Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

MTWE 13

“Malamusi ga Ambuje Gali Gambone”

“Malamusi ga Ambuje Gali Gambone”

1, 2. Ligongo chichi ŵandu ŵangaganonyela malamusi, nambi mpaka tutende uli kuti tutande kuganonyela malamusi ga Mlungu?

“KULAMULA magambo kuli mpela lisimbo lyesokoche lyangawoneka palipelele, . . . likusamila chilichose.” Maloŵega gakusasimanikwa m’buku jajalembedwe mu 1712. Juŵalembile bukuji jwasisyaga malamusi gagakusatendekasya kuti magambo gaŵe kukoti kwa yaka yejinji mkanigamale mpaka kwikwana pakuti mundu jwakuleŵeledwajo mbiya kummalila. M’yilambo yejinji, akusakola malamusi gejinji soni gakusawusya kugapikanichisya, gagakusaŵa gangali chilungamo, galusagu nambosoni gakusachengachenga. Yeleyi yitendakasisye kuti ŵandu akaganonyelaga malamusi.

2 Mwakulekangana ni yeleyi, kwende tuganichisye ya maloŵe gagalembedwe yaka 2,700 yipiteyo gakuti, “Nguganonyela malamusi gawo mnope.” (Salimo 119:97) Ligongo chichi jwamasalimo jwaganonyelaga mnope malamusiga? Lili ligongo lyakuti malamusiga nganigapanganyidwa ni ŵandu nambo ni Yehofa Mlungu. Patukulijiganya ya malamusi ga Yehofa, tuchitanda kupikana mumtima mpela mujwapikanilaga jwamasalimo. Kulijiganya kweleku kuchitukamuchisya kumanyilila mwakusaganichisya jwakupeleka malamusi jwamkulungwa.

Jwakutupa Malamusi Jwamkulungwa

3, 4. Ana Yehofa alosisye chamtuli kuti ali Jwakupeleka Malamusi?

3 Baibulo jikusatusalila kuti, “Mlungu jika, ni jwakutupa malamusi nipo soni jwakutulamula.” (Yakobo 4:12) Atamose yindu yakwinani yikusajenda mwakuya ‘malamusi gakwendechesya kwinani.’ (Yobu 38:33) Nombenago makuga ga malayika ga Yehofa gakusakuya malamusi ga Mlungu ligongo lyakuti ngaŵichidwe chenene m’maudindo soni gakusatumichila mwakulongoleledwa ni Yehofa mpela ŵakutumichila ŵakwe—Ahebeli 1:7, 14.

4 Yehofa apelechesoni malamusi kwa ŵandu. Jwalijose jwetuwe akwete chikumbumtima, chachikusatukamuchisya kumanyilila mwakusachiwonela Yehofa chilungamo. Mpela chilamusi chamkati, chikumbumtima mpaka chitukamuchisye kulekanganya chachili chambone ni chakusakala. (Aloma 2:14) Achinangolo ŵetu ŵandanda ŵakwete chikumbumtima chamlama mwamti nganasosekwaga malamusi gejinji. (Genesesi 2:15-17) Nambo mundu jwangali umlama akusasosekwa malamusi gejinji kuti gamkamuchisye kutenda yakusasaka Mlungu. Achinangolo ŵakala mpela Nowa, Abulahamu soni Yakobo, ŵapochele malamusi kutyochela kwa Yehofa Mlungu kaneko ŵagajiganyaga maŵasa gawo malamusiga. (Genesesi 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehofa jwaŵele Jwakupeleka Malamusi m’litala lyapajika pandaŵi jiŵapeleche malamusi ku mtundu wa Aisalaeli kupitila mwa Mose. Malamusiga gakusatukamuchisya kumanyilila mwakusachiwonela Yehofa chilungamo.

Kulola Chilamusi cha Mose Mwakata

5. Ana Chilamusi cha Mose chaliji chakusawusya soni chakola malamusi gejinji? Ligongo chichi akwanga myoyo?

5 Ŵajinji akusaganisya kuti Chilamusi cha Mose chaliji chakusawusya kuchipikanichisya, chakola malamusi gejinji. Yeleyi nganiyiŵa yisyene. Chilamusichi chakwete malamusi gakupunda 600. Gelega mpaka gawoneche kuŵa malamusi gejinji. Nambo kwende tugambe ganichisya ya malamusi ga m’chilambo cha United States. Kumbesi kwa yaka ya m’ma 1900, buku ja malamusi ga m’chilambochi jakwete mapeji gakupunda 150,000. Panyuma pa yaka yiŵili yiliyose, ŵajonjechesyaga malamusi 600. Pakwamba ya winji wa malamusi, malamusi ga ŵandu gali gejinji kulekangana ni ga Chilamusi cha Mose. Chilamusi cha Mlungu chakwayaga mbali syosope sya umi wa Aisalaeli. Nambo chilamusi cha ŵandu cha masiku agano ngachikusakwaya mosopemo. Kwende tulole yeleyi mwakata.

6, 7. (a) Ana pana kulekangana kwamtuli pasikati pa Chilamusi cha Mose ni malamusi ga ŵandu, soni ana lilamusi lyekulungwa mu Chilamusi cha Mose lili lyapi? (b) Ana Aisalaeli akalosisye chamtuli kuchimbichisya ulamusi wa Yehofa?

6 Chilamusi chakwesyaga ulamusi wa Yehofa. Pangali malamusi gampaka galandane ni Chilamusi cha Mose. Lilamusi lyekulungwa mnope mu malamusiga lyaliji lyakuti, “Jemanja Aisalaeli, pikanani, Ambuje Mlungu jwetu ali Mlungu jumope basi. Mwanonyele Ambuje Mlungu jwenu ni mtima wenu wosope, ni umi wenu wosope, ni machili genu gosope.” Ana ŵandu ŵa Mlungu akalosisye chamtuli kuti akusamnonyela jwalakwe? Jemanjaji ŵasosekwaga kumtumichila soni kupikanila ulamusi wakwe.—Detulonomo 6:4, 5; 11:13.

7 Aisalaeli ŵalosyaga kuti akuchimbichisya ulamusi wa Yehofa mwakupikanila ŵandu ŵaŵichidwe kuti ŵalongoleleje. Achinangolo, ŵakulongolela, ŵakulamula, ŵambopesi atamosesoni mwenye, wosopeŵa ŵajimilaga ulamusi wa Mlungu. Naga mundu ngakwapikanila jemanjaji yaŵaga kuti ngakumpikanila Yehofa. Nambosoni ŵaŵakwete udindo naga akutenda yindu mwakulikwesya kapena kwatendela yangali chilungamo ŵandu ŵa Mlungu, Yehofa jwatumbilaga. (Ekisodo 20:12; 22:28; Detulonomo 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Jwalijose, chinga jwakwete udindo kapena jwanganakola, jwasosekwaga kuchimbichisya ulamusi wa Mlungu.

8. Ana Chilamusi chaŵichilaga chamtuli kunyuma yakuti Yehofa ali jwamswela?

8 Chilamusi chaŵichilaga kunyuma yakuti Yehofa ali jwamswela. Maloŵe ga Chihebeli gaŵagagopolele kuti “ŵaswela,” gakusasimanikwa mawulendo gakupunda 280, m’Chilamusi cha Mose. Chilamusichi chakamuchisyaga ŵandu ŵa Mlungu kulekanganya pasikati pa chindu cheswela ni chesakasidwe. Chasalaga yindu yakwana 70 yayikatendekasisye Aisalaeli kuŵa ŵasakasidwe. Chilamusichi chasalaga yakwamba chasa chakuchilu, yakulya soni pakwamba ya kwasa yakunyalaya. Malamusiga gakamuchisyaga kuti aŵe ni chilu chambone. * Nambo papalisoni chakulinga chine chekulungwa chachili kwakamuchisya kuti apitilisye kuŵa paunasi ni Yehofa. Chakamuchisyagasoni kuti akajigalilaga yitendo yakusakala yajatendaga mitundu jajasyungulile. Kwende tulole chisyasyo.

9, 10. Ana Chilamusi cha Mose chasalaga yamtuli pakwamba ya kugona ni ŵalume kapena ŵakongwe soni kuŵeleka mwanache? Ana malamusiga gakwete umbone wamtuli?

9 Chilamusi cha Mose chasalaga kuti kugona ni ŵalume kapena ŵakongwe atamose kwa ŵalombane, soni kuŵeleka mwanache, kwamtendekasyaga mundu kuŵa jwangaswejela kwakandaŵi. (Lefitiko 12:2-4; 15:16-18) Malamusiga nganiganyosyaga mituka jeswelaji jajaliji jakutyochela kwa Mlungu. (Genesesi 1:28; 2:18-25) Mmalo mwakwe, malamusiga gaŵichilaga kunyuma yakuti Yehofa ali jwamswela, yayatendekasyagasoni kuti ŵakulambila ŵakwe aŵe ŵangasakasidwa. Mitundu jajasyungulile Aisalaeli jawanganyaga kulambila ni kutenda yachikululu kapena misyungu jakwayana ni kuŵeleka. Dini ja Akanani jawanganyaga kulambila ni yitendo ya uhule wa achalume ni achakongwe. Yeleyi yatendekasisye kuti yitendo yakusakala soni yakutesya sooni yiwande mnope. Mwakulekangana ni yeleyi, Chilamusi cha Mose chakamuchisyaga ŵakulambila ŵa Yehofa kuti akatendaga yachikululu. * Chilamusi chakamuchisyagasoni mbali sine.

10 Malamusiga gajiganyaga usyesyene wakusosekwa mnope. * Mwambone, ana ŵandu akusajigalila chamtuli ulemwa wa Adamu? Kupitila mu kugona ni ŵalume kapena ŵakongwe soni kuŵeleka ŵanache. (Aloma 5:12) Yisyene, chilamusi cha Mlungu chakumbusyaga ŵandu ŵakwe kuti ali ŵakulemwa. Jwalijose akusapagwa ni ulemwa. (Salimo 51:5) Kuti tumŵandichile Mlungu jwetu jwali jwamswela, tukusosekwa kukululuchidwa ulemwa wetu soni kutukulupusya ku ulemwa.

11, 12. (a) Ana Chilamusi chasalaga chiwundo chapi chakusosekwa pangani ja chilungamo? (b) Ana Chilamusichi chalekasyaga chichi pangani ja chilungamo?

11 Chilamusi chaŵichilaga kunyuma chilungamo cha Yehofa. Chilamusi cha Mose chasalaga kuti pakusosekwa paŵeje kulandana pangani ja chilungamo. Mwambone, Chilamusichi chasalaga kuti, “Umi kulipila umi, liso kulipila liso, lino kulipila lino, mkono kulipila mkono, soni lusajo kulipila lusajo.” (Detulonomo 19:21) Pakwelusya magambo, chilango chasosekwaga kulandana ni yalemwisye mundujo. Chilungamo cha Yehofa chelechi chakwayaga chilamusi chosope soni chili chakusosekwa masiku agano kuti tupikanichisye ya mbopesi ja Klistu Yesu, mpela mwachituyiwonele mumtwe 14.—1 Timoteo 2:5, 6.

12 Chilamusichi chalekasyagasoni kupindimasya chilungamo. Mwachisyasyo, kuti mundu ajimbidwe magambo, pasosekwaga kuti paŵe mboni siŵili. Jwapeleche umboni waunami jwapochelaga chilango chamachili. (Detulonomo 19:15, 18, 19) Nganichikundaga katangale. (Ekisodo 23:8; Detulonomo 27:25) Atamose pangani ja malonda, ŵandu ŵa Mlungu ŵasosekwaga kutenda yindu mwakamulana ni chilungamo cha Yehofa. (Lefitiko 19:35, 36; Detulonomo 23:19, 20) Malamusi gapenani soni gachilungamoga galiji gakamuchisya kwa Aisalaeli.

Malamusi Gakusala ya Chanasa Soni Ungali Lusagu

13, 14. Ana Chilamusi chalimbikasyaga chamtuli chilungamo kwa jwawiyi soni jwakwiŵilidwa?

13 Ana Chilamusi cha Mose chakwete malamusi gangachenga soni gangali chanasa? Amta panandi. Mwakusalilidwa, Mwenye Daudi jwalembile kuti, “Malamusi ga Ambuje gali gambone.” (Salimo 19:7) Jwalakwe jwamanyilile kuti Chilamusi chalimbikasyaga kwatendela ŵane chanasa soni chilungamo. Chamtuli?

14 Masiku agano m’yilambo yine, malamusi gakusaŵichila kunyuma ŵandu ŵaleŵile mmalo mwakuŵichila kunyuma ŵakuleŵeledwa. Mwachisyasyo, jwawiyi mpaka aŵe mundende kwa ndaŵi jamtijamti. Pandaŵi jijojo, mundu jwajiŵilidwejo akusasosekwa kupeleka msongo wele boma jikusakamulichisya masengo pakwasamalila ŵawiyiwo, atamose kuti katundu jwakwe nganijuŵe kuwoneka. Mundaŵi ja Aisalaeli, paliji pangali nyumba sya ukayidi mpela mwayiŵelele masiku agano. Nambo papali malile gaŵasosekwaga kugakuya pakupeleka chilango. (Detulonomo 25:1-3) Jwawiyijo jwasosekwaga kuwuchisya yajiŵileyo kwa msyene. Kupwatika pelepa, jwasosekwaga kupelekasoni yindu yine. Yaŵaga yejinji wuli? Yalekanganagalekanganaga. Ŵakulamula ŵakwete ufulu wakulola chenene yindu yakulekanganalekangana ya nganijo, mpela kupitikuka mtima kwa jwakulemwajo. Ni ligongo lyakwe yaŵasosekwaga kulipila jwawiyi pa Lefitiko 6:1-7 yili yakulekangana ni yayili pa Ekisodo 22:7.

15. Ana chilamusi chalosyaga uli chanasa ni chilungamo kwa mundu jwawuleje mundu mjakwe mwangosi?

15 Chilamusichi chasalaga kuti ngaŵa yakulemwa yosope yatendekwaga mwamele. Mwachisyasyo, mundu naga awuleje mjakwe mwangosi, nganasosekwaga kulipila umi, naga jutilile ku umo mwa misinda jakutilila jajasyungulile Aisalaeli. Panyuma pakuti jwakulamula amalisisye kulola magambo gakwego, jwalakwe jwasosekwaga kutama mumsinda watililewo mpaka jwamkulungwa jwa ŵambopesi ali awile. Kaneko jwaŵaga jwagopoka kutama kulikose kwampaka asache. Mwa litala lyeleli jwalakwe jwapindulaga ni chanasa cha Mlungu. Kupwatika pelepa lilamusili lyagombelechesyaga kuti umi wa mundu uli wakusosekwa.—Numeli 15:30, 31; 35:12-25.

16. Ana Chilamusi chachenjelaga chamtuli ufulu wa mundu?

16 Chilamusi chachenjelagasoni ufulu wa mundu. Kwende tulole yachatiga pakwachenjela ŵakwete ngongole. Chilamusichi chalekasyaga kwinjila m’nyumba mwa mundu jwakongwele ni kujigala katundu jwakwe kuti juŵe pinyolo. Mmalo mwakwe, jwakongosyajo jwasosekwaga kwima kusa kwa nyumbajo kuti jwakongolajo akajigale jika katundujo ni kumpa. Yeleyi yakamuchisyaga kuti katundu jwa jwakongolajo akajonasika. Naga jwakongosyajo ajigele chakuwala chakusa cha jwakongolajo, pakutandite kuswa ŵasosekwaga kumwuchisya chakuwalacho kuti akaliwunichile chilo.—Detulonomo 24:10-14.

17, 18. Ana Aisalaeli ŵalekanganaga chamtuli ni mitundu jine pangani jangondo, soni ligongo chichi?

17 Atamose ngondo, jakwete malamusi m’Chilamusi cha Mose. Ŵandu ŵa Mlungu ŵaputaga ngondo ngaŵa pakusaka kulosya kuti akwete machili. Nambo ŵaputaga mmalo mwa Mlungu pa “Ngondo sya Ambuje.” (Numeli 21:14) Ndaŵi syejinji, Aisalaeli ŵasosekwaga chandanda kwasalila adani ŵawo kuti agambe kwimika makono. Naga adaniwo akanile, Aisalaeli ŵajawulaga kukusyungulila msindawo kuti amenyane nawo nambo pakuya malamusi ga Mlungu. Mu mbili ja ŵandu, asilikali ŵa Aisalaeli ali ŵakulekangana ni asilikali ŵajinji. Jemanjaji nganiŵakundaga kwakamulila achakongwe kapena kuwulaga mwangasa. Jemanjaji nganasosekwaga kugwisya yitela ya yisogosi ya adani ŵawo. * Nambo asilikali ŵane nganakola malamusiga.—Detulonomo 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

18 Ana akusatenguka papikene kuti m’yilambo yine ŵanache akusiŵajiganya usilikali? Mundaŵi ja Aisalaeli jwakala, jwamlume jwangakwana yaka 20 nganakundidwaga kuŵa msilikali. (Numeli 1:2, 3) Atamose mundu jwamkulungwa nganasosekwaga kwawula kungondo naga jwakwete woga mnope. Jwamlume jwagambile kulombela kwene, nganajawulaga kungondo kwa chaka chamtundu. Yaliji myoyo pakusaka kuti jwalakwe mkanatande masengo gakusawusyaga, amwone kaje mwanache jwachachijinjila mmalo mwakwe. Pelepatu, Chilamusichi chasalaga kuti jwamlume jwagambile kulombela kweneju chachikombola “kwasangalasya” ŵamkwawo.—Detulonomo 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ana Chilamusi chachenjelaga chamtuli achakongwe, ŵanache, maŵasa, achakongwe ŵamasije soni ŵanache ŵamasije?

19 Chilamusi chasamalilaga soni kwachenjela achakongwe, ŵanache soni maŵasa. Chalamulaga achinangolo kuti ndaŵi syosope ŵasamalileje ŵanache ŵawo soni ŵajiganyeje yindu yausimu. (Detulonomo 6:6, 7) Chalekasyaga kugona ni jwachibale mwati mundu jwatesi yeleyi chilango chakwe chaliji chiwa. (Lefitiko, chaputala 18) Chalekasyagasoni kutenda chikululu, chele ndaŵi syejinji chikusatendekasya kuti maŵasa gamaleje soni konanga uchimbichimbi waliŵasa. Chilamusichi chasamalilagasoni achakongwe ŵamasije soni ŵanache ŵamasije. Chasasile mwamachili kuti nganasosekwaga kwatendela ngasa jemanjaji.—Ekisodo 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Ligongo chichi Chilamusi cha Mose chakundaga Aisalaeli kulombela mitala? (b) Pangani ja kumasya ulombela, ligongo chichi Chilamusi chalekanganaga ni yajwasasile Yesu panyuma pakwe?

20 Nambope, mwakamulana ni yeleyi, ŵane mpaka aliwusyeje kuti, ‘Sambano ligongo chichi Chilamusi chakundaga mitala?’ (Detulonomo 21:15-17) Tukusosekwa kulola malamusiga mwakamulana ni ndaŵi jaŵagapelechele. Ŵandu ŵakusasisya Chilamusi cha Mose, nganaŵa apikanichisye yeleyi ligongo lyandamo sya masiku agano soni mwakusayiwonela yindu. (Misyungu 18:13) Malamusi ga Yehofa gaŵaŵisile mumgunda wa Edeni galiji gakuti ulombela uli mkamulano wangamala wa pasikati pa jwamlume ni jwamkongwe jumo. (Genesesi 2:18, 20-24) Nambope, ndaŵi jaŵapelekaga Yehofa Chilamusi kwa Aisalaeli, ndamo jakulombela mitala jaliji jili jitamilichiche kwa yaka yejinji. Yehofa jwamanyililaga chenene kuti ŵandu ŵakwe “ŵamakani” ŵeleŵa ndaŵi syejinji chalepeleje kupikanila malamusi gakusosekwa mnope, mpela lyakuti akalambilaga milungu jakupanganyikwa. (Ekisodo 32:9) Nambope, mwalunda, jwalakwe nganajiwona ndaŵi jeleji kuŵa jambone jakuti alinganye yitendo yosope yakwayana ni ulombela. Tukumbuchile kuti Yehofa nganasaka kuti ŵandu alombeleje mitala. Nambope, jwakamulichisye masengo Chilamusi cha Mose pakulongolela yakutendekwa ya mu ulombela wa mitala pasikati pa ŵandu ŵakwe. Jwalakwe jwatesile yeleyi pakusaka kuti mitalajo akajitendega mwakulemechekwa.

21 Mwakulandana ni yeleyi, Chilamusi cha Mose chamkundaga jwamlume kumleka jwamkongwe pamagongo gamakulungwa soni gakupikanika chenene. (Detulonomo 24:1-4) Yesu jwasasile kuti Mlungu jwapeleche ufulu welewu kwa Ayuda ligongo “lyakumula mitima” kwawo. Nambope ufulu welewu waliji wakandaŵi kamnono. Kwa ŵakumkuya ŵakwe, Yesu jwawuchisye lilamusi lya Yehofa lyakwamba ulombela.—Mateyu 19:8.

Chilamusi Chalimbikasyaga Chinonyelo

22. Ana Chilamusi cha Mose chalimbikasyaga chinonyelo m’matala gamtuli soni kwa ŵani?

22 Ana masiku agano pana malamusi gagakusalimbikasya chinonyelo? Chilamusi cha Mose chalimbikasyaga mnope chinonyelo. Mwambone, m’buku ja Detulonomope, maloŵe gakuti “chinonyelo” gakusimanikwa kakupunda ka 20. Lilamusi lyaŵili lyekulungwa pa malamusi gosope lyaliji lyakuti, “Mumnonyeleje mlongo mjenu mpela yimkusati pakulinonyela mwasyene.” (Lefitiko 19:18; Mateyu 22:37-40) Ŵandu ŵa Mlungu ŵasosekwaga kulosyasoni chinonyelo kwa achalendo ŵaŵatamanga pasikati pawo, pakumbuchila kuti nombenawo ndaŵi jine ŵaliji achalendo. Jemanjaji ŵasosekwaga kwanonyela ŵakulaga mwakwakamuchisya mwakuchilu. Ŵasosekwagasoni kuŵambala kwalila masuku pamtwe. Jemanjaji ŵasalilesoni kuti atamose yinyama yaŵayikamulichisyaga masengo ŵasosekwaga kuyisamalila soni kuyiganichisya.—Ekisodo 23:6; Lefitiko 19:14, 33, 34; Detulonomo 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Ana juŵalembile Salimo 119 yamlimbikasisye kutenda chichi, soni m’we mpaka tuŵe ŵakusimichisya kutenda chichi?

23 Ana panasoni mtundu wine wawukwete malamusi mpela gelega? Ni ligongo lyakwe jwamasalimo jwalembile kuti, “Nguganonyela malamusi gawo mnope.” Nambope chinonyelo chakwe nganichiŵa chapenanipe. Chamtendekasisye kuti atendepo kandu ligongo lyakuti jwalingagalingaga kuchipikanila soni kutenda yindu mwakamulana ni chilamusicho. Kaneko jwaŵechetesoni kuti, “Ngusaŵaga ndili mkuganichisya ya malamusi gawo lisiku lyosope.” (Salimo 119:11, 97) Yisyene, jwalakwe jwapataga ndaŵi jakulijiganya malamusi ga Yehofa. Ngatukukayichila kuti pajwatendega yeleyi, chinonyelo chakwe pa malamusigo chakulaga. Pandaŵi jijojo chinonyelo chakwe pa Yehofa Mlungu jwali Jwakutupa malamusi, chakulagasoni. Patukupitilisya kulijiganya ya malamusi ga Mlungu, mpaka tumŵandichile mnope Yehofa jwali Jwakutupa Malamusi Jwamkulungwa soni Mlungu jwachilungamo.

^ ndime 8 Mwambone, chilamusi chasalaga kuti mundu akusosekwa kusilila yakusakala panyuma pakuti alikamuchisye, kumŵika kwajika jwakulwala soni kuti mundu jwakamwile mtembo akusosekwa kunaŵa m’miyala. Pajigele yaka yejinji kuti mitundu jine jimanyilile malamusiga.—Lefitiko 13:4-8; Numeli 19:11-13, 17-19; Detulonomo 23:13, 14.

^ ndime 9 M’nyumba syakulambilila sya Akanani syakwete yipinda yaŵatendelaga yachikululu. Nambo Chilamusi cha Mose chasalaga kuti mundu jwali jwamsakasidwe nganasosekwaga kwinjila Nyumba ja Mlungu. Pakuŵa kugona ni ŵalume kapena ŵakongwe atamose kwa ŵalombane kwatendekasyaga kuŵa ŵasakasidwe kwakandaŵi, nikuti pangali jwakatendekasisye kuti chikululu chiŵe mbali ja kulambila.

^ ndime 10 Chakulinga chekulungwa cha Chilamusi chaliji kwiganya. Buku jine (Encyclopaedia Judaica) jikusasala kuti, maloŵe ga Chihebeli gakuti toh·rahʹ, “chilamusi,” gakusagopolela “kwiganya.”

^ ndime 17 Chilamusi chatite, “Chonde mkajagwisya yitela yakusogola yisogosi. Ligongo yitelayo nganiyiŵa amagongo ŵenu.” (Detulonomo 20:19) Philo jwaŵalijiganyisye majiganyo ga Chiyuda ga m’yaka 100 yandanda, jwasasile ya lilamusili. Jwalakwe jwasasile kuti Mlungu jwayiweni kuti “nganichiŵa chilungamo kuti ukali wakwete mundu umalile pa yindu yangalemwa.”