1, 2. Na cava na inaki i Jiova me baleta na ikavitu ni siga? E vakatovolei vakacava na vuku ni Kalou ni se qai tekivu ga na siga qo?

 SA SEVA na inaki! E naulu sobu ina dua na vanua lolovira na tamata, na ibulibuli vakasakiti duadua vei ira na ka era buli ena ikaono ni siga ni bulibuli. A kaya na Kalou ni “sa bau totoka dina” na veika kece e bulia, okati kina na tamata. (Vakatekivu 1:31) Ia ena itekitekivu ni ikavitu ni siga, erau qai digia o Atama kei Ivi me rau to kei Setani ena veivorati. Mai na bula uasivi taumada, sa naulu sobu na tamata ina bula ivalavala ca, tini sara ina mate.

² Kena irairai ni sa mai sevataki vakadua na inaki i Jiova me baleta na ikavitu ni siga. Ena vica na udolu na yabaki na balavu ni kavitu ni siga, me vaka ga na ono na siga sa oti. Sa vakatabuya na ikavitu ni siga o Jiova, a nona inaki me tete yani na parataisi ena loma ni gauna qo, me yacova ni sa roboti vuravura, me qai bula kina na kawatamata uasivi. (Vakatekivu 1:28; 2:3) Ia sa na qai vakavatukanataki vakacava na inaki qo ni sa basika na veivorati? Na cava sa na cakava na Kalou? Na ka e yaco qo e vakatovolei sara ga kina na vuku ni Kalou—e rairai veivakatovolei levu duadua sara ga vua.

3, 4. (a) Na cava eda kaya kina ni sa bau ivakaraitaki vakasakiti sara ga ni vuku i Jiova na ka e cakava me baleta na veivorati mai Iteni? (b) Na ka dina cava e dodonu meda nanuma nida saga tiko meda vulica na vuku i Jiova?

³ Ia e sega ni bera o Jiova. E tauca na kedratou itotogi na veivorati e Iteni, ena gauna vata oya e vakatakila kina e dua na ka e totoka sara: na nona inaki me na vakaotia na rarawa kei na leqa sa na tekivu vakila na kawatamata ena vukudratou na lewe tolu. (Vakatekivu 3:15) Na inaki qo i Jiova ena sega ni wali wale ga kina na leqa a basika e Iteni, ena tara yani na vica vata na yabaki ni bula ni kawatamata, yacova sara yani na veigauna balavu se bera mai. E vakasakiti dina na ka e nakita o Jiova me cakava, e rawarawa, ia e titobu sara. Na kena titobu na inaki totoka  oya ena rawa kina ni dua e taleitaka na iVolatabu me vulica qai vakasamataka ena nona bula taucoko. Kena ikuri, e sega tale ni vakataratututaki ni na yaco ga na inaki i Jiova. Ena muduki dina na ca kece ga, na ivalavala ca, kei na mate. Era na bula uasivi kece na tamata yalodina. Na veika kece qo ena vakavatukanataki ni bera ni cava na ikavitu ni siga. Ena sala qo, ena vakayacori ga kina na inaki i Jiova me baleta na vuravura kei na kawatamata, qai vakayacori tale ga ena kena gauna ga a sa nakita makawa mai!

⁴ E veivakadrukai dina na vuku i Jiova! A uqeti na yapositolo o Paula me vola: ‘Sa titobu dina na vuku ni Kalou!’ (Roma 11:33) Nida saga tiko meda vulica eso na ka me baleta na vuku ni Kalou, e vinaka meda nanuma tiko na ka dina qo—se mani vakacava noda sasaga, ena vovodea tiko ga na ka eda kila me baleta na vuku i Jiova. (Jope 26:14) Ia meda dikeva mada na idivi vakatubuqoroqoro qo i Jiova.

5, 6. Rau veiwekani vakacava na kila kei na vuku? E vakacava tu mada na levu ni ka e kila tu o Jiova?

⁵ E duidui na vuku kei na kilaka. Levu sara na ka e rawa ni kila na kompiuta, ia ena viavia mawi toka meda kaya ni vuku na kompiuta. Ia erau veiwekani na kila kei na vuku. (Vosa Vakaibalebale 10:14) Kena ivakaraitaki, ke o vinakata eso na ivakasala vuku me baleta na iwali ni dua na mate bibi, vakacava o na lai taro ivakasala vua e dua e lailai se sega sara ga ni dua na ka e kila me baleta na veiqaravi vakavuniwai? Sega sara! O koya gona, na vuku dina e lako vata kei na kilaka dodonu.

⁶ E sega ni tukuni rawa na levu ni ka e kila tu o Jiova. E “Tui ni veitabagauna” o koya, o koya duadua ga e sa bula tu mai ena gauna tawavakaiyalayala. (Vakatakila 15:3) E sega ni dua na ka me sega ni kila o koya ena loma ni gauna tawavakaiyalayala oya. E kaya na iVolatabu: “E sega ni vunitaki vua e dua na kabuli, ia e luvawale qai laurai levu na ka kece e matai koya eda na saumitaro vua.” (Iperiu 4:13; Vosa Vakaibalebale 15:3) E sega ni dua na ka e sega ni kila ni o koya ga a bulia na ka kece, e raica tale tu ga na ka kece e vakacakava na tamata me tekivu sara mai na ivakatekivu.  E dikeva o koya na loma ni tamata yadua, e sega ni dua na ka e vuni vua. (1 Veigauna 28:9) E buli keda o koya me rawa nida vakatulewa ga vakataki keda, qai dau marau o koya ni raica nida vakatulewataka vakavinaka na noda bula. E “Daurogo masu” o koya, e rawa ni rogoca e levu na masu ena dua vata ga na gauna! (Same 65:2) Qai sega ni vakaiyalayala na levu ni ka e rawa ni nanuma.

7, 8. E vakaraitaka vakacava o Jiova na nona kilaka, raiyawa, kei na vuku?

⁷ Ia e sega ni vutucoqa wale ga ena kilaka o Jiova. E raica o koya na veitikina matailalai ena dua na ituvaki kei na sala era veisemati kina. E vakalewa o koya na veitikina matailalai ena kedra dui vakatagedegede, e kila na ka e vinaka mai na ka e ca, na ka e bibi mai na ka e sega soti ni bibi. Kena ikuri, na nona vakatulewa e sega ni yavutaki ena irairai ga ni ka e sau, e dikeva vakavoleka sara o koya na ka e loma. (1 Samuela 16:7) O koya gona, e Kalou raiyawa qai dau lewa matau o Jiova, qo e rua na itovo erau uasivi cake mai na kilaka. Ia na nona vuku e sa duatani ga.

⁸ E basika na vuku ni rau biu vata na kilaka kei na raiyawa. Eso mada ga na vosa taumada ni iVolatabu e vakadewataki me “vuku” e kena ibalebale na “kilai vakavinaka ni veika yaga.” O koya gona, na vuku i Jiova e sega ni ka e tukuni wale tu ga. E rawa ni muri, ena vakilai na kena yaga. Ni tawavakaiyalayala nona kilaka kei na nona raiyawa e dau uasivi kina na vakatulewa i Jiova, qai dau sega ni vakamelei rawa na sala e vakatauca kina. Qori na vuku dina! Laurai dina vei Jiova na dina ni ka a kaya o Jisu: “Ena kilai na vuku ena ka e cakava.” (Maciu 11:19) Na weniliga i Jiova ena lomalagi kei na vuravura e vakaraitaka votu na nona vuku.

9, 10. (a) Na vuku vakacava e tu vei Jiova? E vakaraitaka vakacava na vuku qo? (b) Eda kila vakacava na vuku i Jiova mai na sela?

⁹ O sa bau qoroya e dua na daubuliyaya ena maqosa ni nona cakacaka, kei na totoka ni weniligana? Qori e dua na ivakaraitaki ni vuku. (Lako Yani 31:1-3) Ia o Jiova sara ga na iVurevure ni vuku va qori. A kaya me baleti Jiova o Tui Tevita: “Au vakacaucautaki kemuni ni vakatubuqoroqoro qai veivakurabuitaki na noqu buli. Na nomuni cakacaka e veivakurabuitaki, qori na ka au kila  vinaka.” (Same 139:14) Io, eda na qai qoroya ga vakalevu na vuku i Jiova nida vulica na veika me baleta na nona ibulibuli, vakabibi na yagoda.

¹⁰ Kena ivakaraitaki: Na nomu bula e tekivu ga ena dua bulu na sela somidi—nodrau sota e dua na yaloka nei tinamu kei na wai mai vei tamamu. Sega ni dede sa tekivu tawase na sela qo. Ni o qai basika, na duabulu na sela o a tekivu kina sa yaco me 100 na tirilioni na sela. Era somidi na sela qo. Nira coko vata mada ga e rauta ni 10,000 na sela, na kedra levu ena vaka tiko ga e dua na matanisuka. Ia era sa bau veivakadrukai dina na ibulibuli ni Kalou qo. E sega ni dua na misini se iqaqi e bulia na tamata me vakatauvatani rawa kei na vakasakiti ni sela. Era kaya na saenitisi ni sela yadua e vaka e dua na koro vakabai—na koro e qarauni na ka e curu i loma kei na ka e curu i tuba, e tu na kena sala ni veilakoyaki, tabana ni vakauitukutuku, tabana ni livaliva, iqaqi ni buli iyaya, tabana ni kau benu, tabana e dau saga me vakavoutaka tale na ka e sa vakayagataki, tabana ni veitaqomaki, qai dua sara mada ga na kena itikotiko ni veiliutaki ena uto ni sela se kena nucleus. Kena ikuri, na sela vakatubuqoroqoro qo e rawa ni bulia e dua na kena drua ena loma ga ni vica na aua!

11, 12. (a) Na cava e vakavuna mera duidui na sela ni gone e kunekunetaki tiko? E salavata vakacava qo kei na ka e kaya na Same 139:16? (b) E vakaraitaka vakacava na noda mona ni ‘veivakurabuitaki na kena ibulibuli’?

¹¹ Ia era sega ni tautauvata kece na sela. Nira tawase tiko na sela ena gauna e buli tiko kina e dua na gone ena kete i tinana, e duidui na itavi era dui qarava. Eso era na lai bulia na nave; eso na sui, viciko, dra, se mata. Na duidui qo e vu mai na itukutuku matailalai ni ka me cakava na sela yadua e sa volatukutukutaki tu ena dua na tobu ni itukutuku ni sela e vakatokai na DNA. Na ka qo eda lai nanuma lesu kina nona a uqeti o Tevita me tukuna me baleti Jiova: “Na matamuni mada ga e raici au niu se kunekunetaki tiko, sa volai tu ena nomuni ivola.”—Same 139:16.

¹² Eso na tiki ni yagoda e sa bau vakasakiti sara ga. Dua vei ira na noda mona. Eso era kaya ni mona e ka vakasakiti qai vakatubuqoroqoro duadua me bau kilai. E tiko ena mona e rauta ni 100 na bilioni na sela ni nave—qo e via tautauvata sara ga kei na  iwiliwili ni kalokalo ena noda isoso kalokalo. Na sela yadua qo e vica vata tu na udolu na ligadra era veitauri kina kei na vo ni sela. Era kaya na saenitisi ni mona ni tamata e rawa ni katona na itukutuku era maroroi tu ena vale ni ivola kece e vuravura. Ra vakabauta tale ga ni rairai sega ni vakaiyalayala na levu ni ka e rawa ni katona na mona. Sa vicasagavulu na yabaki nodra vakadikeva voli na saenitisi na tikiniyago “veivakurabuitaki” qo, ia era vakaraitaka vakadodonu nira se sega ga ni vakamacalataka rawa na kena itukutuku matailalai.

13, 14.(a) Era vakaraitaka vakacava na kadi kei ira na ka bula tale e so nira “sucu kaya na vuku”? Na cava eda vulica rawa e ke me baleti koya e buli ira? (b) Na cava eda kaya kina ni ka buli me vaka na viritalawalawa era “caka vakavuku”?

¹³ Ia o keda na tamata eda dua wale ga vei ira na levu sara na ibulibuli e kilai kina na vuku i Jiova. E kaya na Same 104:24: “Sa levu sara ga na nomuni cakacaka i Jiova! Oni sa cakava kece vakavuku. Sa sinai na vuravura ena ka oni cakava.” E laurai votu na vuku i Jiova ena veika buli kece era tu wavokiti keda. Na kadi me kena ivakaraitaki, era “sucu kaya na vuku.” (Vosa Vakaibalebale 30:24) Io, e dau rairai vinaka nida sarava nodra cakacaka vata na yavusa kadi. So na kadi e nodra itavi na susu manumanu, era “susuga” na manumanu lalai na aphid me rawa mai kina na kedra. So tale na kadi era dau teitei, era “tea” na mataqali karou somidi. Ia e levu tale na manumanu era buli tale ga mai mera vakayacora eso na ka e veivakurabuitaki sara. Na lagonivale mada ga e rawa ni vakaraitaka eso na ivukivuki ni vuka e se sega ga ni rawata na waqavuka vereverea duadua e bau bulia na tamata. Eso na manumanu vuka era dau biu vanua mera vuka sara vakayawa. Eso e nodra idusidusi ga na kalokalo, eso era vakayagataka na idre ni vuravura, eso tale e sa vaka e tuvai tu ga ena nodra mona na mape. Dua na gauna levu era vakayagataka na daudikeva na veika bula mera dikeva kina na nodra ivalavala veivakurabuitaki na manumanu vuka va qo. Sa na wacava na vuku e tu vei koya e buli ira qai tuvana vakamatau na veika e baleti ira!

¹⁴ Levu sara na ka era sa vulica na saenitisi me baleta na vuku i Jiova, mai na veika e bulia. Bau dua sara mada ga na taba ni  buli iyaya nikua e yacana na biomimetics, e dau saga me dikeva na ibulibuli ni veika bula qai vakatotomuria ena buli iyaya. Kena ivakaraitaki, o na rairai vakawa na totoka ni viritalawalawa. Ia o ira na daubuli iyaya era lai kauaitaka sara na kena ibulibuli, kei na veika e vakayagataki ena kena buli. Eso sara mada ga na wa tolo lailai ni viritalawalawa rairai malumalumu qori era kaukaua cake sara mai na sitila, se na wa silika e vakayagataki ena jakete e dau darami me kua ni curu basika na sicini ni dakai. Ia e vakacava sara mada na kena kaukaua? Kaya mada ke vakalevutaki na viritalawalawa me vaka na levu ni lawa era dau vakayagataka na waqa ni qoli. Na viritalawalawa qo e sa rawa ni tarova e dua na waqavuka ni usa pasidia e tacoka tu i macawa! Io, e buli ira dina na veika qo o Jiova, ra qai “caka vakavuku.”

15, 16. (a) Era vakaraitaka vakacava na kalokalo mai lagi na vuku i Jiova? (b) Eda kila vakacava na vuku i Jiova ena nona liutaki ira tiko e oba vakaoba na agilosi?

¹⁵ E kilai na vuku i Jiova ena veika e bulia e vuravura, vaka kina mai lomalagi. Na veikalokalo mai lagi, me vaka eda a dikeva ena Wase 5, era sega ni taqera tu vakaveitalia e maliwalala. E matata vinaka tu na “kena lewai na lomalagi” ena ituvatuva maqosa e vakarautaka o Jiova ena nona vuku. (Jope 38:33) Era vakaisoso tu na kalokalo, ra tu na isoso lalai se galaxy, o ira na isoso lalai qo era sa qai umani vata ena dua na isoso levu se cluster, ra qai wasewasei tale tu ga na isoso kalokalo lelevu qo ena iwasewase lelevu sara era vakatokai na supercluster. Sa rauta me vakatoka na veika buli ni lomalagi o Jiova me ‘mataivalu’! (Aisea 40:26) Ia e tiko tale e dua na mataivalu e vakaraitaka vakavinaka cake sara na vuku i Jiova.

¹⁶ Me vaka eda a raica mai ena Wase 4, e vakatokai na Kalou me o “Jiova ni lewe vuqa” ena vuku ni nona itutu vakaturaganivalu ni liutaki ira tu e vica vata na drau na milioni na agilosi kaukaua.  Qo e vakaraitaka na kaukaua i Jiova. Ia na sala cava e vakaraitaka tale ga kina na nona vuku? Vakasamataka mada: Erau sega vakadua ni vakasavuliga o Jiova kei Jisu. (Joni 5:17) E macala gona ni o ira na agilosi nei Koya sa Cecere Sara era ogaoga tale tiko ga. Nanuma tale ga nira uasivi mai vei keda na tamata, e duatani sara na nodra vuku kei na nodra kaukaua. (Iperiu 1:7; 2:7) Ia era ogaoga voli ga na agilosi qori ena cakacaka i Jiova, ra qai marau tiko ena cakacaka e veivakacegui—ena nodra “vakayacora na nona vosa” kei na nodra “cakava na lomana”—ena loma ni vica vata na bilioni na yabaki. (Same 103:20, 21) Sa na bau wacava na tuvanaki vakamaqosa ni nodra veiqaravi!

17, 18. Na cava e kaya kina na iVolatabu ni o Jiova e “vuku duadua ga”? Na cava e dodonu meda qoroya kina na nona vuku?

¹⁷ Sa rauta me vakacerecerea na iVolatabu na vuku i Jiova. Kena ivakaraitaki, e tukuna ni o Jiova e “vuku duadua ga.” (Roma 16:27) O Jiova duadua ga e tu vua na vuku kece ga. E ivurevure ni vuku dina. (Vosa Vakaibalebale 2:6) Oya na vuna a sega ni vakararavi ga kina ina nona vuku o Jisu, ia e vakaraitaka ni dau tukuna ga na ka e vakaroti koya kina o Tamana, e dina ni o koya na ibulibuli i Jiova e vuku duadua.—Joni 12:48-50.

¹⁸ Dikeva mada nona vakamacalataka o Paula na uasivi ni vuku i Jiova: “Sa titobu dina na veivakalougatataki ni Kalou, na nona vuku kei na nona kilaka! E sega ni katumi rawa na titobu ni ka e vakananuma, e dredre tale ga ni kilai na nona sala kece!” (Roma 11:33) Ni tekivuna nona vosa na yapositolo o Paula ena nona kaya, “Sa titobu dina,” e vakaraitaka kina nona kauai dina kei na nona qoroqoro. Na vosa vaKirisi e digia o koya qai vakadewataki me “titobu” e veivolekati sara ga kei na vosa e vakadewataki me “qara sega ni vakabotona.” E vakavure vakasama gona na vosa qo. Ke da vakasamataka na vuku i Jiova, ena via vaka na noda irova e dua na qara e sega ni vakabotona, qai qara vakaiyanaqa eda sega mada ga ni raica rawa na iyalayala ni batibatina. Eda na sega ni katuma rawa. (Same 92:5) Na vakasama qo e dodonu me vakayalomalumalumutaki keda sara ga!

19, 20. (a) Na cava e vakatakarakarataka vinaka kina na vuku ni Kalou na ikeli? (b) E vakaraitaka vakacava o Jiova ni rawa ni kila na ka e se bera ni yaco?

 ¹⁹ E dua tale na sala e “vuku duadua ga” kina o Jiova: O koya duadua ga e rawa ni raica yani na ka e se bera ni yaco. De dua o na nanuma ni dau vakayagataka o Jiova na ikeli me vakatakarakarataka nona vuku. E via lima ga na kilo na bibi ni dua na ikeli (golden eagle), ia na yaloka ni matana e lailai tale na yaloka ni mata ni tamata. E vakatubuqoroqoro dina na kaukaua ni mata ni ikeli, ni rawa sara mada ga ni raica mai macawa na ka e vica tu na drau na mita na kena yawa, se mani vica vata sara na kilomita! A kaya ena dua na gauna o Jiova me baleta na ikeli: “E raiyawa mai kea na matana.” (Jope 39:29) E va sara ga qori o Jiova ni rawa ni ‘raica vakayawa’ na veigauna se bera mai!

²⁰ E vakamatatataka tu na iVolatabu na dina ni ka qo. E volai kina e vica vata na drau na parofisai, na itukutuku ni veika era se bera mada ga ni yaco. Era volai kece tu ena iVolatabu na macala ni veivaluvaluti, na nodra basika kei na nodra yali tale yani na veimatanitu qaqa kei vuravura, e tukuni rawa sara mada ga na ivakarau ni kabakoro era na taurivaka na turaganivalu—eso vei ira na parofisai qo era se vakaraitaki ni se vo tu e vicanadrau na yabaki.—Aisea 44:25–45:4; Taniela 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Na cava e sega kina ni dua na yavu meda kaya kina ni o Jiova e kila kece tu na vakatulewa o na vakayacora ena nomu bula? Vakamacalataka. (b) Eda kila vakacava ni vuku i Jiova e salavata kei na loloma kei na veikauaitaki?

 ²¹ Kena ibalebale ni sa kila rawa tu na Kalou na vakatulewa kece o na cakava ena nomu bula? Era tokona na nanuma qori o ira era vakabauta ni sa lewa oti tu na Kalou na noda bula. Ia qo e sega ni salavata kei na vuku ni Kalou, ni sa vaka e vakaraitaka ni Kalou e sega ni tu vua na kaukaua me tarovi koya kina mai na nona sa na raica kece tu ga na ka e se bera ni yaco. Kena ivakaraitaki: Kaya mada ke sega ni dua e tautauvata kei iko ena kamica ni domomu ni o lagasere, kena ibalebale qo ni sa na sega vei iko na kaukaua mo tarova kina na domomu ni sa na lagasere tu ga ena veigauna kece? Qo e vakasama vakalialia dina! E vaka kina na Kalou, e rawa ni kila na ka e se bera ni yaco, ia ena sega ni vakayagataka tu ga na nona rawaka qo ena veigauna kece. Ke cakava qori, e sa na kauta laivi vei keda na galala ni vakatulewa, qo e dua na isolisoli ena sega ni via kauta laivi o Jiova.—Vakarua 30:19, 20.

²² Qai kena e ca sara oya ni kevaka e sa lewa oti tu o Jiova na noda bula, e sa kena ibalebale oya ni nona vuku e vuku sega ni loloma, e sega ni veikauaitaki, e sega ni veinanumi. Ia e matata vakasigalevu vei keda ni cala qori! E tukuna na iVolatabu ni o Jiova e “lomavuku.” (Jope 9:4) E dau tukuna na loma i Jiova na iVolatabu me vakaraitaka na veika e vakila sara ga o Jiova, na veika e tarai koya me vaka na loloma. O koya gona, na vuku i Jiova e sega ni duidui mai vei ira na vo ni kena idivi, nira yavutaki kece ga ena loloma.—1 Joni 4:8.

23. Na cava meda cakava ena lagilagi ni vuku i Jiova?

²³ E sega ni vakamelei rawa na vuku i Jiova. E sega ni dua na vuna me sega kina ni nuitaki. Eda se yawa kalia sara o keda ni vakatauvatani kei na vuku lagilagi i Jiova, sa rauta me uqeti keda vakayalololoma na iVolatabu: “Mo nuitaki Jiova ena lomamu taucoko, mo kua ni vakararavi ena nomu yalomatua. Mo nanumi koya ena ka kece o cakava, ena vakadodonutaka na nomu ilakolako o koya.” (Vosa Vakaibalebale 3:5, 6) Ia meda vakadeuca mada na vuku i Jiova me rawa nida toro voleka vua na noda Kalou vuku duadua.