomo 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Aboobo basikweendelezya abaabo bakali kweendelezyegwa bakali kuyandika kutobela bulelo bwa Leza.

8. Mbuti Mulawo wa Musa mbowakasumpula ceelelo ca Jehova cabusalali?

8 Mulawo wa Musa wakakankaizya ceelelo ca Jehova cabusalali. Mabala aakuti “kusalala” alimwi ‘abusalali’ alajanika ziindi ziinda ku 280 mu Mulawo wa Musa. Mulawo wakabagwasya bantu ba Leza kwaandaanya zintu zyakali kusalala azintu zyakasofweede, wakaamba zintu zitandila ku 70 izyakali kunga zyapa kuti muna Israyeli asofwaale. Imilawo eeyi yakaamba zintu mbuli bulondo bwakumubili, zyakulya alimwi mane ambotwakeelede kusowegwa tubi. Milawo iili boobo yakali kugwasya kapati kusumpula buumi buli kabotu. a Pele yakajisi mulimo uusumpukide kapati, iwakugwasya bantu kuba baabo mbakkomanina lyoonse Jehova, ibaandeene kumicito yazisi zisofweede zyakabeengelede. Amulange-lange cikozyanyo.

9, 10. Ino cizuminano ca Mulawo wa Musa cakali kubikkilizya malailile aali kujatikizya koonana alimwi akuzyala bana, alimwi ino nimpindu nzi zyakajanwa mukutobela milawo eeyo?

9 Malailile aamu Mulawo wacizuminano akali kwaamba kuti, ikoonana nokuba akati kabantu bakwetene alimwi akutumbuka, kwakali kubabikka muciimo cakusofwaala kwaciindi cili mbocibede. (Levitiko 12:2-4; 15:16-18) Imalailile aali boobo tanaakali kusampaula zipego eezyi zisalala zizwa kuli Leza. (Matalikilo 1:28; 2:18-25) Muciindi caboobo, milawo eeyo yakali kusumpula busalali bwa Jehova, calo cakali kugwasya bakombi bakwe kutantamuka busofwaazi buli boonse. Cilasalala kuti zisi zyakeengelede bana Israyeli zyakali kusanganya kukomba azilengwa zyakoonana alimwi abuzyazi. Bukombi bwabana Kanana bwakali kubikkilizya abwaamu bwakali kucitwa abaalumi alimwi abamakaintu. Kwakali busofwaazi butaambiki alimwi bwakalidumide koonse-koonse. Mukwiimpana, Mulawo wakabwaandaanya bukombi bwa Jehova cakumaninina kumakani aakoonana. b Kwakali mpindu azimbi.

10 Milawo eeyo yakajisi mulimo wakuyiisya kasimpe kayandika. c Mubwini, mbuti kampenda kacibi ca Adamu mbokakatambukizyigwa kuzwa muzyalani lyomwe akuya muzyalani litobela? Sena takuli kwiinda mukoonana alimwi amukuzyala bana? (Baroma 5:12) Inzya, Mulawo wa Leza wakali kwiibalusya bantu kuti cibi cakaliko lyoonse. Mubwini, toonse tuzyalilwa mucibi. (Intembauzyo 51:5) Tuyandika kulekelelwa akunununwa ikutegwa tube acilongwe a Leza wesu uusalala.

11, 12. (a) Ino ninjiisyo nzi yabululami iiyandika kapati yakakankaizyigwa a Mulawo? (b) Ino nzikwabililo nzi zyakutanyonganya bululami izyakabikkilizyigwa mu Mulawo?

11 Mulawo wa Musa wakasumpula bululami bwa Jehova bulondokede. Mulawo wa Musa wakakankaizya njiisyo yakweendelezya makani aalubeta munzila yeelene. Aboobo Mulawo wakaamba kuti: “Buumi kubuumi, liso kuliso, janza kujanza acituta kucituta.” (Deuteronomo 19:21) Eelyo kujatikizya milandu, cisubulo cakali kuyandika kweelana amulandu wacitwa. Cibeela eeci cabululami bwa Leza cakalidumide kapati mu Mulawo woonse alimwi kuzikusika kuciindi cino, ciciyandika mukuteelela cituuzyo cacinunuzyo ca Kristo Jesu mbubwenya Cibalo 14 mbocitiitondezye.​—1 Timoteyo 2:5, 6.

12 Alimwi Mulawo wa Musa wakali kubikkilizya alukwabililo kubumpelenge mulubeta. Mucikozyanyo, kwakali kuyandika bakamboni bobile ikutegwa kaambo kasinizyigwe kuti nkamasimpe. Imulandu wakwaamba makani aakubeja wakali mupati. (Deuteronomo 19:15, 18, 19) Bumpelenge alimwi amakulo zyakali kukasyigwa kapati azyalo. (Kulonga 23:8; Deuteronomo 27:25) Nomuba mumakwebo aabo, bantu ba Leza bakeelede kutobela ceelelo ca Jehova cabululami cisumpukide kapati. (Levitiko 19:35, 36; Deuteronomo 23:19, 20) Ooyo mulawo uusumpukide alimwi uutasalululi wakababeda cilongezyo cipati bana Israyeli!

Milawo Iitondezya Lubomba Akutasalulula Mumakani Aalubeta

13, 14. Mbuti Mulawo mbowakabotya lubeta kujatikizya mubbi amuntu ooyo ngwaakabbida?

13 Sena Mulawo wa Musa wakali mulongo wamalailile aatanyoneki, aatapi kweengelela? Peepe! Mwami Davida wakasololelwa amuuya wa Leza kulemba kuti: “Mulawo wa Jehova ulilondokede.” (Intembauzyo 19:7) Mbubwenya mbwaakazyi kabotu, Mulawo wakasumpula lubomba alimwi akutasalulula mulubeta. Ino mbuti mbowakacita boobo?

14 Mumasi amwi mazuba aano, kulibonya kuti mulawo ulabalendekezya akubeengelela kapati bantu bacita milandu kwiinda mboukwabilila baabo bapenzyegwa. Mucikozyanyo, babbi balakonzya kukkala kwaciindi cili mbocibede muntolongo. Pele, ibakabbidwa inga kabakkede kakunyina kupilusyilwa zintu zyabo, kumane bayandika kubbadela mitelo iigwasya kusumpula maanda aakkalwa alimwi akuula zyakulya zipegwa zigwebenga eezyo muntolongo. Mu Israyeli yansiku, kwakanyina ntolongo zili mbuli nzyotuzyi mazuba aano. Kweelana amulawo, cisubulo cimwi acimwi kuli mpocakali kuyiila. (Deuteronomo 25:1-3) Mubbi wakeelede kulunga kumuntu ngwaakabbida zintu kujatikizya zintu eezyo nzyaakabba. Kunze lyaboobo, mubbi wakeelede kubbadela amali aambi. Mali nzi? Taakajisi mweelwe uugaminide pe. Kulibonya kuti babetesi bakalipedwe nguzu zyakulanga-langa mbazu ziindene-indene zyamulandu ooyo, mbuli kweempwa kwasikubisya. Eeci ncecipandulula kaambo ikulunga kwaambwa kuli Levitiko 6:1-7 ncokuteelene akooko ikwaambidwe ku Kulonga 22:7.

15. Mbuti Mulawo mbowakabona kwaamba kuti lubomba alimwi abululami bwacitwa eelyo nokuli mulandu wakujaya muntu cakutazyiba?

15 Calubomba, Mulawo wakali kutondezya kuti tazili zibi zyoonse izyakali kucitwa acaali. Mucikozyanyo, ciindi umwi naajaya muntu cakutazyiba, tanaakeelede kubbadela buumi kubuumi ikuti wabweza ntaamu iiluzi kwiinda mukutijila kumunzi umwi wakuyubila akati kayeeyo yakamwaikizyenye mucisi ca Israyeli coonse. Mpoonya babetesi beelela nobamanizya kulanga-langa mulandu wakwe, wakeelede kuzumanana kukkala mumunzi wakuyubila kusikila ciindi nayakufwa mupaizi mupati. Mpoonya wakalaangulukide kukkala kufwumbwa nkwaakali kuyanda mwini. Aboobo, wakali kugwasyigwa alubomba lwa Leza. Mulawo ooyu alimwi wakali kukankaizya mbobwakali kuyandika kapati buumi bwamuntu.​—Myeelwe 15:30, 31; 35:12-25.

16. Mbuti Mulawo mbowakali kukwabilila zyeelelo zyamuntu zimwi?

16 Mulawo wakazikwabilila zyeelelo zyamuntu umwi aumwi. Amulange-lange mbowakabakwabilila aabo ibakajisi zikwelete. Mulawo wakali kukasya kunjila muŋanda yasikukweleta akubweza zintu nzyajisi kuba cikonke kusikila leelyo nayoopilusya nzyaakakweleta. Muciindi caboobo, sikukweletesya wakeelede kukkala anze alimwi akulekela sikukweleta kuti amupe cikonke kusikila wabbadelwa cikwelete. Aboobo ŋanda yamuntu tiiyakali kusaalwa pe. Ikuti sikukweletesya wabweza cisani casikukweleta kacili cikonke, wakeelede kucipilusya kaatanaba mangolezya, mbwaanga sikukweleta wakeelede kucibelesya masiku kutegwa cimukasaalizye.​—Deuteronomo 24:10-14.

17, 18. Mumakani aajatikizya kulwana nkondo, mbuti bana Israyeli mbobakaimpene azisi zimbi, alimwi ino nkaambo nzi?

17 Noiba nkondo, kuli mboyakali kweendelezyegwa a Mulawo. Bantu ba Leza bakali kuyoolwana kabali baiminizi ba Leza mu “Nkondo zya Jehova,” ikutali kulwana akaambo kakuyandisisya mpuwo naa kuzunda pe. (Myeelwe 21:14) Ziindi zinji, bana Israyeli bakali kusaanguna kwaamba ncobakeelede kucita aabo mbobakali kuyanda kusaala. Ikuti bantu bamumunzi bakaka kucita ncobaambilwa, bana Israyeli bakali kuyoowusaala munzi ooyo, pele kweelana amalailile aa Leza. Mukwiimpana abasikalumamba banji kuzwa kaindi, ibaalumi mumpi yabana Israyeli tiibakali kuzumizyigwa pe kujata bamakaintu naa kutola lubazu mucijaye-jaye. Mane alimwi bakeelede kucilemeka cooko ncobakali kuyoosaala, tiibakeelede kuyootema misamu yamicelo yabasinkondonyina. d Impi zimbi kunyina nozyakajisi malailile aakali kukasya kucita zintu zimwi aali mbuli bwayaaya.​—Deuteronomo 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

18 Sena mulasululwa ciindi nomumvwa kuti muzisi zimwi ibana basyoonto bali mukuyiisyigwa kuba basikalumamba? Mu Israyeli yansiku, kunyina mwaalumi uutasiki kumyaka yakuzyalwa iili 20 iwakeelede kunjizyigwa busikalumamba. (Myeelwe 1:2, 3) Naba mwaalumi mupati wakali kulekwa ikuti naa wakali mukandu kapati. Mwaalumi wakazwide aakukwata caino-ino tanaakeelede kulwana kwamwaka woonse ikutegwa kataninga kunjila mulimo ooyo wantenda kapati akonzye kuzyala ooyo wakali kuzyooba simulyazina. Kwiinda mukucita boobo, Mulawo wakapandulula kuti, muntu iwazwa akukwata wakali kukonzya ‘kukkala aŋanda yakwe akukkomanisya mukaintu wakwe.’​—Deuteronomo 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Nzintu nzi nzyowakabikkilizya Mulawo izyakali kukwabilila bamakaintu, bana, mikwasyi, bamukabafwu alimwi abamucaala?

19 Alimwi Mulawo wakabakwabilila bamakaintu, bana alimwi amikwasyi, akubapa nzyobakali kuyandika. Wakalailila bazyali kunoobabikkila maano akubayiisya lyoonse muzintu zyakumuuya bana babo. (Deuteronomo 6:6, 7) Wakazikasya zilengwa zyoonse zyakoonana kwamubusazinyina, wakapede mulandu walufwu kuti naa muntu wazicita eezyo. (Levitiko, caandaano 18) Alimwi wakakasya bumambi, bwalo kanji-kanji buli mbobwaandaanya akunyonyoona zina alimwi abulemu bwamikwasyi. Mulawo wakali kubalanganya bamukabafwu abamucaala alimwi mutwaambo tuyumu kapati wakakasya kubapenzya.​—Kulonga 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Nkaambo nzi Mulawo wa Musa ncowakazumizya kwaalika akati kabana Israyeli? (b) Kujatikizya makani aakulekana, nkaambo nzi Mulawo ncowakaimpana aceelelo eeco Jesu ncaakapilusya kumbele?

20 Pele mumakani aaya, bamwi balakonzya kubuzya kuti, ‘Ino nkaambo nzi Mulawo ncowakazumizya kwaalika?’ (Deuteronomo 21:15-17) Tweelede kwiilanga-langa milawo eeyo kweelana abukkale bwakuciindi eeco. Aabo ibalanga Mulawo wa Musa kweelana aziindi azilengwa zyamazuba aano, masimpe tabakauteeleli pe. (Tusimpi 18:13) Iceelelo ca Jehova ncaakabikka mu Edeni, cakapa kuti lukwatano lube cintu cizumanana kukabe kutamani akati kamulumi omwe amukaintu omwe. (Matalikilo 2:18, 20-24) Pele kuzikusika kuciindi Jehova naakazikupa Mulawo kubana Israyeli, imicito yakwaalika yakalizumenene kwamyaanda yamyaka iili mbwiibede. Jehova wakalizyi kabotu kuti bantu bakwe ‘basicinguni’ bunji bwaziindi bakali kuyookakilwa kwiitobela noiba milawo iitakatazyi, mbuli yeeyo iikasya kukomba mituni. (Kulonga 32:9) Aboobo, cabusongo tanaakasala ciindi eeco kuba ciindi cakucinca micito yabo yoonse iijatikizya lukwatano. Pele kamuyeeyede kuti tali Jehova pe iwakatalisya maali. Pele wakabelesya Mulawo wa Musa kweendelezya makani aakwaalikana akati kabantu bakwe alimwi akukwabilila kucibelesya munzila mbyaabi cilengwa eeco.

21 Mbubwenya buyo, Mulawo wa Musa wakazumizya mwaalumi kuleka mukaintu wakwe ikuti wacita cimwi cintu akati kazintu zibyaabi zinjaanji kapati. (Deuteronomo 24:1-4) Eeci Jesu wakacaamba kuti nkuzumizya Leza nkwaakazumizyide bama Juda ‘akaambo kakuyuma kwamyoyo yabo.’ Pele kuzumizya ooko kwakali kwakaindi kasyoonto buyo. Kuli basikumutobela, Jesu wakapa ceelelo ca Jehova citaanzi kujatikizya lukwatano.​—Matayo 19:8.

Mulawo Wakasumpula Luyando

22. Muunzila nzi Mulawo wa Musa mowakakulwaizya luyando, alimwi ino nkuuli bani bambi?

22 Sena kuli milawo yamazuba aano njomuzyi iikulwaizya luyando? Mulawo wa Musa wakasumpula luyando kwiinda zintu zimbi zyoonse. Mubbuku lya Deuteronomo mulikke, ibbala lyaamba “luyando” lilajanika mumbazu ziindene-indene iziindi ziinda ku 20. “Weelede kuyanda mweenzinyoko mbubonya mbuli mboliyanda omwini” ngomulawo wakali kutobela mulawo mupati kwiinda yoonse mu Mulawo. (Levitiko 19:18; Matayo 22:37-40) Bantu ba Leza tiibakeelede kutondezya luyando luli boobo akati kabo buyo, pele bakeelede kucita oobo akubeenzu mbocakali kukkala limwi, mbwaanga abalo bana Israyeli cimwi ciindi bakali beenzu. Bakeelede kubayanda bacete alimwi abapengede, ikubagwasya munzila yakumubili alimwi akutababonenena akaambo kamapenzi ngobakajisi. Alimwi mane bakalaililwa kubeengelela akubabikkila maanu banyama babeleka milimo miyumu mbuli yakunyamuna mikuli iilema naa kulima.​—Kulonga 23:6; Levitiko 19:14, 33, 34; Deuteronomo 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Ino mulembi wa Intembauzyo 119 wakakulwaizyigwa kucita nzi, alimwi ino ncinzi ncotunga twakanza kucita?

23 Ino ncisi nzi cimbi icakapegwa milawo iili boobo? Anu sintembauzyo ncaakalemba kuti: “Eelo kaka ndilauyanda mulawo wako!” Pele luyando lwakwe tiilwakali buyo lwamumoyo. Lwakamukulwaizya kubweza ntaamu, mbwaanga wakasolekesya kuutobela mulawo ooyo alimwi akupona kweelana anguwo. Wakazumanana ulaamba: “Ndilakkala ansi kuuyeeya buzuba boonse!” (Intembauzyo 119:11, 97) Inzya, lyoonse wakali kujana ciindi cakwiiya milawo ya Jehova. Tacidoonekwi pe kuti naakali kucita boobo, iluyando ndwaakajisi kulinjiyo lwakayungizyigwa. Alimwi luyando lwakwe kuli Sikupa Milawo, Jehova Leza alwalo lwakayungizyigwa. Mbubwenya buyo andinywe, cilongwe canu a Jehova, Sikupa Milawo Mupati alimwi Leza wabululami acisumbule mbomuyaabuzumanana kwiiya mulawo wakwe.

a Mucikozyanyo, milawo iyakali kulailila kuvwukkila tubi, kuzandula bakali kuciswa malwazi aatambukila alimwi akusamba kwamuntu waguma mutumba, lwakali luzyibo lusumpukide kapati kuciindi eeco cakuti kwakazikwiinda myaanda yamyaka minji kuti zisi zyakeengelede ziizyibe mpindu yanjiyo.​—Levitiko 13:4-8; Myeelwe 19:11-13, 17-19; Deuteronomo 23:13, 14.

b Nokuba kuti matempele aabana Kanana akalijisi bwaandaanda bwakucitila micito yakoonana, Mulawo wa Musa wakali kwaamba kuti aabo ibasofweede tiibakeelede kusola kunjila mutempele. Aboobo, mbwaanga koonana kwakali kubikka bantu muciimo cakusofwaala kwaciindi cili mbocibede, kunyina wakali kunga wacita koonana kuba cibeela camumulawo wabukombi kuŋanda ya Jehova.

c Ikuyiisya ncecakali cintu cipati mu Mulawo. Mubwini, ibbuku litegwa Encyclopaedia Judaica lyaamba kuti, ibbala lyamu Chihebrayo lyakuti “mulawo,” toh·rahʹ, lyaamba “malailile.”

d Mulawo cakutainda mumbali wakabuzya kuti: “Sena azyalo zisamu zyamusyokwe mweelede kuzisinkilila mbuli bantu?” (Deuteronomo 20:19) Sikwiiya mu Juda wamumwaanda wamyaka wakusaanguna wazina lyakuti Philo, wakaamba zyamulawo ooyu, kapandulula kuti Leza ucibona kuti “ncintu citaluleme kuti bukali bweelede kutondezyegwa kubantu kabutondezyegwa akuzintu zinyina mulandu uuli woonse.”