1, 2. Ano an katuyuhan ni Jehova para sa ikapitong aldaw, pero ano an naglataw na problema sa kapinunan kan aldaw na ini?

 RAOT na! An katawuhan, an pinakatampok kan ikaanom na aldaw nin paglalang, biglang buminagsak hali sa pinakamarahay na kamugtakan pasiring sa pinakamaraot. Ipinahayag ni Jehova na “an gabos niyang ginibo,” kaiba an katawuhan, “marahayon.” (Genesis 1:31) Pero sa kapinunan kan ikapitong aldaw, pinili ni Adan asin Eva na sumunod ki Satanas sa pagrebelde. Nahulog sinda sa kasalan, pagkabakong perpekto, asin kagadanan.

² Garo baga minaluwas na mayo nang paglaom an katuyuhan ni Jehova para sa ikapitong aldaw. An aldaw na iyan, arog kan anom na aldaw na sinundan kaiyan, magigin rinibong taon an lawig. Ipinahayag iyan ni Jehova na sagrado, asin sa katapusan kaiyan, an bilog na daga magigin paraiso na pano nin perpektong pamilya nin katawuhan. (Genesis 1:28; 2:3) Alagad pakatapos kan kapaha-pahamak na pagrebelde, paano mangyayari an siring na bagay? Ano an gigibuhon nin Diyos? Papatunayan ni Jehova an saiyang dakulang kadunungan sa pinakapambihirang paagi.

3, 4. (a) Taano ta an ginibong paghiro ni Jehova sa pagrebelde sa Eden sarong kahanga-hangang halimbawa kan saiyang kadunungan? (b) An kapakumbabaan dapat na magpahiro sa sato na isaisip an anong katotoohan mantang pinag-aadalan niyato an kadunungan ni Jehova?

³ Tulos-tulos na huminiro si Jehova. Sinentensiyahan niya an mga rebelde sa Eden, asin kasabay kaiyan, sinabi niya an manungod sa sarong bagay na makangangalas: an katuyuhan niya na solusyunan an mga problema na pinunan ninda. (Genesis 3:15) An solusyon na iyan gradwal na gigibuhon  ni Jehova sagkod sa harayuon pang panahon, sagkod na an gabos na danyos na resulta kan pagrebelde sa Eden lubos nang masolusyunan. An solusyon na iyan simple sana pero hararumon an kahulugan kaya puwede tang gamiton an bilog na buhay ta sa pag-adal asin paghurop-hurop manungod diyan. Apuwera kaiyan, an katuyuhan ni Jehova sigurado nanggad na magigin mapanggana. Tatapuson kaiyan an gabos na karatan, kasalan, asin kagadanan. Dadarahon kaiyan sa pagkaperpekto an maimbod na katawuhan. An gabos na iyan mangyayari bago matapos an ikapitong aldaw, tanganing sa ibong kan nangyaring rebelyon mautob ni Jehova nin eksakto sa iskedyul an katuyuhan niya para sa daga asin sa katawuhan!

⁴ An siring na kadunungan nakakapukaw nin hararom na paggalang, bako daw? Si apostol Pablo napahirong sumurat: ‘O hararumon an kadunungan nin Diyos!’ (Roma 11:33) Mantang pinag-aadalan niyato an manlain-lain na aspekto kan kuwalidad na ini nin Diyos, dapat na mapahiro kita kan kapakumbabaan na isaisip an sarong mahalagang marhay na katotoohan—na gurano man an satong paghihinguwa, dikiton sanang porsiyon kan dakulang kadunungan ni Jehova an masasabutan ta. (Job 26:14) Inot, tawan niyato nin kahulugan an kahanga-hangang kuwalidad na ini.

5, 6. Paano magkakonektado an kaaraman asin kadunungan, asin gurano kahiwas an kaaraman ni Jehova?

⁵ An kadunungan bakong kapareho nin kaaraman. An mga kompyuter kayang magsaray nin dakulon na marhay na kaaraman, pero dai mo nanggad iisipon na may siisay man na masabi na an mga kompyuter na iyan madunong. Minsan siring, an kaaraman asin kadunungan magkakonektado. (Talinhaga 10:14) Halimbawa, kun kaipuhan mo an madunong na sadol manungod sa pagbulong sa sarong malalang problema sa salud, mahapot ka daw sa saro na kakadikit  an aram o mayo nin kaaraman sa medisina? Dai nanggad! Kaya an tamang kaaraman mahalagang marhay sa tunay na kadunungan.

⁶ Si Jehova daing limite an kaaraman. Bilang an “Hading daing sagkod,” siya sana an nabubuhay na puon pa kaidtong panahon na daing sagkod. (Kapahayagan 15:3) Asin durante kan halawigon nang panahon na iyan, aram niya an gabos. Sinasabi kan Bibliya: “Mayo ni sarong linalang na natatago sa saiyang paghiling, kundi an gabos na bagay daing tahob asin lantad na marhay sa mga mata kan saro na sa saiya kita maninimbag.” (Hebreo 4:13; Talinhaga 15:3) Bilang an Kaglalang, lubos an pakasabot ni Jehova sa saiyang mga linalang, asin naaaraman niya an gabos na aktibidad nin tawo puon sa kapinunan. Sinisiyasat niya an lambang puso nin tawo, na mayo nin nalilipasan. (1 Cronica 28:9) Huling linalang niya kita na may libertad na magdesisyon, nauugma siya pag nahihiling niya na naggigibo kita nin madunong na mga pagpili sa buhay. Bilang an “Paradangog nin pamibi,” kaya niyang dangugon nin sarabay an pamibi kan dai mabilang na mga tawo! (Salmo 65:2) Asin daing duda na perpekto an memorya ni Jehova.

7, 8. Paano si Jehova nagpapahiling nin pakasabot, pakamansay, asin kadunungan?

⁷ Bako sanang kaaraman an yaon ki Jehova. Nahihiling niya man kun paano magkakoronektar an mga detalye asin namamansayan niya an kabilugan na ladawan na resulta nin dai mabilang na mga detalye. Nag-eebalwar siya asin naghuhusgar, na inaaram kun ano an marahay asin maraot saka kun ano an importante asin bakong importante. Dugang pa, nahihiling niya bako sana an pangluwas kundi kun ano an nasa puso nin saro. (1 Samuel 16:7) Sa siring, si Jehova may pakasabot asin pakamansay, mga kuwalidad na nakakalabi sa kaaraman. Pero an kadunungan nakakalabi pa diyan.

 ⁸ Pinag-iiriba kan kadunungan an kaaraman, pakamansay, asin pakasabot dangan ginagamit iyan para makagibo nin marahay na bagay. Sa katunayan, an nagkapira sa orihinal na mga tataramon sa Bibliya na itrinadusir na “kadunungan” sa literal nangangahulugan “epektibong pagtrabaho” o “praktikal na kadunungan.” Kaya an kadunungan ni Jehova bakong teoriya sana. Praktikal iyan asin epektibo. Gamit an saiyang mahiwas na kaaraman asin an saiyang hararom na pakasabot, pirming an pinakamarahay na desisyon na posible an ginigibo ni Jehova, na inuutob iyan paagi sa pinakamarahay na magigibong aksiyon na maiisip. Iyan an tunay na kadunungan! Ipinapahiling ni Jehova an katotoohan kan sinabi ni Jesus: “An kadunungan napapatunayan na matanos paagi sa mga gibo kaiyan.” (Mateo 11:19) An mga gibo ni Jehova sa bilog na uniberso nagtatao nin mapuwersang patotoo sa saiyang kadunungan.

9, 10. (a) Anong klaseng kadunungan an ipinapahiling ni Jehova, asin paano niya ipinahiling iyan? (b) Paano an selula nagtatao nin pruweba sa kadunungan ni Jehova?

⁹ Napapangalas ka daw sa pagkamapag-imbento nin sarong mahusay na trabahador na nakakagibo nin magagayon saka kapaki-pakinabang na bagay? Kahanga-hangang klase iyan nin kadunungan. (Exodo 31:1-3) Si Jehova mismo an Gikanan asin Kagsadiri kan siring na kadunungan. Sinabi ni Hading David manungod ki Jehova: “Inuumaw taka huling sa kahanga-hangang paagi makangangalas an pagkagibo sa sako. Makangangalas an saimong mga gibo, aram na aram ko ini.” (Salmo 139:14) Tunay nanggad, miyentras na mas nakakanuod kita manungod sa hawak nin tawo, mas nakakamati man kita nin hararom na paggalang sa kadunungan ni Jehova.

¹⁰ Sa pag-ilustrar: An saimong buhay nagpuon sa sarong selula—sarong semilya nin babayi hali sa saimong ina, na  napertilisar nin sarong semilya nin lalaki hali sa saimong ama. Dai nahaloy, nagpuon na mabanga an selulang iyan. Ika, na nagin resulta kaiyan, kompuwesto nin mga 100 trilyones na selula. Saditon an mga iyan. An mga 10,000 na selula na katamtaman an pagkadakula magkakaigo sa payo-payo nin sarong alpiler. Pero, an lambang saro kaiyan sarong linalang na makangangalas an pagkakomplikado. An selula mas komplikadong marhay kisa arin man na makina o pabrika na gibo nin tawo. Sinasabi nin mga siyentista na an selula garo napapaderan na siyudad—saro na may kontroladong mga laugan asin luwasan, sistema nin transportasyon, sistema nin komunikasyon, mga planta nin kuryente, mga pabrika, mga pasilidad sa pag-apon saka pag-recycle nin basura, mga ahensiya sa depensa, asin saro pa nganing klase nin sentral na gobyerno na yaon sa nukleo kaiyan. Apuwera kaiyan, kaya kan selula na makagibo nin eksaktong kopya kan sadiri niya sa laog nin pira sanang oras!

11, 12. (a) Mantang padagos na nababanga an mga selula kan embrayo, taano ta nagkakaigwa an mga ini nin magkakalain na marhay na trabaho, asin paano ini kauyon kan Salmo 139:16? (b) Sa anong mga paagi ipinapahiling kan hutok nin tawo na “makangangalas an pagkagibo” sa sato?

¹¹ Siyempre, bakong parareho an gabos na selula. Mantang padagos na nababanga an mga selula kan embrayo, nagkakaigwa an mga ini nin magkakalain na marhay na trabaho. An nagkapira magigin mga selula kan nerbiyo; an iba man magigin selula kan tulang, kalamnan, dugo, o mata. An gabos na pagkalain-lain na iyan nakaprograma na sa “librarya” kan selula kun sain manunumpungan an henetikong mga plano (blueprint), an DNA. Interesante nanggad, pinasabngan si David na magsabi ki Jehova: “Nahiling ako kan saimong mga mata dawa kan ako embrayo pa; gabos na parte kaiyan nakasurat sa saimong libro.”—Salmo 139:16.

¹² An nagkapirang parte nin hawak komplikadong marhay. Halimbawa, isip-isipa an hutok nin tawo. Sinasabi nin nagkapira  na iyan an pinakakomplikadong bagay na nadiskubre sa uniberso. Igwa iyan nin mga 100 bilyones na selula kan nerbiyo—mga arog kadakul kan bituon sa satong galaksiya. An lambang saro sa mga selulang iyan nagsasanga sa rinibong koneksiyon sa ibang mga selula. Sinasabi nin mga siyentista na an hutok nin tawo puwedeng magsaray kan gabos na impormasyon sa gabos na librarya sa kinaban, asin posible nganing labi pang marhay diyan. Sa ibong nin dakul na dekada nin pag-adal sa “makangangalas an pagkagibo” na organong ini, inaadmitir nin mga siyentista na tibaad nungka nindang lubos na masasabutan kun paano iyan nagpupunsiyonar.

13, 14. (a) Paano ipinapahiling nin mga tanga asin iba pang mga linalang na sinda ‘natural na madunong,’ asin ano an itinutukdo kaiyan sa sato manungod sa Kaglalang ninda? (b) Taano ta masasabi niyato na an mga linalang na arog kan harong nin lawa ginibo “sa kadunungan”?

¹³ Minsan siring, an mga tawo saro sanang halimbawa kan kadunungan ni Jehova sa paglalang. Sinasabi kan Salmo 104:24: “Kadakul kan saimong mga gibo, O Jehova! Ginibo mo gabos iyan paagi sa kadunungan mo. An daga pano kan saimong mga ginibo.” An kadunungan ni Jehova nahihiling sa lambang linalang sa palibot niyato. Halimbawa, an tanga ‘natural na madunong.’ (Talinhaga 30:24) Sa katunayan, organisadong marhay an mga kolonya nin tanga. An nagkapirang kolonya nin tanga nag-aataman, nagtatao nin sirungan, asin nagkukua nin kakanon hali sa mga insekto na inaapod alusiwsiw (aphids) na garo ataman na mga hayop. An ibang tanga man garo mga parauma, na nagtatanom saka nagkukultibar nin mga “pananom” na alamag. Dakul pang ibang linalang an nakaprograma nang gumibo nin pambihirang mga bagay paagi sa natural na abilidad. An sarong ordinaryong langaw naglalayog nin paburobalintong na dai kayang arugon kan pinakamodernong eroplano nin tawo. An mga gamgam nakakabalyo sa hararayong lugar  paagi sa mga bituon, paagi sa magnetic field kan daga, o paagi sa sarong klase nin mapa na yaon sa saindang hawak. Dakul na taon an ginagamit kan mga biologo para pag-adalan an makangangalas na mga kakayahan na nakaprograma na sa mga linalang na ini. Kun siring, siguradong madunong na marhay an Diyos na nagprograma kaini!

¹⁴ Dakul an nanudan nin mga siyentista sa kadunungan ni Jehova sa paglalang. Igwa pa ngani nin sarong linya nin inhenyeriya, na inaapod biomimetics, na naghihinguwang arugon an mga disenyo na yaon sa naturalesa. Halimbawa, tibaad pinagmasdan mo na nin may pagngalas an gayon nin sarong harong nin lawa. Pero ibinibilang ini nin sarong inhenyero na sarong ngangalásan kun manungod sa disenyo. An nagkapirang sapot na garo baga madalion sanang mapatod mas makusog pa kisa sa asero na kasingdakula kaini, mas matibay pa kisa sa mga awat nin bulletproof vest. Gurano talaga iyan kakusog? Imahinara an harong nin lawa na pinadakula sagkod na arog na iyan kadakula nin net na ginagamit sa bangkang panira. An siring na harong nin lawa kayang sagangon an sarong naglalayog na pampasaherong eroplano! Iyo, ginibo ni Jehova an gabos na bagay na iyan “sa kadunungan.”

15, 16. (a) An mabituon na kalangitan nagtatao nin anong pruweba kan kadunungan ni Jehova? (b) Paano an posisyon ni Jehova bilang Supremong Komandante nin kadakul-dakul na anghel nagpapatotoo sa kadunungan kan Administrador na ini?

¹⁵ Risang-risa an kadunungan ni Jehova sa mga ginibo niya sa bilog na uniberso. An mabituon na kalangitan, na medyo detalyado tang tinukar sa Kapitulo 5, dai sana basta iwinarak sa bilog na espasyo. Huli sa kadunungan kan “mga  ley na nagkokontrol sa kalangitan” na ginibo ni Jehova, an kalangitan magayunon na inorganisar sa aregladong mga galaksiya, na pinaggrupo-grupo man sa inaapod na mga cluster, na pinag-iiriba man tanganing maporma an mga supercluster. (Job 38:33) Bakong makangangalas na inaapod ni Jehova an mga bagay sa kalangitan na sarong “hukbo”! (Isaias 40:26) Pero, may saro pang hukbo na mas malinaw pa nganing ipinapahiling an kadunungan ni Jehova.

¹⁶ Arog kan nanudan ta sa Kapitulo 4, an Diyos may titulong “Jehova na pamayo nin mga hukbo” huli sa posisyon niya bilang Supremong Komandante nin dakulaon na hukbo nin ginatos na milyon na espiritung linalang. Pruweba ini kan kapangyarihan ni Jehova. Pero, paano kalabot an saiyang kadunungan? Isip-isipa: Si Jehova asin si Jesus dai nagpupundo sa pagtrabaho. (Juan 5:17) Kaya, rasonable sana na an mga anghel na lingkod kan Kahuruhalangkawi pirmi man na sibot. Asin girumduma na mas halangkaw sinda sa tawo, intelihenteng marhay asin makapangyarihan na marhay. (Hebreo 1:7; 2:7) Pero, an gabos na anghel na iyan napagdanay ni Jehova na sibot asin maugma sa nakakakontentong gibuhon—“nag-uutob sa tataramon niya” asin naggigibo kan “kabutan niya”—sa laog nin binilyon na taon. (Salmo 103:20, 21) Siguradong makangangalas an kadunungan kan Administrador na ini!

17, 18. Taano ta sinasabi kan Bibliya na si Jehova “an solamenteng madunong,” asin taano ta napapangalas kita sa saiyang kadunungan?

¹⁷ Huli sa siring na pruweba, makangangalas daw na ipinapahiling kan Bibliya na daing kaagid an kadunungan ni Jehova? Halimbawa, sinasabi kaiyan na si Jehova “an solamenteng madunong.” (Roma 16:27) Si Jehova sana an may lubos na kadunungan. Siya an Gikanan kan gabos na tunay na kadunungan. (Talinhaga 2:6) Iyan an dahilan na si Jesus, dawa iyo an pinakamadunong sa mga linalang ni Jehova,  dai nagsarig sa sadiri niyang kadunungan kundi nagtaram kauyon kan ipinagbuot sa saiya kan saiyang Ama.—Juan 12:48-50.

¹⁸ Mangnuha kun paano ipinahayag ni apostol Pablo an pagigin daing kaagid kan kadunungan ni Jehova: “O kadakul nanggad kan mga bendisyon nin Diyos asin hararumon an saiyang kadunungan saka kaaraman! Dai nanggad marurop an saiyang mga desisyon asin dai nanggad masusog an saiyang mga dalan!” (Roma 11:33) Huling pinunan an bersikulo sa pagsabing “O,” nagpahiling si Pablo nin makusog na emosyon, an hararom na paggalang. An termino sa Griego na pinili niya para sa “hararumon” konektadong marhay sa termino para sa “kairaruman.” Huli kaini, an mga tataramon niya nagpaparisa nin malinaw na ladawan sa isip. Pag hinuhurop-hurop niyato an kadunungan ni Jehova, garo kita nakadungaw sa daing limite, dai matugkad na ampas, lugar na hararumon, mahiwason kaya nungka ngani niyatong marururop an kahiwasan kaiyan, asin nungka niyatong maaaraman an gabos na aram ni Jehova. (Salmo 92:5) Bako daw na dahilan iyan para magin mapakumbaba kita?

19, 20. (a) Taano ta an agila angay na simbolo kan kadunungan nin Diyos? (b) Paano ipinahiling ni Jehova an saiyang kakayahan na aramon an ngapit?

¹⁹ Si Jehova “an solamenteng madunong” sa saro pang paagi: Siya sana an may kakayahan na aramon an ngapit. Girumduma, ginagamit ni Jehova an agila na may marigmat na paghiling para magsimbolisar sa kadunungan nin Diyos. An agilang bulaw (golden eagle) tibaad limang kilo sana kagabat, alagad an mata kaiyan mas dakula kisa sa mata nin adulto nang tawo. Marigmat na marhay an paghiling kan agila, na nagpapangyari sa gamgam na iyan na mahiling an saditon na masasaklot dawa ginatos na metro an rayo, o tibaad dakul na kilometro pa ngani an distansiya! Sarong beses sinabi mismo ni Jehova manungod sa agila: “Naghihiling an mga mata kaiyan sa harayo.” (Job 39:29) Sa kaagid  na paagi, kaya ni Jehova na maghiling ‘sa harayong’ panahon—sa ngapit!

²⁰ An Bibliya pano nin pruweba na ini totoo. Igwa iyan nin ginatos na propesiya, o kasaysayan na patiinot na isinurat. An resulta nin mga giyera, an pagbangon asin pagbagsak nin mga pambilog na kinaban na kapangyarihan, asin pati an espesipikong mga estratehiya sa pakikilaban nin mga komandante militar gabos ihinula sa Bibliya—sa nagkapirang sitwasyon, ginatos na taon pa bago iyan nangyari.—Isaias 44:25–45:4; Daniel 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Taano ta mayo nin basehan na isipon na patiinot nang nahiling ni Jehova an gabos na pagpiling gigibuhon mo sa buhay? Iilustrar. (b) Paano niyato naaaraman na harayuon sa katotoohan na an kadunungan ni Jehova bakong mamumuton asin daing pagmalasakit?

²¹ Pero, buot daw kaining sabihon patiinot nang nahiling nin Diyos an mga pagpiling gigibuhon mo sa buhay? An mga naghuhulit kan doktrina na an gabos na bagay itinalaga nang mangyari nag-iinsistir na an simbag iyo. Minsan siring, an ideyang iyan sa katunayan pinapaluya an kadunungan ni Jehova, huling ipinapakahulugan kaiyan na dai niya kayang kontrulon an kakayahan niya na aramon an ngapit. Sa pag-ilustrar: Kun igwa ka nin magayunon na boses, mayo ka na daw nin ibang gigibuhon kundi magparakanta na sana? Makangisihon an ideyang iyan! Kaagid kaiyan, si Jehova may kakayahan na patiinot na aramon an ngapit, alagad dai niya iyan ginagamit sa gabos na panahon. An paggibo niya kaiyan garo man sana pakikiaram na sa satong libertad na magdesisyon, na sarong mahalagang marhay na regalo na nungkang babawion ni Jehova.—Deuteronomio 30:19, 20.

²² Mas grabe pa, an mismong ideya na itinalaga nang mangyari an gabos na bagay nagpaparisa na ginagamit ni Jehova an saiyang kadunungan sa bakong mamumuton asin daing pagmalasakit na paagi. Harayuon nanggad iyan sa katotoohan!  Itinutukdo kan Bibliya na si Jehova “may pusong madunong.” (Job 9:4, nota sa ibaba) Dai man buot sabihon na siya may literal na puso, kundi parating ginagamit kan Bibliya an terminong iyan may koneksiyon sa kalaog-lauging persona, na kaiba an mga motibasyon asin pagmati, arog baga kan pagkamuot. Kaya an kadunungan ni Jehova, kapareho kan iba pa niyang mga kuwalidad, ginigiyahan nin pagkamuot.—1 Juan 4:8.

23. An pagigin nakakalabing marhay kan kadunungan ni Jehova dapat na magpahiro sa sato na gibuhon an ano?

²³ Natural sana na an kadunungan ni Jehova lubos na mapagtitiwalaan. Nakakalabing marhay iyan sa sadiri niyatong kadunungan kaya mamumuton kitang sinasadol kan Tataramon nin Diyos: “Magtiwala ka ki Jehova sa bilog mong puso, asin dai ka manarig sa sadiri mong pakasabot. Sa gabos mong lakad isipon mo siya, asin itatanos niya an saimong mga dalan.” (Talinhaga 3:5, 6) Siyasaton ta ngunyan an kadunungan ni Jehova tangani na urog kitang magin harani sa satong pinakamadunong na Diyos.