1, 2. Le Bible unena bika pa ngikadilo idi’mo bantu, ne i muswelo’ka umo wa kwinyongolola’mo?

 “BIPANGWA byonso pamo bibinzanga’nka kubinza ne kususuka pamo.” (Bene Loma 8:22) Mutumibwa Polo pa kunena namino, wālombwele ngikadilo ya bulanda yotudi’mo. Mungya mumweno wa bantu, bimweka amba i bikomo kutalula’ko masusu, bubi, ne lufu. Ino Yehova kadipo na mikalo bwa bantu. (Umbadilo 23:19) Leza wa boloke i mwitushitwile mukenga wa kutalula’ko masusu. Uno mukenga i kinkūlwa.

² Kinkūlwa i kyabuntu kikatampe kipēle Yehova bantu. Kibwanya kwitunyongolola ku bubi ne ku lufu. (Bene Efisesa 1:7) Kyo kitako kine kya lukulupilo lwa būmi bwa nyeke, mūlu nansha mu paladisa pano panshi. (Luka 23:43; Yoano 3:16; 1 Petelo 1:4) Le kinkūlwa kine i bika? Kitufundija bika pa mutabukīle boloke bwa Yehova?

3. (a) Mwanda waka kinkūlwa kyāikele na mvubu? (b) Mwanda waka Leza kādipo ubwanya kutalula mfuto ya lufu ku bana ba Adama?

³ Twashilwile kusakilwa kinkūlwa tamba pa kujilula kwa Adama. Adama pa kutombokela Leza, wāsambulwidile bana bandi misongo, njia, masusu ne lufu. (Ngalwilo 2:17; Bene Loma 8:20) Shi Leza wātalwile mfuto ya lufu pa mwanda wa bulanda’tu, nankyo longa wāikele kupumpunya kijila kyandi kya amba: “Mpalo ipala bubi i lufu.” (Bene Loma 6:23) Kadi shi Yehova wāikele kupumpunya misoñanya yandi ya boloke, longa nankyo masusu ne kujilula bijila kwādi kwa kubikala ntanda yonso!

4, 5. (a) Le Satana wāvubakenye Leza namani, ne mwanda waka byādi bilomba Yehova alonge’po kintu? (b) Le Satana wābepele bengidi ba kikōkeji ba Leza bubela’ka?

 ⁴ Monka motwekimwenine mu Shapita 12, butomboki bwa mu Edena bwālupwile bipangujo bikatampe. Satana wāshingile kato dijina diyampe dya Leza. Wāvubakenye Yehova amba i mbepai ne amba i mwendeji wa kasusu usuminwe bipangwa byandi bwanapabo. (Ngalwilo 3:1-5) Satana pa kumweka bu wakalakanya mpango ya Leza ya kuyuja ntanda na bantu boloke, wāmwekeje Leza bu kabwanyapo kuludika. (Ngalwilo 1:28; Isaya 55:10, 11) Shi Yehova wālekele uno mwanda pampikwa kulonga’po kintu, nabya bipangwa byandi bivule byādi padi bya kuleka kukulupila buludiki bwandi mu ludingo kampanda.

⁵ Kadi Satana wāvubakenye bengidi ba Yehova ba kikōkeji amba, bamwingidilanga pa mwanda wa kamweno kabo ne amba shi basusulwe, i kutupu nansha umo ukashala mukōkele kudi Leza. (Yoba 1:9-11) Ino myanda i ya mvubu mikatampe kutabuka’nka ne masusu a bantu. Yehova wādi na bubinga bwa kulonga kintu pa bubela bwa Satana. Ino le Leza wādi wa kupwija namani ino myanda ne kupandija bantu?

6. Le i bishima’ka bimo bingidijibwe mu Bible bishintulula kyokya kyālongele Leza mwanda wa kukūla bantu?

⁶ Yehova wātongele kupwija mwanda na lusa ne na boloke bukatampe—mu muswelo keubwanyapo muntu kulanga. Ao’ko upēla, ino wa ñeni. Utelwanga divule bu kupota, kupwanya, bukūdi, kupwanija, kipwanyo. (Ñimbo ya Mitōto 49:8, kunshi kwa dyani; Danyele 9:24; Bene Ngalatea 3:13; Bene Kolose 1:20; Bahebelu 2:17) Ino kishima kilombola biyampe buluji bwa kino kilongwa i kyokya kyāingidije Yesu mwine. Wānene amba: “Monka mwaidile Mwanā muntu, ke mwandapo wa kwingidilwa, aa, ino i kwingidila bantu ne kupāna būmi bwandi ke kinkūlwa [lyʹtron mu Kingidiki] kya kukūla bavule bene.”—Mateo 20:28.

7, 8. (a) Le kishima “kinkūlwa” kishintulula bika mu Bisonekwa? (b) Le kinkūlwa kyādi kifwaninwe kudingakana muswelo’ka?

 ⁷ Le kinkūlwa i bika? Kishima kya Kingidiki kingidijibwe pano kitambile ku kyubwa kishintulula “kukutulula, kunyongolola.” Kino kishima kyādi kingidijibwa pa kutela lupeto lufutwanga pa kukūla bantu bakwetwe ku divita. Nanshi, kinkūlwa kibwanya kushintululwa bu kintu kifutwa mwanda wa kujokeja kintu kabidye. Mu Bisonekwa bya Kihebelu, kishima kyalamwinwe bu “kinkūlwa” (koʹpher) i kitambe ku kyubwa kishintulula “kupūta.” Kimfwa, Leza wāsapwidile Noa amba ufwaninwe “kushinga [kupūta]” (kishima kidi na buluji bumo) safina na bunange. (Ngalwilo 6:14) Kino kitukwasha twimvwanije amba kinkūlwa kishintulula ne kupūta bubi.—Ñimbo ya Mitōto 65:3.

⁸ I kyendele’mo dibuku dimo (Theological Dictionary of the New Testament) dinene amba kino kishima (koʹpher) “kishintulula nyeke kintu kidingakene,” nansha kyenzankene. Nanshi, pa kukūla, nansha kupūta bubi, mfutwa ya kudipwa ifwaninwe kwenzankana, nansha kupūtyidila, bibi byonso bitambile ku bubi. Bijila bya Leza byaāpele Isalela binena’mba: “Būmi ku būmi, diso ku diso, dino ku dino, dikasa ku dikasa, kinyantyilo ku kinyantyilo.”—Kupituluka mu Bijila 19:21.

9. Mwanda waka bana-balume ba lwitabijo bāelele bitapwa bya banyama, ne Yehova wāmwene’byo namani?

⁹ Bana-balume ba lwitabijo, kushilwila pa Abele bāelele bitapwa bya banyema kudi Leza. Kulonga namino kulombola amba bādi bayukile amba i ba bubi ne basakilwa kukūlwa, kadi bālombwele lwitabijo mu milao ya Leza ya kunyongololwa kupityila ku “lutundu.” (Ngalwilo 3:15; 4:1-4; Bene Levi 17:11; Bahebelu 11:4) Yehova wādi witabija bino bitapwa ne kwitabija batōtyi bandi bene. Shako, bitapwa bya banyema byādi’tu bu mujiñininya. Banyama  kebādipo babwanya kupūtyidila bubi bwa bantu, mwanda i bapitwe na bantu. (Ñimbo ya Mitōto 8:4-8) O mwanda Bible unena’mba: “Mwanda mashi a bañombe ne a bambuji keabwanyapo kufundula bubi.” (Bahebelu 10:1-4) Bino bitapwa byādi’tu bu kyelekejo kyelekeja kitapwa kya kinkūlwa kinekine kya kwiya kumeso.

10. (a) Le mukūdi wādi wenzankene na ani, ne mwanda waka? (b) Mwanda waka kwādi kulombwa’tu enka kitapwa kya muntu umo?

¹⁰ Mutumibwa Polo wānene amba, i mudi Adama “mufwilanga bonso.” (1 Bene Kodinda 15:22) Nanshi kinkūlwa kyādi kilomba kufwe muntu wenzankene na Adama—muntu mubwaninine. (Bene Loma 5:14) I kutupu kipangwa kikwabo nansha kimo kyādi kidingakene biyampe. Poso’nka muntu mubwaninine kete, muntu kapyenepo mafingo a lufu a Adama ye wādi ubwanya kupāna “kinkūlwa kyenzankane pa mwanda wa bonso”—kinkūlwa kyenzankene potō na Adama. (1 Temote 2:6) Kebyādipo bilomba kulambula bantu midiyo ne midiyo mwanda wa kwenzankana na mwana ne mwana wa Adama. Mutumibwa Polo wāshintulwile amba: “Monka mwātwelele bubi mu ino ntanda kupityila ku muntu umo ne lufu kupityila ku bubi.” (Bene Loma 5:12) Kadi “lufu byolwāile kupityila ku muntu umo,” Leza nandi wāletele kinkūlwa ku bantu “ku muntu umo.” (1 Bene Kodinda 15:21) Muswelo’ka?

11. (a) Le mukūdi wādi wa kutompa “lufu pa mwanda wa muntu ense” muswelo’ka? (b) Mwanda waka ba Adama ne Eva kebabwanyapo kumwena mu kinkūlwa? (Tala kunshi kwa dyani.)

¹¹ Yehova wākwete’ko mpangiko amba muntu mubwaninine apāne ku kusaka būmi bwandi bu kitapwa. Mungya Bene Loma 6:23, “mpalo ipala bubi i lufu.” Pa kupāna būmi bu kitapwa, byādi bilomba mukūdi’wa “atompe lufu pa mwanda wa muntu ense.” Ko kunena’mba, wādi ufwaninwe kufuta  mpalo ya bubi bwa Adama. (Bahebelu 2:9; 2 Bene Kodinda 5:21; 1 Petelo 2:24) Kino kyādi kya kutenga mpata mwanda utala bijila. Pa kutalula mfuto ya lufu pa bana ba kikōkeji ba Adama, kinkūlwa kyādi kya kufundula’ko bukomo bwa kyonakanya budi na bubi ne nsulo ya bubi mine. a—Bene Loma 5:16.

12. Leta kimfwa kilombola’mba kufuta ndeni kukwashanga bavule.

¹² Tulete kimfwa: Langa’po bidi shi udi mu kibundi kikatampe mwingila bantu bavule mu sosiete. Abe ne bakwenu mufutwanga’tu biyampe kadi mufukile ku makasa. Ku mfulo, sosiete’ya iyafu. Mwanda wa bika? Mwanda mukulu wa sosiete waibe lupeto, sosiete nayo ibapone. Kaji byokapwa mu kitulumukila, mubabulwe ne muswelo wa kufuta ndeni. Balume nansha bakaji, bana, ne boba bomwapwile ke basusuka pa mwanda’tu wa bwivi bwa muntu umo. Le kudi muswelo wa kupwa uno mwanda? En-en! Mpeta umo mukatampe wanena kwimukwasha. Umwene sosiete yenu na mvubu. Waimvwanina lusa bengidi ne bisaka byabo. Wafuta ndeni ya sosiete ne kwiifungula monka. Kutalulwa kwa ino ndeni kubasenge bengidi ne bisaka byabo ne boba badi bakongwelwe. Muswelo umo onka, kutalulwa kwa māpu a Adama i kukwashe midiyo ne midiyo ya bantu.

13, 14. (a) Le Yehova wāletele namani kinkūlwa pa mwanda wa bantu? (b) Kinkūlwa kyāfutyilwe kudi ani, ne mwanda waka kino i kya mvubu?

¹³ Yehova kete ye wādi ubwanya kuleta “Kana ka Mukōko . . . katalula bubi bwa ino ntanda.” (Yoano 1:29) Leza  kātuminepo mwikeulu e-ense kukūla bantu. Ino, wātumine Yewa wādi wa kupwija ne kubepulula lonso bubela bwa Satana pa bengidi ba Yehova. Bine, Yehova wāletele kitapwa kitabukile byonso na kutuma wandi Mwana mubutulwe bunka, “mwine waādi usenswe.” (Nkindi 8:30) Mwanā Leza, ku kusaka kwandi, “wekōlele aye mwine” bu kipangwa kya ku mushipiditu. (Bene Fidipai 2:7) Yehova wātundulwidile mu kingelengele būmi bwa wandi Mwana mu difu dya Madia, mujike Muyuda. (Luka 1:27, 35) Paādi pano panshi, wāityilwe bu Yesu. Ino mungya bijila, wādi ubwanya kwitwa bu Adama wa bubidi, mwanda wādi wenzankene potō na Adama. (1 Bene Kodinda 15:45, 47) O mwanda Yesu wādi ubwanya kwipāna bu kinkūlwa kya bantu ba bubi.

¹⁴ Le kinkūlwa kyāfutyilwe kudi ani? Ñimbo ya Mitōto 49:7 unena patōkelela amba kinkūlwa kyāfutyilwe ‘kudi Leza.’ Mwene i Yehova wābadikile kukwata ino mpangiko ya kinkūlwa? I aye, ino kino kekityepejangapo mvubu ya kinkūlwa, kwikitūla bu kushintakanya kwa bintu—pamo bwa kuyata lupeto mu ditumba dimo kwilutūla mu dikwabo. Kinkūlwa kifwaninwe kulēmekwa monka mokikadile, ke bwa kushintakanyapo kwa bintu bya ku ngitu ino i bwa mfutwa ya mwendele bijila. Yehova pa kuleta mfutwa ya kinkūlwa, nansha byoyāmulombele kwibudija kukatampe, wālombwele amba ulamete ku boloke bwandi bubwaninine.—Ngalwilo 22:7, 8, 11-13; Bahebelu 11:17; Yakoba 1:17.

15. Mwanda waka byādi bilomba Yesu asusuke ne kufwa?

¹⁵ Ku mfulo kwa 33 K.K., Yesu Kidishitu wāitabije kukōkelelela mu myanda yātwele ku kupāna mfutwa ya kinkūlwa. Wāitabije kukwatwa pa kusambilwa bya bubela, kuponejibwa, ne kwipaibwa na kupopwa ku mutyi. Le byādi bifwaninwe’nka Yesu asusuke mpata nenki? I amo, mwanda byādi bilomba kupwa mwanda utala pa bululame bwa bengidi ba Leza. O mwanda Leza kālekelepo Yesu epaibwe pa bwanuke na Heloda. (Mateo 2:13-18) Ino Yesu pa kutama, wādi ubwanya  kukomena lonji lwa Satana, koku uyukidije mwanda onso senene. b Yesu pa kushala “wa lulamato, wampikwa mambo, wampikwa disubi, musansane na babipya-mambo” nansha byaāsuswilwe, wālombwele mfulo mfulō amba Yehova udi na bengidi bakokeja kushala bakōkele mu matompo. (Bahebelu 7:26) Ke kya kutulumukapo shi pa kufwa, Yesu wānene na bushindañani amba: “Kibafikidila!”—Yoano 19:30.

16, 17. (a) Le Yesu wāendeleje namani mwingilo wandi wa bukūdi? (b) Mwanda waka Yesu wāendele “kumweka ku meso a Leza”?

¹⁶ Yesu wādi kavuije mwingilo wandi wa bukūdi. Mu difuku dya busatu, Yehova wāsangwile Yesu mu bafwe. (Bilongwa 3:15; 10:40) Na kino kilongwa kitulumukwa, Yehova wāpadile wandi Mwana mpalo pa kikōkeji kyandi mu mwingilo, ino kadi wāmupele mukenga wa kuvuija mwingilo wa bukūdi aye Kitobo Mukatampe wa Leza. (Bene Loma 1:4; 1 Bene Kodinda 15:3-8) Mutumibwa Polo wānene amba: “Kidishitu pa kwiya bu kitobo mukatampe . . . , watwelele mu kifuko kijila, ke na mashipo a bambuji ne a byana bya bañombe, aa, ino i na mashi andi aye mwine, dimo kupwididile, wetusokwela bunyongolodi bwa nyeke. Mwanda Kidishitu katwelelepo mu kifuko kijila kilongwe na makasa, kimfwa kya kyokya kya binebine, ino watwelele mūlu mwine, mwanda wa kumweka ku meso a Leza.”—Bahebelu 9:11, 12, 24.

 ¹⁷ Kidishitu kādipo ubwanya kusela mashi andi mamwekelele kwenda nao mūlu. (1 Bene Kodinda 15:50) Ino, wāselele kyokya kine kyelekejibwe na mashi’a: mvubu ya būmi bwandi bwa bu muntu mubwaninine bwaāpene mungya bijila. Wāfikije ku meso a Leza mvubu ya būmi, bu kinkūlwa kya kukūla bantu ba bubi. Le Yehova wāitabije kitapwa’kya? Eyo, ne kino kyāmwekele mu Pentekosa 33 K.K., kitatyi kyāpungulwilwe mushipiditu ujila pa bana ba bwanga 120 mu Yelusalema. (Bilongwa 2:1-4) Nansha mwanda’wa byowātulumwije bantu, yādi’tu ngalwilo ya byabuyabuya bya kutendelwa bya kinkūlwa.

18, 19. (a) I bisumpi’ka bibidi bimwena mu kipwanyo kibwanikile kupityila ku mashi a Kidishitu? (b) Boba ba mu “kibumbo kikatampe” bamwenanga byabuyabuya’ka bimo mu kinkūlwa, bya dyalelo ne bya kumeso?

¹⁸ Polo wāshintulwile mu mukanda wandi ku bene Kolose amba Leza wāloelelwe kupwanya kwadi bintu byonso kupityila kudi Kidishitu na kuleta ndoe kupityila ku mashi āmwangile Yesu ku mutyi wa masusu. Kadi Polo wāshintulwile amba mu kuno kupwanya mudi bisumpi bibidi, “bintu bya mūlu” ne “bintu bya pano panshi.” (Bene Kolose 1:19, 20; Bene Efisesa 1:10) Kisumpi kibajinji i kya bene Kidishitu 144 000 bapelwe lukulupilo lwa kwingila bu babitobo mūlu ne kuludika ntanda pamo na Kidishitu Yesu. (Kusokwelwa 5:9, 10; 7:4; 14:1-3) Kupityila kobadi, byabuyabuya bikasambakana bityebitye ne ku bantu ba kikōkeji umbula bwa myaka kanunu.—1 Bene Kodinda 15:24-26; Kusokwelwa 20:6; 21:3, 4.

¹⁹ “Bintu bya pano panshi” i bantu bakamona būmi bubwaninine mu Paladisa pano pa ntanda. Kusokwelwa 7:9-17 wibatela bu “kibumbo kikatampe” kikapanda ku “kyamalwa kikatampe.” Inoko kebibalombepo kwilaija kufika ne mu kine kitatyi’kya pa kumwena mu kinkūlwa. “I bakende minkukumba yabo ne kwiitōkeja mu mashi a Kana ka Mukōko.” Byobadi  na lwitabijo mu kinkūlwa, bamonanga tamba’nka pano byabuyabuya bya ku mushipiditu bitamba ku ino mpangiko. I batelwe kala bu boloke ne bu balunda na Leza! (Yakoba 2:23) Kupityila ku kitapwa kya Yesu, babwanya kufwena “ku lupona lwa kanye ka ku buntu bitupu ne kunena pampikwa kafinda” (Bahebelu 4:14-16) Shi abalonga kilubo, balekelwanga bya binebine. (Bene Efisesa 1:7) Nansha byobadi bampikwa kubwaninina, badi na mutyima wa mundamunda utōka. (Bahebelu 9:9; 10:22; 1 Petelo 3:21) Kupwana na Leza, kekukidipo’tu bu lukulupilo kobadi, ino ke kintu kilongeke! (2 Bene Kodinda 5:19, 20) Umbula bwa Myaka Kanunu, bakakūlwa bityebitye “mu bupika bwa kubola ne kwikala na bwanapabo bwa ntumbo budi na bana ba Leza.”—Bene Loma 8:21.

20. Le kulangulukila pa kinkūlwa kubakutenga namani?

²⁰ Tufwija’ko “Leza kupityila kudi Yesu Kidishitu Mfumwetu” pa mwanda wa kinkūlwa! (Bene Loma 7:25) Musoñanya wa kinkūlwa upēla, inoko witulengeja twikilēmeke. (Bene Loma 11:33) Ne shi tulangulukile pa kinkūlwa, tukatengwa ku mutyima, ne kufwena kudi Leza wa boloke. Pamo bwa kaimba wa mitōto, tudi na bubinga bwa kutendela Yehova, “usenswe boloke ne bululame” —Ñimbo ya Mitōto 33:5.