1, 2. Hikwalahokayini vanhu vo tala va nga lavi ku twa nchumu hi nawu, naswona hi fanele hi titwa njhani hi milawu ya Xikwembu?

 “NAWU i khele ro enta, . . . ri mita hinkwaswo.” Xiga lexi xi humelela ebukwini leyi kandziyisiweke hi 1712. Mutsari wa yona u sola fambiselo ra nawu leri eka rona milandzu ya kona yi tengiwaka hi ku nonoka, lerova ku hela malembe, vanhu lava mangaleke va kala va heleriwa hi mali. Ematikweni yo tala endlelo ro tenga milandzu ri rharhanganile, ri talele hi vuhomboloki, xihlawuhlawu naswona ra cincacinca lerova vanhu a va ha lavi ku twa nchumu hi nawu.

² Ku hambana ni leswi, xiya marito lawa ma tsariweke emalembeni ya 2 700 lama hundzeke lama nge: “Ndzi wu rhandza swinene nawu wa wena!” (Pisalema 119:97) Hikwalakayini mupisalema a a wu rhandza swinene? Hikuva nawu lowu a wu ndhundhuzeleke, a wu nga humi eka hulumendhe ya vanhu kambe a wu huma eka Yehovha Xikwembu. Loko u ya u hlaya milawu ya Yehovha u ta ya u titwa ku fana ni mupisalema. Loko u dyondza swi ta endla leswaku u tiva muavanyisi lonkulu evuakweni hinkwabyo.

3, 4. Xana Yehovha u tikombise a ri Munyiki wa Nawu hi tindlela tihi?

³ Bibele yi hi byela leswi: “Ku ni munhu un’we la nga Munyiki wa Nawu ni Muavanyisi.” (Yakobo 4:12) Hakunene, Yehovha hi yena ntsena Munyiki wa Nawu la fanelekaka. Hambi ku ri ku fambafamba ka swilo swa ntumbuluko leswi nga etilweni, ku lawuriwa hi “milawu ya matilo” leyi humaka eka yena. (Yobo 38:33, The New Jerusalem  Bible) Tintsumi ta Yehovha to kwetsima ta magidigidi na tona ti lawuriwa hi nawu wa Xikwembu, hikuva ti nyikiwe mitirho hi ku hambanahambana ka tona naswona i vatirheli lava tirhaka hi ku landza xileriso xa Yehovha.—Pisalema 104:4; Vaheveru 1:7, 14.

⁴ Yehovha u nyike vanhu milawu. Un’wana ni un’wana wa hina u ni ripfalo, leri hi kombisaka ndlela leyi Yehovha a titwaka ha yona hi swilo. Ripfalo i nawu wo karhi wa le ndzeni lowu wu nga hi pfunaka ku vona ku hambana exikarhi ka leswi lulameke ni leswo biha. (Varhoma 2:14) Vatswari va hina vo sungula a va katekisiwe hi ripfalo leri hetisekeke, kutani a va nga lavi milawu yo tala. (Genesa 2:15-17) Kambe, vanhu lava nga hetisekangiki, va lava milawu yo tala leswaku yi va kongomisa eku endleni ka ku rhandza ka Xikwembu. Vapatriyaka vo tanihi Nowa, Abrahama na Yakobe va amukele milawu yo huma eka Yehovha Xikwembu, kutani vona va yi hundzisela eka mindyangu ya vona. (Genesa 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehovha u tikombise a ri Munyiki wa Nawu hi ndlela leyi xiyekaka swinene loko a nyika tiko ra Israyele Nawu hi ku tirhisa Muxe. Nawu lowu wu hi endla hi vona leswaku vululami bya Yehovha byi fika kwihi.

5. Xana Nawu wa Muxe a wo va milawu leyi tikaka ni leyi rharhanganeke, naswona hikwalahokayini u hlamula tano?

⁵ Vanhu vo tala va anakanya leswaku Nawu wa Muxe a wu tika naswona a wu rharhanganile. Sweswo a hi ntiyiso. Ku ni milawu yo tlula 600 eka wona. Yi nga ha vonaka onge yi tele ngopfu, kambe anakanya hi leswi: Eku heleni ka lembexidzana ra vu20, nawu wa United States a wu tate matluka yo tlula 150 000 ya buku ya nawu. Eka malembe man’wana ni man’wana mambirhi ku engeteriwa milawu yin’wana ya kwalomu ka 600! Kutani ke, loko hi languta  mpimo wa yona, ku tala ka milawu leyi vekiweke hi vanhu, ku endla Nawu wa Muxe wu vonaka wu ri wutsongo. Kambe Nawu wa Xikwembu a wu pfuna Vaisrayele eka timhaka ta vutomi leti milawu ya manguva lawa yi nga ti khumbiki nikatsongo. Vona nkatsakanyo lowu landzelaka.

6, 7. (a) I yini lexi endlaka Nawu wa Muxe wu hambana ni milawu yin’wana, naswona hi wihi nawu lowukulu eka Nawu lowu? (b) Vaisrayele a va ta swi kombisa njhani leswaku va byi amukela vuhosi bya Yehovha?

⁶ Nawu wu tlakuse vuhosi bya Yehovha. Xisweswo, Nawu wa Muxe a wu nge pimanisiwi ni milawu yin’wana. Lowukulu swinene eka milawu leyi hi lowu nge: “Yingisa, wena Israyele: Yehovha Xikwembu xa hina i Yehovha un’we. U fanele u rhandza Yehovha Xikwembu xa wena hi mbilu ya wena hinkwayo ni hi vutomi bya wena hinkwabyo ni hi matimba ya wena hinkwawo.” Xana vanhu va Xikwembu a va ta swi kombisa njhani leswaku va xi rhandza? A va fanele va xi tirhela, va titsongahata eka vuhosi bya xona.—Deteronoma 6:4, 5; 11:13.

⁷ Muisrayele un’wana ni un’wana u kombise ku amukela ka yena vuhosi bya Yehovha hi ku yingisa lava nyikiweke vulawuri. Vatswari, tindhuna, vaavanyisi, vaprista ni hosi, hinkwavo a va yimela vulawuri bya Xikwembu. Yehovha a teka munhu loyi a xandzukelaka valawuri a xandzukela na yena. Hi hala tlhelo, Yehovha a nga tsaki loko lava va nga ni vulawuri va xanisa vanhu lava nga ehansi ka vona hikwalaho ka sweswo wa va xupula. (Eksoda 20:12; 22:28; Deteronoma 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Xisweswo, hinkwavo a va ri ni vutihlamuleri byo xixima vuhosi bya Xikwembu.

8. Xana Nawu wu namarhele ku kwetsima ka Yehovha hi ndlela yihi?

⁸ Nawu a wu namarhela ku kwetsima ka Yehovha. Marito ya Xiheveru lama hundzuluxeriweke va ku “ku vangama” ni “ku kwetsima” ma humelela mikarhi yo tlula 280 eka Nawu wa Muxe. Nawu wu pfune vanhu va Xikwembu  leswaku va vona ku hambana exikarhi ka leswi baseke ni leswi thyakeke, leswi tengeke ni leswi nga tengangiki, wu boxa swilo swo hambanahambana swa kwalomu ka 70 leswi nga endlaka Muisrayele a va la nga basangiki. Milawu leyi yi vulavula hi ku basa emirini, swakudya ni ndlela yo cukumeta thyaka. Milawu leyi a yi pfuna swinene eka rihanyo. a Kambe xikongomelo xa milawu leyi a xi tlakukile swinene—ku nga ku endla vanhu va amukeleka eka Yehovha, va hambana ni vanhu va matiko lawa ma va rhendzeleke, lava a va thyakile naswona a va hanya hi vudyoho. Xiya xikombiso lexi landzelaka.

9, 10. Xana ntwanano wa Nawu a wu ri ni milawu yihi leyi khumbaka vuxaka bya rimbewu ni ku veleka vana, naswona milawu leyi yi va pfune njhani vanhu?

⁹ Ntwanano wa Nawu wu boxe leswaku vuxaka bya rimbewu ni ku veleka n’wana—hambi ku ri exikarhi ka vanhu lava ngheneleke vukati—a swi endla munhu a va la nga tengangiki ku ringana nkarhi wo karhi. (Levhitika 12:2-4; 15:16-18) Milawu leyi a yi nga vuli swona leswaku nyiko leyi ya Xikwembu, leyi baseke, a hi ya nkoka. (Genesa 1:28; 2:18-25) Ematshan’weni ya sweswo, milawu leyi a yi seketela ku kwetsima ka Yehovha, naswona yi endla leswaku vagandzeri va yena va tshama va basile. A swi tiveka leswaku matiko lama akelaneke ni Vaisrayele a ma tala ku nghenisa mihivahivani ya vuxaka bya rimbewu ni timhaka ta ku veleka, evugandzerini bya wona. Vukhongeri bya Vakanana a byi katsa vuoswi bya vanhu va xinuna ni va xisati. Leswi swi endle leswaku vubihi lebyi chavisaka byi andza. Ku hambana ni sweswo, Nawu wu endle leswaku  vugandzeri bya Yehovha byi nga hlanganisiwi ni timhaka ta rimbewu. b Vanhu a va tlhela va vuyeriwa na hi tindlela tin’wana.

¹⁰ Milawu yoleyo, yi tlhele yi pfuna ku dyondzisa vanhu ntiyiso wa risima. c Kambe, swi tise ku yini leswaku xidyoho xa Adamu xi nghena eka vanhu hinkwavo? Xana a xi nghenanga hikwalaho ka vuxaka bya rimbewu ni ku veleka vana? (Varhoma 5:12) Nawu wa Xikwembu wu tsundzuxe vanhu va xona leswaku xidyoho xi tshama xi ri kona. Kahlekahle, hinkwerhu hi velekeriwe exidyohweni. (Pisalema 51:5) Hi lava ku rivaleriwa ni ku kutsuriwa leswaku hi kota ku tshinela eka Xikwembu xa hina xo kwetsima.

11, 12. (a) Nawu a wu seketela nsinya wihi wa nawu wa vululami? (b) I yini lexi Nawu wu xi katseke ku tiyisekisa leswaku vululami a byi soholotiwi?

¹¹ Nawu wu namarhela vululami bya Yehovha lebyi hetisekeke. Nawu wa Muxe a wu namarhela nsinya wa nawu wa tihlo hi tihlo etimhakeni ta vululami. Xisweswo, Nawu wu ri: “Vutomi byi ta rihiwa hi vutomi, tihlo hi tihlo, tino hi tino, voko hi voko, nenge hi nenge.” (Deteronoma 19:21) Kutani, eka milandzu yin’wana, nxupulo a wu fanele wu fanela nandzu wa kona. Nawu a wu tirha hi ku landza ndlela leyi ya vululami ya Xikwembu, ni namuntlha hi wona wu hi pfunaka leswaku hi twisisa gandzelo ra  nkutsulo ra Kreste Yesu, hilaha Ndzima 14 yi nga ta kombisa ha kona.—1 Timotiya 2:5, 6.

¹² Nakambe Nawu a wu ri ni swilo swo tiyisekisa leswaku vululami a byi soholotiwi. Hi xikombiso, a ku fanele ku va ni timbhoni timbirhi loko xihehlo xi ta amukeriwa. Xigwevo xa loyi a endleke xihehlo xa mavunwa a xi ri xikulu. (Deteronoma 19:15, 18, 19) Vukungundzwana ni ku fumbarherisa a swi nga fanelanga swi endliwa. (Eksoda 23:8; Deteronoma 27:25) Hambi ku ri etimhakeni ta vona ta mabindzu, vanhu va Xikwembu a va fanele va namarhela milawu ya Yehovha leyi tlakukeke. (Levhitika 19:35, 36; Deteronoma 23:19, 20) Nawu wolowo lowu tlakukeke a wu ri nkateko lowukulu eka Israyele!

13, 14. Xana Nawu wu byi tirhise njhani vululami eka makhamba ni le ka vanhu lava yiveriweke?

¹³ Xana Nawu wa Muxe a wo va milawu leyi nga cinciki, yo pfumala ntwelavusiwana? Doo! Hosi Davhida u huhuteriwe ku tsala: “Nawu wa Yehovha wu hetisekile.” (Pisalema 19:7) Hilaha a a swi tiva kahle hakona, Nawu a wu lava leswaku ku kombisiwa ntwelavusiwana ni ku nga yi hi nghohe. Xana wu swi endlise ku yini sweswo?

¹⁴ Namuntlha ematikweni man’wana, nawu wu vonaka wu sirhelela swigevenga ku tlula lava hlaseriweke. Hi xikombiso, tinsulavoya ti nga ha heta nkarhi ti ri ekhotsweni. Hi hala tlhelo, lava yiveriweke va sala va nga yi kumanga nhundzu ya vona, kambe va boheka ku hakela swibalo leswi hakelelaka vutshamo ni swakudya swa vabohiwa volavo. EIsrayele wa khale, a ku nga ri na makhotso ku fana ni namuntlha. A ku ri ni milawu leyi lawulaka ndlela yo humesa nxupulo. (Deteronoma 25:1-3) Khamba a ri fanele ri hakela loyi ri n’wi yiveleke. Ku engetela kwalaho, a ri  fanele ri tlhela ri hakela ni swin’wana. Swo tanihi kwihi? A swi hambana. Hikwalaho, vaavanyisi a va nyikiwe mpfumelelo wo xiya swivangelo swo hlayanyana, swo tanihi hi ku hundzuka ka mudyohi. Sweswo swi hi endla hi twisisa leswaku hikwalahokayini ndziho lowu khamba a ri fanele ri wu humesa hi ku ya hi Levhitika 6:1-7 wu ri wutsongo ngopfu eka lowu hlamuseriweke eka Eksoda 22:7.

15. Nawu a wu tiyiseka njhani leswaku ku kombisiwa ntwelavusiwana ni vululami eka loyi a dlayeke munhu hi xihoxo?

¹⁵ Nawu wa ntwelavusiwana, a wu vula leswaku a ku nga ri swidyoho hinkwaswo leswi a swi endliwa hi vomu. Hi xikombiso, loko munhu a dlaya un’wana hi xihoxo, a a nga fanelanga a hakela vutomi hi vutomi loko a teke xiboho lexinene hi ku balekela emitini ya vutumbelo leyi a yi ri kona eIsrayele. Endzhaku ka loko vaavanyisi lava fanelekaka va kambisise nandzu wakwe, a a fanele a tshama emutini wolowo wa vutumbelo kukondza muprista lonkulu a fa. Endzhaku ka sweswo a ta va a ntshunxekile ku ya tshama laha a rhandzaka kona. Xisweswo tintswalo ta Xikwembu ti n’wi vuyerisile. Hi nkarhi lowu fanaka, nawu lowu a wu kandziyisa ntikelo wa vutomi bya munhu.—Tinhlayo 15:30, 31; 35:12-25.

16. Xana Nawu wu ti sirhelele njhani timfanelo tin’wana ta vanhu?

¹⁶ Nawu a wu sirhelela timfanelo ta vanhu. Xiya tindlela leti a wu va sirhelela ha tona lava nga ni swikweleti. Munhu la kolotiwaka a a nga pfumeleriwi ku nghena endlwini ya munhu loyi a n’wi kolotaka a teka nchumu wo karhi leswaku a ta kuma mali yakwe. Ematshan’weni ya sweswo, loyi a kolotiwaka a a fanele a yima ehandle leswaku loyi a n’wi kolotaka ku va yena a tisaka xitiyisekiso xa nandzu. Kaya ra munhu a ri sirheleriwa. Loko loyi a kolotiwaka a teke nguvu ya le handle ya loyi a kolotaka tanihi hi xitiyisekiso xa nandzu, a a fanele a yi tlherisela nimadyambu, hikuva loyi a kolotaka a a ta yi lava leswaku a tifunengeta hayona nivusiku.—Deteronoma 24:10-14.

17, 18. Eka timhaka leti katsaka nyimpi, xana Vaisrayele a va hambana ni matiko laman’wana hi ndlela yihi, naswona hikwalahokayini?

 ¹⁷ Nawu a wu lawula ni timhaka ta nyimpi. Loko vanhu va Xikwembu va ya enyimpini a va nga yi hikwalaho ko susumetiwa hi makwanga kambe a va tirha tanihi hi vayimeri va Xikwembu eka “Tinyimpi ta Yehovha.” (Tinhlayo 21:14) Mikarhi yo tala Vaisrayele a va rhanga va nyika valala va vona nkarhi wo vula leswaku matlhari hansi! Loko muti wolowo wu ala ku vula sweswo, kutani Vaisrayele a va wu hlasela—kambe va landzela milawu ya Xikwembu. Ku hambana ni masocha yo tala ematin’wini, vavanuna va vuthu ra Israyele a va nga pfumeleriwi ku pfinya vavasati kumbe ku dlayetela un’wana ni un’wana. Nakambe a va nga fanelanga va onha mbangu, kumbe ku tsema mirhi ya mihandzu ya valala va vona. d Mavuthu man’wana a ma nga ri na yona milawu yo fana ni leyi.—Deteronoma 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Xana wa nyenyetseka loko u twa leswaku ematikweni man’wana swihlangi swi leteriwa ku va masocha? EIsrayele wa khale ku hava mufana loyi a nga ehansi ka malembe ya 20 loyi a a nghenela vusocha. (Tinhlayo 1:2, 3) Hambi ku ri wanuna la kuleke a a tshikiwa a nga yi enyimpini loko a ri ni rhumbyana swinene. Wanuna loyi a ha ku tekaka nsati a ku hela lembe hinkwaro a nga yi enyimpini leswaku a ta vona mudyandzhaka wa yena loko a velekiwa, ku ri kona a nghenelaka ntirho lowu wu nga ni khombo. Nawu wu hlamusela leswaku hi ku endla leswi, wanuna loyi a ha ku tekaka nsati a a ta swi kota ku “tshama ekaya a tsakisa nsati wakwe.”—Deteronoma 20:5, 6, 8; 24:5.

19. I yini leswi Nawu wu swi endleke ku sirhelela vavasati, vana, mindyangu, tinoni ni vana lava nga riki ni vatswari?

 ¹⁹ Nakambe Nawu a wu sirhelela vavasati, vana ni mindyangu wu tlhela wu va hlayisa. A wu lerisa vatswari leswaku va ya emahlweni va hlayisa vana va vona ni ku va letela hi swilo leswi akaka vuxaka bya vona ni Xikwembu. (Deteronoma 6:6, 7) A wu yirisa mixaka hinkwayo ya vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi, naswona nxupulo wa kona a ku ri rifu. (Levhitika, ndzima 18) A wu yirisa vuoswi lebyi hakanyingi byi dlayaka vukati, byi lahlekeriwa hi vuhlayiseki ni xindzhuti xa byona. Nawu a wu pfuna tinoni ni vana lava nga riki ni vatswari naswona a wu nga pfumeli nikatsongo leswaku va khomiwa hi ndlela yo biha.—Eksoda 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Hikwalahokayini Nawu wa Muxe wu pfumelele Vaisrayele leswaku va teka tshengwe? (b) Emhakeni ya ku dlaya vukati, hikwalahokayini Nawu a wu hambana ni lowu Yesu a wu pfuxeteke endzhakunyana?

²⁰ Kambe, emhakeni leyi van’wana va nga ha tivutisa, ‘Hikwalahokayini Nawu wu pfumele leswaku munhu a teka tshengwe?’ (Deteronoma 21:15-17) Milawu yo fana ni leyi hi fanele hi yi kambisisa hi ku landza mikarhi ya kona. Lava solaka Nawu wa Muxe hi ku landza mikarhi ya namuntlha a va nge wu twisisi nikatsongo. (Swivuriso 18:13) Nawu wa Yehovha lowu vekiweke le Edeni wu endle leswaku vukati byi va xiboho xa vutomi hinkwabyo exikarhi ka wanuna un’we ni wansati un’we. (Genesa 2:18, 20-24) Hambiswiritano, loko Yehovha a nyika Vaisrayele Nawu, se a ku ri khale vanhu va tolovele ku teka tshengwe. Yehovha a a swi tiva leswaku vanhu vakwe ‘lava sihalalaka’ hakanyingi a va ta tsandzeka ku yingisa hambi ku ri milawu yo olova swinene yo tanihi leyi yi sivelaka ku gandzela swifaniso. (Eksoda 32:9) Kutani ke, hikwalaho ka vutlhari byakwe a nga tikarhatanga hi ku cinca mikhuva ya vona hinkwayo leyi khumbaka timhaka ta vukati hi nkarhi wolowo. Nakambe tsundzuka  leswaku Yehovha a hi yena a nga sungula timhaka ta ku teka tshengwe. Hambiswiritano, u wu tirhisile Nawu wa Muxe ku kongomisa timhaka ta ku teka tshengwe exikarhi ka vanhu va yena, ni ku sivela leswaku mukhuva lowu wu nga tirhisiwi hi ndlela yo biha.

²¹ Hilaha ku fanaka, Nawu wa Muxe a wu pfumelela wanuna ku tshika nsati wakwe hikwalaho ka swivangelo swo tala leswi twalaka. (Deteronoma 24:1-4) Yesu u vule leswaku i mpfumelelo lowu Xikwembu xi wu endleke eka Vayuda “hikwalaho ka ku nonon’hwa ka timbilu ta [vo]na.” Hambiswiritano, mpfumelelo wolowo a wu ri wa nkarhinyana. Eka valandzeri va yena, Yesu u pfuxete nawu wa Yehovha wo sungula mayelana ni vukati.—Matewu 19:8.

22. Xana Nawu wa Muxe wu khutaze rirhandzu hi tindlela tihi naswona a ri fanele ri kombisiwa vamani?

²² Xana manguva lawa ri kona fambiselo ra nawu leri khutazaka rirhandzu? Nawu wa Muxe a wu rhangisa rirhandzu eka hinkwaswo. Phela, ebukwini ya Deteronoma ntsena, rito leri nge “rirhandzu” ri humelela mikarhi ya 20 hi tindlela to hambanahambana. Nawu lowu nge, “‘U fanele u rhandza warikwenu hi ndlela leyi u tirhandzaka ha yona,” i nawu wa vumbirhi hi vukulu. (Levhitika 19:18; Matewu 22:37-40) Vanhu va Xikwembu a va fanele va kombisa rirhandzu ro tano ku nga ri eka vona ntsena, kambe ni le ka valuveri lava nga exikarhi ka vona, va ri karhi va tsundzuka leswaku Vaisrayele hi voxe va tshame va va valuveri. A va fanele va kombisa rirhandzu eka swisiwana ni lava xanisekaka, va va pfuna hi swilo leswi lavekaka va papalata ku va khoma hi ndlela yo biha hikwalaho ka leswi va pfumalaka. Va tlhele va lerisiwa ku khoma xifuwo lexi rhwalaka ndzhwalo hi musa ni ku anakanyela.—Eksoda 23:6; Levhitika 19:14, 33, 34; Deteronoma 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Xana mutsari wa Pisalema 119 u susumeteleke ku endla yini, naswona hina hi fanele hi tiyimisela ku endla yini?

 ²³ Xana ri kona rixaka leri nga ni milawu yo fana ni leyi? A swi hlamarisi leswi mupisalema a tsaleke a ku: “Ndzi wu rhandza swinene nawu wa wena!” Hambiswiritano, rirhandzu ra yena a ri nga heleli emitlhavekweni ntsena. Ri n’wi susumetele leswaku a endla xo karhi, hikuva u kulule a n’watseka leswaku a yingisa nawu wolowo ni ku hanya hi ku pfumelelana na wona. Ku tlula kwalaho, u hambete a ku: “Ndzi anakanyisisa ha wona siku hinkwaro.” (Pisalema 119:11, 97) Ina, a a tshama a ri karhi a hlaya milawu ya Yehovha. A swi kanakanisi leswaku loko a yi hlaya rirhandzu rakwe ri kurile swinene. Loko a ri karhi a endla sweswo ku rhandza ka yena Munyiki wa Nawu ku nga Yehovha Xikwembu, a ku kula. Loko u ya emahlweni u hlaya nawu wa Xikwembu, onge na wena u nga ya u tshinela swinene eka Yehovha Munyiki Lonkulu Wa Nawu ni Xikwembu xa vululami.