1, 2. Kay ano nga gutiay la an pagtahod han damu nga mga tawo ha balaud, kondi paonan-o naton mapapatubo an pagbati mahitungod han mga balaud han Dios?

 “AN BALAUD usa nga waray-tubtoban nga buho, ito . . . naglalamoy han ngatanan nga butang.” Ito nga mga pulong nakita ha libro nga iginpublikar han 1712. Ginkondenar han awtor hito an legal nga sistema diin an mga kaso ha korte usahay nag-iiha hin mga tuig dida ha mga korte, nakakapakablas hadton namimiling hin hustisya. Ha damu nga nasud, an legal ngan hudisyal nga mga sistema komplikado hinduro, puno hin kawaray-hustisya, pagpasulabi, ngan mga diri-pagkauruyon, salit nagin kaylap na an kawaray-pagtahod ha balaud.

² Kabaliktaran han iginsaysay ha igbaw, tagda ini nga mga pulong nga iginsurat mga 2,700 ka tuig na an naglabay: “Hinigugma ko gud an imo balaud!” (Salmo 119:97) Kay ano nga an salmista may-ada sugad kadaku nga gugma? Tungod kay an balaud nga iya gindayaw nagtikang, diri ha anoman nga sekular nga gobyerno, kondi kan Jehova nga Dios. Samtang gin-aadman mo an mga balaud ni Jehova, bangin mas labaw nga abaton mo an inabat han salmista. An sugad nga pag-aram maghahatag ha imo hin pagsabot ha gihitaasi nga hudisyal nga hunahuna ha uniberso.

3, 4. Ha ano nga mga paagi Parahatag hin balaud hi Jehova?

³ “May usa la nga Parahatag hin balaud ngan Hukom,” siring han Biblia ha aton. (Santiago 4:12) Oo, hi Jehova la an totoo nga Parahatag hin balaud. Bisan an pagkiwa han mga butang ha langit ginmamandoan han iya “mga balaud ha kalangitan.” (Job 38:33, The New Jerusalem Bible)  An napuplo ka yukot nga baraan nga mga anghel ni Jehova ginmamandoan liwat han balaud han Dios, tungod kay gin-organisa hira ha espisipiko nga mga ranggo ngan nag-aalagad ilarom han pagmando ni Jehova sugad nga iya mga ministro.—Salmo 104:4; Hebreo 1:7, 14.

⁴ Hi Jehova naghahatag liwat hin mga balaud ha katawohan. An kada usa ha aton may-ada konsensya, nga nagpapakita han hustisya ni Jehova. Sugad nga balaud ha sulod, an konsensya makakabulig ha aton nga makilala an husto ngan an sayop. (Roma 2:14) An aton siyahan nga mga ginikanan ginbendisyonan hin hingpit nga konsensya, salit gutiay la nga mga balaud an ira ginkinahanglan. (Genesis 2:15-17) Kondi, an diri-hingpit nga tawo nagkikinahanglan hin mas damu nga mga balaud basi giyahan hiya ha pagbuhat han kaburut-on han Dios. An mga patriarka sugad kan Noe, Abraham, ngan Jacob nakakarawat hin mga balaud tikang kan Jehova nga Dios ngan iginhatag nira ini ha ira mga pamilya. (Genesis 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Hi Jehova nagin Parahatag hin balaud ha waray-kapariho nga paagi han iginhatag niya ha nasud han Israel an kodego han Balaud pinaagi kan Moises. Inin legal nga sistema naghahatag ha aton hin haluag nga pagsabot ha hustisya ni Jehova.

5. An Mosaiko nga Balaud ba mabug-at, makuri hinduro nga kodego han mga balaud, ngan kay ano nga sugad hito an imo baton?

⁵ Damu an naghuhunahuna nga an Mosaiko nga Balaud mabug-at, makuri nga kodego han mga balaud. An sugad nga panhunahuna diri gud kamatuoran. May-ada sobra 600 nga balaud ha bug-os nga kodego. Baga in damu ito hinduro, kondi hunahunaa la: Ha kataposan han ika-20 ka siglo, an pederal nga mga balaud han Estados Unidos nakapuno hin sobra 150,000 ka pahina han legal nga mga libro. Kada duha ka tuig mga 600 pa nga balaud an igindudugang! Salit kon paghihisgotan naton an kadamu la, gutiay gud la  an Mosaiko nga Balaud kon itanding ha damu nga mga balaud han tawo. Kondi, an Balaud han Dios nagmando ha mga Israelita ha mga bahin han kinabuhi nga diri pa ngani ginhihisgotan han moderno nga mga balaud. Tagda an sumaryo.

6, 7. (a) Ano an kaibahan han Mosaiko nga Balaud tikang ha bisan ano nga iba nga kodego han balaud, ngan ano an pinakaimportante nga sugo hiton nga Balaud? (b) Paonan-o maipapakita han mga Israelita an ira pagkarawat han pagkasoberano ni Jehova?

⁶ An Balaud nagpahitaas han pagkasoberano ni Jehova. Salit, an Mosaiko nga Balaud diri maitatanding ha bisan ano iba nga kodego han balaud. An pinakaimportante ha mga balaud hito amo ini: “Pamati, O Israel: Hi Jehova nga aton Dios uusa la nga Jehova. Higugmaa hi Jehova nga imo Dios ha bug-os mo nga kasingkasing ngan ha bug-os mo nga kalag ngan ha bug-os mo nga kusog.” Paonan-o igpapahayag han katawohan han Dios an gugma ha iya? Kinahanglan mag-alagad hira ha iya, nagpapasakop ha iya pagkasoberano.—Deuteronomio 6:4, 5; 11:13.

⁷ Ipinakita han tagsa nga Israelita an iya pagkarawat han pagkasoberano ni Jehova pinaagi han pagpasakop ngada hadton iginbutang nga may awtoridad ha ira. An mga ginikanan, mga lider, mga hukom, mga saserdote ngan, ha kataposan, an hadi nagrepresentar ngatanan han awtoridad han Dios. Gintagad ni Jehova an bisan ano nga pagrebelde kontra hadton may awtoridad sugad nga pagrebelde ha iya. Ha luyo nga bahin, adton may awtoridad nameligro han kasina ni Jehova kon waray-hustisya ngan mapahitas-on nga tratuhon nira an iya katawohan. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomio 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Salit adton may awtoridad ngan adton nagpapasakop hito nga awtoridad sadang sumuporta ha pagkasoberano han Dios.

8. Paonan-o ginpahitaas han Balaud an suruklan ni Jehova han pagkabaraan?

⁸ An Balaud nagpahitaas han suruklan ni Jehova han pagkabaraan. An mga pulong nga “baraan” ngan “pagkabaraan”  sobra 280 ka beses nga makikita ha Mosaiko nga Balaud. An Balaud nakabulig ha katawohan han Dios nga makilala kon ano an limpyo ngan mahugaw, an putli ngan diri-putli, gin-unabi an mga 70 ka magkalainlain nga mga butang nga makakahimo han usa nga Israelita nga mahugaw. Ini nga mga balaud nag-unabi han kalimpyo ha pisikal, pagkaon, ngan paglabog pa ngani han hugaw. An sugad nga mga balaud naghatag hin makatirigamnan nga mga kapulsanan ha kahimsog. a Kondi may-ada ito mas hitaas nga katuyoan—basi matipigan an katawohan ha pag-uyon ni Jehova, nga bulag tikang ha makasasala nga mga buhat han magraot nga mga nasud nga nakapalibot ha ira. Tagda an usa nga ehemplo.

9, 10. An Balaud nga kasabotan nag-upod han ano nga mga surundon mahitungod han seksuwal nga mga relasyon ngan pag-anak, ngan ano nga mga kapulsanan an iginhatag han sugad nga mga balaud?

⁹ An mga surundon han Balaud nga kasabotan nagsaysay nga an seksuwal nga mga relasyon—bisan han inasaw-an nga mga tawo—ngan an pag-anak nagdara hin panahon han kahugaw. (Levitico 12:2-4; 15:16-18) An sugad nga mga surundon waray magtamay hinin limpyo nga mga regalo tikang ha Dios. (Genesis 1:28; 2:18-25) Lugod, ito nga mga balaud nagpahitaas han pagkabaraan ni Jehova, gintitipigan an iya mga magsiringba nga talwas ha kahugaw. Makatirigamnan nga gintampo han mga nasud nga nakapalibot ha Israel an pagsingba ha mga seremonya han sekso ngan pagkamabungahon. An relihiyon han mga Canaanita nag-upod han mga lalaki ngan babaye nga ginbabayaran basi makighilawas. Nagresulta ngan nagin kaylap an pag-ubos han moral ha girarauti nga klase. Ha kabaliktaran, bug-os nga iginbulag  han Balaud an pagsingba kan Jehova tikang ha seksuwal nga mga butang. b May-ada iba liwat nga mga kapulsanan.

¹⁰ Ito nga mga balaud nagtutdo liwat hin importante nga kamatuoran. c Ha pagkamatuod, paonan-o an hugaw han sala ni Adan naibalhin tikang ha usa ngadto ha sunod nga henerasyon? Diri ba pinaagi han seksuwal nga mga relasyon ngan pag-anak? (Roma 5:12) Oo, an Balaud han Dios nagpahinumdom ha iya katawohan han pagin presente pirme han sala. Ha pagkamatuod, kita ngatanan igin-anak nga salaan. (Salmo 51:5) Ginkikinahanglan naton an pagpasaylo ngan pagtubos basi magin duok kita ha aton baraan nga Dios.

11, 12. (a) Ano nga importante nga prinsipyo han hustisya an igin-aghat han Balaud? (b) Ano nga mga panalipod kontra han pagbaliko han hustisya an igin-upod han Balaud?

¹¹ An Balaud nagpahitaas han hingpit nga hustisya ni Jehova. An Mosaiko nga Balaud nagdasig han prinsipyo han pagin katugbang, o pagkatimbang, ha mga butang nga may kalabotan han hustisya. Salit, an Balaud nagsaysay: “Kinabuhi para ha kinabuhi, mata para ha mata, ngipon para ha ngipon, kamot para ha kamot, tiil para ha tiil.” (Deuteronomio 19:21) Salit, ha kriminal nga mga kaso, an sirot kinahanglan nakatugbang ha krimen. Ini nga bahin han hustisya han Dios amo an importante nga impluwensya ha bug-os nga Balaud ngan tubtob hini nga adlaw importante ito ha pagsabot ha halad lukat ni Kristo Jesus, sugad han ipapakita ha Kapitulo 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

 ¹² An Balaud nag-upod liwat han mga panalipod kontra han pagbaliko han hustisya. Pananglitan, diri maminos duha nga testigo an ginkinahanglan ha pagpamatuod han usa nga akusasyon. Daku an sirot han pagtalapas ha iginsumpa. (Deuteronomio 19:15, 18, 19) Istrikto nga igindiri liwat an panlimbong ngan panhukip. (Exodo 23:8; Deuteronomio 27:25) Bisan ha ira mga pagnegosyo, kinahanglan sundon han katawohan han Dios an hitaas nga suruklan han hustisya ni Jehova. (Levitico 19:35, 36; Deuteronomio 23:19, 20) Iton dungganon ngan waray-pagpasulabi nga legal nga kodego usa ka daku nga bendisyon ha Israel!

13, 14. Paonan-o igin-aghat han Balaud an waray-pagpasulabi ngan may-hustisya nga pagtrato ha kawatan ngan ha iya biktima?

¹³ An Mosaiko nga Balaud ba istrikto, waray-kalooy nga lista han mga surundon? Diri gud! Hi Hadi David gin-aghat nga magsurat: “An balaud ni Jehova perpekto.” (Salmo 19:7) Sugad han hinbaroan gud niya, an Balaud nag-aghat han kalooy ngan waray-pagpasulabi nga pagtrato. Paonan-o ito nagbuhat hito?

¹⁴ Ha pipira nga mga nasud yana nga panahon, an balaud baga in nagpapakita hin dugang nga pagkamatinuguton ngan pabor ha mga kriminal kay ha pagtagad hito para ha mga biktima. Pananglitan, an mga kawatan bangin gumasto hin panahon ha prisohan. Samtang an mga biktima bangin nag-aantos pa han kawara han kinawat nga mga butang, kondi kinahanglan magbayad hira hin buhis para ha mga prisohan ngan pagkaon han sugad nga mga kriminal. Ha kadaan nga Israel, waray mga prisohan sugad han hinbabaroan naton mahitungod hito yana nga panahon. An Balaud may-ada istrikto nga mga tubtoban han mga paagi ngan sukol han pagpadapat han mga sirot. (Deuteronomio 25:1-3)  An biktima kinahanglan bayaran han kawatan han kinawat. Ngan an kawatan kinahanglan magbayad hin dugang pa. Mationan-o kadaku? Diri parapriho. Matin-aw, an mga hukom gintagan hin kagawasan ha pagtirotimbang han damu nga mga butang, sugad han pagbasol han nakasala. Ito an hinungdan kon kay ano nga an bayad nga ginkinahanglan tikang ha usa nga kawatan sumala ha Levitico 6:1-7 mas gutiay gud kay ha iginsaysay ha Exodo 22:7.

15. Paonan-o ginsiguro han Balaud an kalooy ngan hustisya ha kaso han usa nga aksidente nga nakamatay hin tawo?

¹⁵ Maloloy-on nga kinilala han Balaud nga diri ngatanan nga sayop tinuyo. Pananglitan, kon aksidente nga nakamatay an usa ka tawo, diri hiya kinahanglan magbayad hin kinabuhi ha kinabuhi kon ginbuhat niya an husto pinaagi han pag-ayop ngadto ha usa han mga syudad nga arayopan nga nahimutang ha bug-os nga Israel. Katapos usisahon han kuwalipikado nga mga hukom an iya kaso, kinahanglan mag-ukoy hiya ha syudad nga arayopan tubtob nga mamatay an hitaas nga saserdote. Katapos, may kagawasan na hiya ha pag-ukoy ha bisan diin nga karuyag niya. Salit napahimulsan niya an kalooy han Dios. Ha pariho nga panahon, pinabug-atan hini nga balaud an daku nga bili han kinabuhi han tawo.—Numeros 15:30, 31; 35:12-25.

16. Paonan-o ginpanalipdan han Balaud an pipira nga personal nga mga katungod?

¹⁶ An Balaud nagpanalipod han personal nga mga katungod. Tagda an mga paagi han pagpanalipod hito ha mga may utang. Igindiri han Balaud an pagsulod ha balay han nakautang ha pagkuha hin panag-iya sugad nga garantiya para ha utang. Lugod, an nagpautang kinahanglan magpabilin ha gawas ngan tugotan an nakautang nga dad-on ha iya an garantiya. Hini nga paagi an balay han tawo waray mapasipara. Kon ginkuha han nagpautang an pantungbaw nga bado han nakautang sugad nga garantiya, kinahanglan ibalik niya ito ha gab-i, kay sigurado nga ginkikinahanglan  ito han nakautang basi diri hagkotan ha kagab-ihon.—Deuteronomio 24:10-14.

17, 18. Ha mga butang may kalabotan ha pakig-away, paonan-o naiiba an mga Israelita ha iba nga mga nasud, ngan kay ano?

¹⁷ Bisan an girra kontrolado ilarom han Balaud. An katawohan han Dios kinahanglan makig-away, diri ha pagtagbaw han hingyap la para han gahum o panakop, kondi ha pagbuhat sugad nga mga surugoon han Dios ha “Mga Girra ni Jehova.” (Numeros 21:14) Ha damu nga mga kahimtang, an mga Israelita kinahanglan magtanyag anay hin mga kondisyon nga magpasakop. Kon magdumiri an syudad ha kondisyon, niyan mahimo na ito likosan han Israel—kondi sumala ha mga balaud han Dios. Diri pariho ha damu nga mga sundalo ha bug-os nga kasaysayan, an mga sundalo ha Israel waray tuguti nga manlugos ha kababayin-an o magbuhat hin waray pagtagad nga pamatay. Kinahanglan tahuron pa ngani nira an palibot, diri pupudlon an namumunga nga mga kahoy han kaaway. d An iba nga kasundalohan waray han sugad nga mga pagdiri.—Deuteronomio 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Nangangalas ka ba kon nakakabati ka nga ha iba nga mga nasud ginbabansay na bisan an kabataan pa nga magin mga sundalo? Ha kadaan nga Israel, waray lalaki nga diri pa 20 anyos an edad an kinarawat sugad nga sundalo. (Numeros 1:2, 3) Bisan an adulto nga lalaki nahigawas hini kon nahahadlok gud hiya. An bag-o la nga inasaw-an nga lalaki nahigawas hini ha bug-os nga usa ka tuig basi makita niya nga matatawo an usa nga manurunod, antes magtikang ha sugad peligroso nga serbisyo. Hini nga paagi, nagsaysay an  Balaud, an batan-on nga bana ‘magpapabilin ha balay ngan maghahatag hin kalipay ha iya asawa.’—Deuteronomio 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ano nga mga tagana an igin-upod han Balaud ha pagpanalipod ha kababayin-an, kabataan, mga pamilya, mga balo nga babaye, ngan mga ilo?

¹⁹ An Balaud nagpanalipod liwat ha kababayin-an, kabataan, ngan mga pamilya, nagtagana para ha ira. Nagsugo ito ha mga ginikanan nga tagan an ira mga anak hin padayon nga atensyon ngan instruksyon ha espirituwal nga mga butang. (Deuteronomio 6:6, 7) Igindiri hito an ngatanan nga klase han insesto, nga kamatayon an sirot. (Levitico, kapitulo 18) Igindiri liwat hito an pag-adulteryo, nga agsob gud nga nakakabungkag han mga pamilya ngan nakakadaot han ira seguridad ngan dignidad. An Balaud nagpanalipod ha mga balo nga babaye ngan mga ilo ngan ha pinakamarig-on nga mga kapahayagan nagdiri han pagmaltrato ha ira.—Exodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Kay ano nga gintugotan han Mosaiko nga Balaud an poligamya ha mga Israelita? (b) Mahitungod han diborsyo, kay ano nga naiiba an Balaud tikang ha suruklan nga iginpahiuli ni Jesus ha urhi?

²⁰ Kondi, may kalabotan hini, an iba bangin maghunahuna, ‘Kay ano nga gintugotan han Balaud an poligamya o damu nga asawa?’ (Deuteronomio 21:15-17) Kinahanglan tagdon naton an sugad nga mga balaud sumala ha kahimtang han mga panahon. Adton naghuhukom ha Mosaiko nga Balaud tikang ha panhunahuna han moderno nga mga panahon ngan mga kultura sigurado nga magsasayop ha pagsabot hito. (Proberbios 18:13) An suruklan ni Jehova, hadto pa nga panahon ha Eden, naghimo han pag-asawa nga permanente nga pagtampo han usa nga bana ngan usa nga asawa. (Genesis 2:18, 20-24) Kondi, ha panahon nga iginhatag ni Jehova an Balaud ha Israel, an mga buhat sugad han poligamya nakagamot na sulod hin mga siglo na. Maaram gud hi Jehova nga an iya “katawohan [nga] matig-a an ulo” agsob nga mapapakyas ha pagsugot bisan  ha pinakaimportante nga mga sugo, sugad han paglikay ha idolatriya. (Exodo 32:9) Maaramon, kon sugad, waray niya pilia iton nga peryodo sugad nga panahon ha pagreporma han ngatanan han ira mga buhat ha pag-asawa. Kondi, hinumdumi nga waray tikangi ni Jehova an poligamya. Kondi, ginamit niya an Mosaiko nga Balaud basi makontrol an poligamya ha iya katawohan ngan mapugngan an mga pag-abuso hito nga buhat.

²¹ Ha pariho nga paagi, gintugotan han Mosaiko nga Balaud an lalaki nga idiborsyo an iya asawa tungod han damu nga seryoso nga mga hinungdan. (Deuteronomio 24:1-4) Gintawag ni Jesus ini sugad nga pagtugot han Dios ha Judio nga katawohan “tungod ha katig-a han [ira] kasingkasing.” Kondi, temporaryo la an sugad nga mga pagtugot. Para ha iya mga sumurunod, iginpahiuli ni Jesus an orihinal nga suruklan ni Jehova ha pag-asawa.—Mateo 19:8.

22. Ha ano nga mga paagi gindasig han Mosaiko nga Balaud an gugma, ngan ngada kan kanay?

²² Mahahanduraw mo ba an legal nga sistema yana nga nagdadasig han gugma? An Mosaiko nga Balaud nag-aghat han gugma labaw ha ngatanan. Aw, ha libro nga Deuteronomio la, an pulong nga “gugma” makikita ha magkalainlain nga porma hin sobra 20 ka beses. “Higugmaa an imo igkasi-tawo sugad ha imo kalugaringon” amo an ikaduha nga pinakaimportante nga sugo ha bug-os nga Balaud. (Levitico 19:18; Mateo 22:37-40) Kinahanglan ipakita han katawohan han Dios an sugad nga gugma diri la ha usa kag usa kondi pati liwat ha dayo nga mga residente ha butnga nira, nahinunumdom nga an mga Israelita liwat nagin dayo nga mga residente hadto. Kinahanglan ipakita nira an gugma ha pobre ngan ha maluya, binubuligan hira ha materyal ngan naglilikay ha pagsalingabot han ira makuri nga kahimtang. Ginsugo pa ngani hira nga tratuhon an mga hayop  ha pagtrabaho nga may kalooy ngan konsiderasyon.—Exodo 23:6; Levitico 19:14, 33, 34; Deuteronomio 22:4, 10; 24:17, 18.

23. An nagsurat han Salmo 119 napagios nga buhaton an ano, ngan magin determinado unta kita nga buhaton an ano?

²³ Ano nga iba nga nasud an ginbendisyonan hin sugad nga legal nga kodego? Diri urusahon nga an salmista nagsurat: “Hinigugma ko gud an imo balaud!” Kondi, an iya gugma diri la inaabat. Nagpagios ito ha iya ha pagbuhat, kay nangalimbasog hiya ha pagsugot hiton nga balaud ngan nagkinabuhi uyon hito. Dugang pa, hiya nagpadayon: “Ginpapamalandong ko ito ha bug-os nga adlaw.” (Salmo 119:11, 97) Oo, regular nga naggasto hiya hin panahon ha pag-aram ha mga balaud ni Jehova. Sigurado nga samtang ginbubuhat niya ito, nagdugang an iya gugma para hito. Ha pariho nga panahon, an iya gugma ha Parahatag hin balaud, hi Jehova nga Dios, nagtubo liwat. Samtang nagpapadayon ka ha pag-aram ha balaud han Dios, hinaot magin mas duok ka liwat kan Jehova, an Gihitaasi nga Parahatag hin balaud ngan Dios han hustisya.