1, 2. Momo lie omanu valua va lavisila ovihandeleko, pole, citava okuti va pondola oku liyeva ndati catiamẽla kovihandeleko via Suku?

 ELIVULU limue lia sandekiwa kunyamo 1712, lia popia hati: “Ocihandeleko ocitunu cimue ka ca longele okuti, . . . mu iñila ovina viosi.” Usonehi welivulu liaco, wa lekisa ovisimĩlo viaye vioku pisa olonjila vioku tetulula ovitangi okuti, olonjanja vialua ovicapa vi kala kombonge vokuenda kuanyamo alua kuenje ku vana va lavoka esunga, ci va kokela oku pesela olombongo vialua. Kolofeka vialua olonjila vi kuamiwa kolombonge, ka via lelukile, vieyuka ekambo liesunga, ocame, ovihandeleko viaco ka vi kuete elitokeko kuenje omanu va vi lavisa.

² Ca litepa lulandu owu, kũlĩhĩsa olondaka vimue okuti tunde eci via sonehiwa, pa pita ale ci soka 2.700 kanyamo. Ovio viti: “Ndi sole calua ocihandeleko cove!” (Olosamo 119:97) Nye ca vetiyile ukualosamo oku kuata ovisimĩlo viaco? Momo ovihandeleko eye a solele calua, ka via tumbikiwile lolombiali viomanu, pole, la Yehova Suku. Osimbu wamamako oku lilongisa ovihandeleko via Yehova, citava okuti o ka liyevavo ndeci ukualosamo. Elilongiso liaco, li ka ku kuatisa oku kuata elomboloko lia suapo liatiamẽla Konganji ya velapo voluali luosi.

3, 4. Lolonjila vipi Yehova a lekisa okuti Ukuavihandeleko?

³ Embimbiliya li popia hati: “Kuli umosi lika Usovoli wovihandeleko haeye Onganji.” (Tiago 4:12) Yehova eye lika o kuete omoko yoku tumbika “Ovihandeleko” vi viala oviluvo viaye viosi. Embimbiliya li popiavo okuti, ovihandeleko via Yehova vi vialavo oviengele kuenda olombungululu. (Yovi 38:33) Olohuluwa violohuluwa viovangelo, viongotiyiwa vovisoko kuenda o va handeleka ndomo vo vumba. Ovo va vialiwavo lovihandeleko via Suku.—Olosamo 104:4; Va Heveru 1:7, 14.

 ⁴ Yehova wa ecavo ovihandeleko komanu. Omunu lomunu pokati ketu, o kuete owanji umue wutima. Owo u kasi ndocihandeleko cimue ca sonehiwa vokati ketu okuti ci pondola oku tu kuatisa oku kuata elomboloko liovina Yehova a popia okuti via sunguluka levi ka via sungulukile. (Va Roma 2:14) Olonjali vietu viatete, via sumũlũisiwile lowanji umue wutima wa lipua kuenje va sukilile lika ovihandeleko vimue. (Efetikilo 2:15-17) Omanu ka va lipuile va sukila ovihandeleko vialua oco vi va kuatise oku linga ocipango ca Suku. Yehova wa eca olonumbi kasongui vepata ndeci: Noha, Avirahama kuenda Yakoba oco va kuatise lavio epata liavo. (Efetikilo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehova wa linga Ukuavihandeleko lonjila yimue yi komõhisa eci a eca Ovihandeleko ku va Isareli pocakati ca Mose. Lovihandeleko viaco, tu pondola oku lilongisa ovina vialua viatiamẽla kueci ci lomboloka esunga lia Yehova.

5. Anga hẽ tu pondola oku popia okuti Ocihandeleko ca Mose ca kuata olonumbi vialua haivio ka via lelukile oku kuata elomboloko liavio? Momo lie o tambuluila ndoco?

⁵ Valua va sima okuti Ocihandeleko ca Mose ca kuata olonumbi vialua kuenda ka ca lelukile oku kuata elomboloko liavio. Pole, cosi eci haciliko. Ocihandeleko cosi ca Mose ca kuata eci ci pitahãla 600 kolonumbi. Eci ci molẽha ndu okuti vialua calua, pole, sokolola kocina eci: kesulilo liocita 20, elivulu liovihandeleko vio ko Estadus Unidus, lia kuata 150.000 kamẽla. Otembo yosi eci ku pita anyamo avali, kua enda oku vokiyiwa 600 kovihandeleko! Omo liaco, oku ci sokisa lovihandeleko vialua omanu va siata oku tumbika, ocihandeleko ca Mose ka ca kuatele olonumbi vialua. Pole, ocihandeleko ca Suku ca enda oku songuila va Isareli kolonepa viosi viomuenyo wavo okuti, ovihandeleko viomanu via tumbikiwa koloneke vilo, ka vi pondola oku ci linga. Tu kũlĩhĩsi ulandu wa teta onimbu wovihandeleko viaco.

6, 7. (a) Nye ca lingisa okuti Ocihandeleko ca Mose ka ci sokisiwa leci comanu kuenda Ocihandeleko cipi ca velelepo? (b) Va Isareli va lekisile ndati okuti va tavele kuviali wa Yehova?

⁶ Ocihandeleko ca longisile va Isareli oku sumbila Yehova Ndombiali. Eli olio esunga liokuti, ka kuli Ocihandeleko cimue  ci sokisiwa laco. Ocihandeleko ca velapo ceci cokuti: “Yevelela, A Isareli: Yehova Suku yetu, umosi lika Yehova. Sola Yehova Suku yove lutima wove wosi, lomuenyo wove wosi kuenda longusu yove yosi.” Afendeli va Suku va ponduile oku lekisa ndati ocisola Kokuaye? Poku u vumba loku pokola Kuviali Waye.—Esinumuĩlo 6:4, 5; 11:13.

⁷ Va Isareli va enda oku lekisa ndati okuti va tava uviali wa Yehova? Poku pokola ku vana va tambula omoko ku Suku yoku songola oku kongelamo olonjali, asongui vapata, olonganji, ovitunda noke olosoma. Yehova wa popia okuti wosi o lekisa esino komanu va tukuiwa ndeti, omunu waco o kasi oku lekisa esino Kokuaye muẽle. Handi vali, wosi wa enda oku songola lonjila yekambo liesunga, ale oku temẽla afendeli va Yehova, wa enda oku kala kohele yuku yambuiwa laye. (Etundilo 20:12; 22:28; Esinumuĩlo 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Omo liaco, ci kaile vana va kuatele omoko yoku songola, ale vana va songuiwa, va sukilile oku teyuila uviali wa Suku.

8. Ocihandeleko ca teyuilile ndati onumbi ya Yehova yatiamẽla koku kola?

⁸ Ocihandeleko ca teyuilile onumbi ya Yehova yatiamẽla koku kola. Vocihandeleko ca Mose olondaka “o kola” kuenda “oku kola,” yi sangiwamo ci pitahãla 280 kolonjanja. Ocihandeleko ca enda oku kuatisa omanu va Suku oco va tẽle oku tepisa pokati keci ca yelisua leci ca vĩha. Kua tukuiwa 70 kovina via litepa via ponduile oku vĩhisa va Isareli. Ovihandeleko viaco via kuatisile calua koku kuata uhayele momo via ecaile olonumbi viatiamẽla koku liyelisa ketimba, koku yuvula oku lia ovikulia vimue, loku ongotiya ovinene lovina vikuavo. a Pole, ovihandeleko viaco via kuatele ocimãho ca velapo cokuti: oku kuatisa omanu oku amamako oku tatiwa lohenda ya Yehova, oku litepa lovilinga viekandu via vakualofeka vana va li sunguile lavo. Tu konomuisi ulandu umue.

9, 10. Vocisila Cocihandeleko mua kongelele onumbi yipi yatiamẽla koku lipekela kuenda koku cita? Onima yipi ya tundile koku pokola Kovihandeleko viaco?

 ⁹ Ocisila Cocihandeleko ca Mose ca lekisile okuti, vana va enda oku lipekela oku kongelamo olohueli, elinga liaco lia kokele oku vĩhisua votembo yimue. Vepuluvi limue eci ukãi a cita, wa vĩhisiwilevo. (Ovisila 12:2-4; 15:16-18) Pole, eci ka ca sepuisile olombanjaile viaco via Suku. (Efetikilo 1:28; 2:18-25) Ovihandeleko viaco via teyuilile oku kola kua Yehova loku kuatisa afendeli Vaye oku yuvula evĩho liukahonga. Momo omanu Vakualofeka va lisunguile la va Isareli va siatele oku kongela vefendelo liavo elinga lioku lipekela kuenda ovihilahila vioku mina. Vetavo lia va Kanana mua kongelele upuepue walume kuenda wakãi. Kuenje evĩho liosi liukahonga lia lisandula lonjanga. Pole, Ocihandeleko ca tepisile efendelo lia Yehova lovina viatiamẽla koku lipekela. b Ocihandeleko ca kuatisilevo kolonepa vikuavo.

¹⁰ Ovihandeleko viaco via tumbikiwilile oco vi kuatise koku longisa ocili cimue ci kuete esilivilo lialua. c Ekandu lia Adama lia pitiyiwa ndati kocitumbulukila locitumbulukila? Ka li pitiyiwa hẽ pocakati coku lipekela lo poku cita? (Va Roma 5:12) Ocili okuti, Ocihandeleko ca Suku ca ivaluisile afendeli vaye okuti, ekandu lia kalako muẽle. Vosi yetu tua citiwa lekandu. (Olosamo 51:5) Tu sukila ongecelo kuenda onjovoli oco tu kuate ukamba wa pama la Suku yetu o kola.

11, 12. (a) Ocihandeleko ca enda oku teyuila onumbi yipi yi kuete esilivilo yesunga? (b) Mua kongelelevo olonumbi vi kuatisa oku yuvula oku pengisa esunga?

¹¹ Ocihandeleko ca enda oku teyuila esunga lia lipua lia Yehova. Ocihandeleko ca longisile okuti kua sukiliwile oku lekisa ocituwa ca sunguluka kovitangi viatiamẽla kombonge. Omo liaco, ca popele ndoco: “Omuenyo lomuenyo, iso liso, eyo leyo, eka  leka, omãhi lomãhi.” (Esinumuĩlo 19:21) Omo liaco, ekangiso li eciwa kovina via lingiwa, lia sukilile oku li kuata leko liaco. Onepa eyi yesunga lia Suku, ya likuatele Locihandeleko kuenda yi kuetevo esilivilo toke koloneke vilo, oco tu kuate elomboloko liocilumba cocisembi ca Kristu Yesu ndomo ci ka lekisiwa kocipama 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Vocihandeleko mua kongelelevo olonumbi vi kuatisa oku yuvula oku pengisa esunga. Ndeci, kua sukilile olombangi vivali oco vi ece uvangi weko limue. Ekangiso lielundi limue lia kãlele calua. (Esinumuĩlo 19:15, 18, 19) Ovitukiko ka via taviwile. (Etundilo 23:8; Esinumuĩlo 27:25) Ndaño muẽle koku linga olomĩlu, afendeli va Suku va sukilile oku teyuila olonumbi via velapo viesunga lia Suku. (Ovisila 19:35, 36; Esinumuĩlo 23:19, 20) Ocihandeleko ca Mose ca kala ciwa, cesunga kuenda esumũlũho linene ku va Isareli!

13, 14. Ocihandeleko ca lekisile okuti ovimunu la vana va nyaniwa va tatiwa ndati lesunga haivo ka va lekisiwa ocame?

¹³ Anga hẽ Ocihandeleko ca Mose ca kala ocimunga covihandeleko via tĩla calua havio ka via lekisile ohenda? Sio! Soma Daviti wa vetiyiwa oku soneha ndoco: “Ocihandeleko ca Yehova ca li pua.” (Olosamo 19:7) Eye wa kũlĩhĩle ciwa okuti, Ocihandeleko ca enda oku vetiya oku lekisa ohenda kuenda oku yuvula ocame. Ndamupi?

¹⁴ Koloneke vilo, kolofeka vimue ovihandeleko vi molẽha ndu okuti, vi lekisa vali ohenda komanu va kuete eko okuti ku vana va talisiwa ohali sio. Ndeci, ovimunu vi kapiwa vokayike, pole, vokuenda kuotembo yaco, vana va nyaniwa ka va kala lovikuata viavo via nyaniwa, handi va sukila oku feta elisimu li kuatisa koku tekula ovimunu kuenda ovitumãlo ovio vi kapiwa. Kotembo ya va Isareli, ka kua kaile olokayike ndevi vi kasiko koloneke vilo. Ovihandeleko ovio via enda oku tumbika eyambulo ondingaĩvi yi sesamẽla. (Esinumuĩlo 25:1-3) Ocimunu ca kisikiwile oku feta ovina viosi a nyanele kuenda oku vokiyako etevo. Etevo liaco lia ciñami? Kua kala olofeto via litepa. Citava okuti, kua enda oku lingiwa ovina viaco omo okuti olonganji via kuatele omoko yoku  konomuisa ovina vialua via kongeliwilemo ndeci, oku likekembela kuomunu o kuete eko osimbu ka kua tukuiwile ondando yetevo. Kovisila 6:1-7, kua tukuiwa etevo limue litito okuti, eli lia tukuiwa Ketundilo 22:7 lialua calua.

15. Ocihandeleko ca enda oku lekisa ndati esunga lohenda kocitangi comanu vana va ponda umue okuti ka va ci lingile kocipango?

¹⁵ Ocihandeleko ca lekisile okuti omo liohenda ya Yehova, akandu amue ka a endaile oku lingiwa ocipango. Ndeci, nda omunu umue wa ponda ukuavo okuti ka ci lingile kocipango, ka sukilile oku feta omuenyo lomuenyo nda o tilila vimbo limue liocitililo ana a kala pokati ka va Isareli. Olonganji via loñoloha via enda oku konomuisa ocitangi caco, kuenje omondi ya sukilile oku kala vimbo liocitililo toke eci ocitunda cimue cinene ci fa. Noke wa ponduile oku kala kuosi a yongola. Omo liaco, eye wa enda oku kuatisiwa lohenda ya Suku. Vepuluvi limuamue, ocihandeleko caco ca enda oku ivaluisa esilivilo liomuenyo womunu.—Atendelo 15:30, 31; 35:12-25.

16. Ocihandeleko ca teyuilile ndati omoko yimue yomunu lomunu?

¹⁶ Ocihandeleko ca teyuilile omoko yomunu lomunu. Konomuisa ndomo Ocihandeleko ca teyuilile omanu vakualofuka. Ka ca taviwile okuti omunu wa levalisa iñila vonjo yomunu wo levala oco opemo ocikuata cimue okuti ci kala ndonjeke yofuka. Omunu wa levalisa wa sukilile oku kevelela pepito okuti, una wa levala eye o kopa ocikuata cimue oco a cu nenele. Ka ca sungulukile oku lavisa onjo yomunu ukuavo. Omunu wa levalisa nda wa tambuile uwalo wo kilu wa una wo levala, wa sukilile oku ko tiuwiya koñolosi omo okuti, pamue u wa levala o ka sukila uwalo waye oco a li sikĩlile ketimba.—Esinumuĩlo 24:10-14.

17, 18. Catiamẽla kuyaki, va Isareli va litepele ndati la vakualofeka vikuavo kuenda momo lie?

¹⁷ Ocihandeleko ca kuatelevo olonumbi viatiamẽla kuyaki. Omanu va Suku ka va endaile kuyaki oco va ka tẽlise olonjongole viavo muẽle omo liunene ale oku sola oku liyaka, pole, va ci lingaile omo lioku kala olonumiwa via Suku ‘Kovoyaki a Yehova.’ (Atendelo 21:14) Olonjanja vialua, va Isareli va sukilile tete oku eca kovanyãli vavo ondaka yoku linga ombembua. Omanu vo volupale luaco nda ka va tavele kondaka yaco, va Isareli va enda oku ñuala ocingonja olupale, pole, ndaño ndoco va sukilile oku kuama  olonumbi via Suku. Ca litepa lasualali valua vo kotembo yilo ceci okuti, alume volohoka via va Isareli, ka va ponduile oku putula akãi, ale oku ponda omanu ocipango. Ovo va sukililevo oku sumbila ovina viosi vio vimbo ndeci: ka va ponduile oku lundula oviti viapako vofeka yovanyãli vavo. d Pole, olohoka vikuavo ka via kuatele olonumbi viaco.—Esinumuĩlo 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Wa siata oku liyeva ndati eci o yeva okuti kolofeka vimue omãla va pindisiwa oco va linge asualali? Ko Isareli yosimbu alume vosi vana ka va tẽlisile 20 kanyamo, ka va ponduile oku kala asualali. (Atendelo 1:2, 3) Ndaño muẽle alume vana va tẽlisile ale 20 kanyamo, ka va ponduile oku kala asualali nda va kuatele usumba woku yaka. Handi vali, noke liulume umue oku kuela, ka ponduile oku enda kuyaki vokuenda kunyamo umosi momo nda wa kapa omuenyo waye kohele. Eci ca enda oku ecelela okuti, eye o kala konjo eci omõlaye watete a citiwa. Lonjila eyi, Ocihandeleko ca lomboluile kumalẽhe ohueli okuti, wa sukilile oku amamako oku kala “konjo loku sanjuisa ukãi waye.”—Esinumuĩlo 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ocihandeleko ca teyuilile ndati akãi, omãla, apata, ovimbumba kuenda olosiwe?

¹⁹ Ocihandeleko ca teyuilile loku lingila aliangiliyo akãi, omãla kuenda apata. Oco ca handelekele olonjali oku pita otembo yalua lomãla vavo kuenda oku va longisa ovina viatiamẽla ku Yehova. (Esinumuĩlo 6:6, 7) Ocihandeleko ca pisilevo oku lipekela lomunu umue ukuepata okuti, wosi o ci linga o pondiwa. (Ovisila ocipama 18) Oco ca pisilevo ukahokolo omo okuti ku koka evalo lialua loku nyõla apata, kuenje olohueli ka vi likolela vali kuenda oku li sumbila. Yehova pocakati Cocihandeleko wa handelekele okuti, va Isareli ka va tati lãvi ovimbumba lolosiwe kuenda va sukilile oku kũlĩhĩsa nda va kuatele ovina va sukilile.—Etundilo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Momo lie Ocihandeleko ca Mose ca ecelelele va Isareli oku kuela oluvale? (b) Catiamẽla koku linyãla, momo lie Ocihandeleko ca litepelele lonumbi Yesu eya oku tumbulula noke?

 ²⁰ Catiamẽla kondaka eyi, vamue va lipula ndoco: ‘Momo lie Ocihandeleko ca ecelelele oku kuela oluvale?’ (Esinumuĩlo 21:15-17) Tu sukila oku konomuisa lutate ovolandu ovihandeleko viaco. Omunu wosi o konomuisa Ocihandeleko ca Mose ndomo ci likuata lovituwa kuenda otembo yo koloneke vilo, ka kuata elomboloko lia suapo. (Olosapo 18:13) Eci Yehova a lulika Adama la Eva, wa popia okuti ulume o sukila oku kuata lika ukãi umosi kuenda kavali kavo va kala kumosi otembo ka yi pui. (Efetikilo 2:18, 20-24) Pole, eci Yehova a eca Ocihandeleko ku va Isareli ovituwa ndeci, oku kuela oluvale via kalako ale vokuenda kuovita vianyamo. Yehova wa kũlĩhĩle ciwa okuti, ‘omanu vaye va sina,’ va ponduile oku lueya olonumbi vina via leluka ndeci vina via pisile efendelo lioviteka. (Etundilo 32:9) Omo liaco, lutate walua Yehova ka setekele oku linga apongoloko anene kovituwa viatiamẽla koku kuela. Ivaluka okuti, Yehova haeyeko wa tumbikile ocituwa coku kuela oluvale. Pole, eye wa eca Ocihandeleko ca Mose oco a maleko ocituwa caco pokati komanu vaye loku yuvula elaviso.

²¹ Cimuamue haico okuti, Ocihandeleko ca Mose ca lekisile ulala umue wolonumbi viasunga a kãla, a ecelele ulume oku linyãla lukãi waye. (Esinumuĩlo 24:1-4) Yesu wa popia okuti, Suku wa ecelele va Yudea oku litepa ale oku linyãla “omo lioku tĩlisa ovitima” viavo. Pole, wa ecele ño epuluvi liaco vokuenda kuotembo yimue. Yesu wa longisa okuti olondonge viaye via sukilile oku pokola konumbi yatete ya Yehova yatiamẽla kolohuela.—Mateo 19:8.

22. Lolonjila vipi kuenda ku velie Ocihandeleko ca Mose ca enda oku vetiya oku lekisa ocisola?

²² Wa kũlĩha hẽ ofeka yimue yi tumbika ovihandeleko vi vetiya oku lekisa ocisola komunu lukuavo? Ocihandeleko ca Mose ca enda oku longisa okuti, oku lekisa ocisola oco ocina ca velapo okuti ovina vikuavo vi sule. Velivulu Liesinumuĩlo ondaka “ocisola” lolondaka vikuavo vi kuete elomboloko liondaka yaco, yi sangiwamo ci pitahãla 20 kolonjanja. Onumbi yavali ya velelepo Vocihandeleko yeyi yokuti: “Sola ukuene ndeci o lisole ove muẽle.”  (Ovisila 19:18; Mateo 22:37-40) Omanu va Suku ka va sukilile lika oku lekisa ocisola caco ku va Isareli vakuavo poku ivaluka okuti, kosimbu ovo va kalavo ndovingendeleyi kofeka yimue. Va sukilile oku lekisa ocisola kolohukũi kuenda ku vana va tala ohali poku va ĩha ekuatiso liosi va sukilile okuti, ka va talisiwa ohali omo liekalo liavo. Va Isareli va kisikiwilevo oku tata ciwa kuenda lohenda ovinyama viavo vioku ambatela ovilemo.—Etundilo 23:6; Ovisila 19:14, 33, 34; Esinumuĩlo 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Usonehi Olosamo 119, wa vetiyiwa oku linga nye? Nye tu sukilavo oku nõlapo oku linga?

²³ Ofeka yipi yikuavo ya sumũlũisiwile lolonumbi ndevi? Ka vi tu komõhisa hẽ ovina ukualosamo a soneha viokuti: “Ndi sole calua ocihandeleko cove!” Ocisola caye ka ca kaile lika ocisimĩlo cimue. Ocisola caye co vetiya oku ci lekisa kovilinga kuenda wa likolisilako oku pokola kocihandeleko caco loku ambata omuenyo ndomo ci likuata lolonumbi viaco. Eye wamisako ndoco: “Ndi ci sokolola eteke liosi.” (Olosamo 119:11, 97) Eye wa siatele oku sanda otembo yoku lilongisa ovihandeleko via Yehova. Ocili okuti, osimbu a enda oku ci linga, ocisola a kuetele ovihandeleko viaco kuenda Yehova Suku Ukuavihandeleko, ca enda oku livokiya. Amamakovo oku lilongisa ovihandeleko via Suku, kuenje o ka pamisavo ukamba wove la Yehova Ukuavihandeleko wa Velapo, Suku yesunga.