1, 2. Tera ana kaantaninga Iehova ibukin te bong are te kaitiua, ao e kanga ni kainnanoaki iai wanawanan te Atua ae moanibaa n raoiroi?

 AI KANANOKAWAKI RA! E a bon tii karina naba ni koerikaki kakannatoia aomata n te kaonoua ni bong ni karikibwai man te kakannato ni karokoa te mangori. E a tia n taekinna Iehova bwa “bwaai ni kabane aika E karaoi,” n ikotaki naba ma aomata boni “moan te raoiroi.” (Karikani Bwaai 1:31) Ma ngke e moani moanaki te kaitiua ni bong, ao a rineia Atam ma Nei Ewa bwa a na ira ana karitei Tatan. A karina ni bwaka nakon te bure, te aki-kororaoi, ao te mate.

² N taraana, e tokobitoaki ana kaantaninga Iehova ibukin te kaitiua ni bong. Te bong anne n ikotaki naba ma boong ake mai mwaina ake onobong, e nakon ae ngaa ma ngaa te ririki maaniia. E a tia n arana te bong anne Iehova bwa e tabu, ike e nang karika iai te aonnaba aei ni kabuta bwa te baretaiti ae onrake irouia kaain te utu aika kororaoi. (Karikani Bwaai 1:28; 2:3) Ma imwin te karitei are rangi ni karuanikai arei, e na kanga ngkanne ni manga kakororaoaki te kaantaninga anne? Tera ae e na karaoia te Atua? Kakoroan bukin te kaantaninga aei e kainnanoa Iehova bwa e na kabongana wanawanana n te aro ae moanibaa n raoiroi.

3, 4. (a) Bukin tera ngkai ana mwakuri Iehova imwin te karitei are i Eten e kaotiota wanawanana ae moanibaa n raoiroi? (b) E na kairira te nanorinano bwa ti na ururinga te koaua raa, ngkai ti reiakina taekan wanawanan Iehova?

³ E waekoa ni mwakuri Iehova n te tai naba arei. E bairei taekaia taani karitei ake i Eten, ao e kaota naba iai bannan te bwai ae kamimi, ae taekan ana kaantaninga ibukin kabwaranakoan kangaanga nako ake a a tibwa tia ni karekeaki. (Karikani Bwaai 3:15) E waakina ana kaantaninga Iehova ni moa man are i Eten ngkoa, i nanon ririki aika ngaa ma ngaa mwaitiia ni karokoa taai aika a na roko. E mataata raoi te kaantaninga aei ma e rangi n  nano naba, n te aro are e kona ni kabanea maiuna te tia wareka te Baibara n reiakina taekana ao n iaiangoia. I rarikina, e na boni koro bukin ana kaantaninga Iehova n akea te nanououa. E na boni katoki buakaka ni kabane, buure, ao ai te mate. E na boni kairiia aomata ake a kakaonimaki nakon te kororaoi. A na koro bukin bwaai aikai ni kabane imwain banen te kaitiua ni bong, n te aro are e na kona ni kakororaoa ana kaantaninga Iehova ibukin te aonnaba aei ao te botannaomata n taina are e a kamani baireaki!

⁴ E rangi ni kamimi te aeka ni wanawana anne ke e aki? E kairaki te abotoro Bauro bwa e na korea ae kangai: ‘Ai nano ra wanawanan te Atua!’ (I-Rom 11:33, BK) Ngkai ti a reiakin bwaai aika reitaki ma aroaron te Atua aei, e riai ni kairira te nanorinano bwa ti na ururinga te koaua teuana ae rangi ni kakawaki are ti bon tau n ota tii teutana ni wanawanan Iehova ae moan te raababa. (Iobi 26:14) Te moanibwai, ti na kabwarabwaraa nanon te aroaro ae kamimi aei.

5, 6. Tera irekereken te atatai ma te wanawana, ao mwaitira ana atatai Iehova?

⁵ E kaokoro te wanawana ma te atatai. A kona n taui rongorongo aika rangi ni bati taiani kombiuta, ma akea te aomata ae e na taekin mitiin aikai bwa a wanawana. Ma e ngae n anne, e bon irekereke te atatai ma te wanawana. (Taeka N Rabakau 10:14) N aron anne, ngkana ko kainnanoa te reirei ni kawanawana ibukin bwainnaorakian te aoraki ae kakaiaki, ko kona ni butiia temanna ae karako ana atatai i aon te bwainnaoraki? Ko na bon aki! Mangaia are akea te wanawana ni koaua ngkana akea te atatai ae eti.

⁶ Akea tian ana atatai Iehova. Kioina ngkai boni ngaia te “Uea ae aki totoki,” bon tii ngaia naba ae akea moana ao tokina. (1 Timoteo 1:17) Ao e atai bwaai ni kabane aika a riki ma ngkekei ni karokoa ngkai. E taku te Baibara: “Bon akea te bwai teuana ae karikaki ae aki kaoti i matana: ma a bane bwaai ni kakiaki rabunaia ma ni kaotaki raoi i matan Teuare ti nangi taekin arora nako Ina.” (Ebera 4:13; Taeka N Rabakau 15:3) E mataata i aoni  bwaai ni kabane ake e karaoi Iehova kioina ngkai bon te tia Karikiriki ngaia, ao e a tia n nori mwakuri ni kabane ake a karaoi aomata mangke a moan riki. E tuoi nanoia aomata ni kabane ao akea naba te bwai teuana ae raba mairouna. (1 Rongorongo 28:9) E anganira Iehova te inaaomata n rinea ae ti na karaoia, ao e kukurei naba ngkana e norira bwa ti karaoi motinnano ibukin maiura aika kaota te wanawana. Kioina ngkai e bon “ongo tataro,” e kona n ongorai tataro aika mwaiti kurikuri n tii teuana te tai! (Taian Areru 65:2) E boni kororaoi ana ururing Iehova.

7, 8. E kanga Iehova ni kaotiota te ataibwai, te rabakau, ao te wanawana?

⁷ Bon tiaki tii te atatai ae mena iroun Iehova. E ataa naba aron irekereken taian rongorongo ma koaua ni kabane, ao e tabwanin ana ota iai. E karaua ni bairea raoi te kaokoro i marenan te raoiroi ma te buakaka, ao i marenan bwaai aika kakawaki ao aika aki bongana. E aki taraa tinanikun te aomata, ma e tuoa raoi nanona. (1 Tamuera 16:7) Mangaia are iai iroun Iehova te rabakau ao te ataibwai, aika bwaai aika raoiroi riki nakon te atatai n tii ngaia. Ma e kakannato riki te wanawana nakon bwaai aikai.

⁸ Te aomata ae wanawana e boota te atatai, te ataibwai ao te rabakau, ao e kammwakurii. Tabeua taian taeka n te Baibara ni kawai aika rairaki bwa “wanawana,” a bon nanona “te mwakuri ae materaoi” ke “te wanawana ae manena.” Mangaia are wanawanan Iehova bon tiaki tii te bwai ae atongaki, ma bon te bwai ae manena ae kona n noraki rinanon ana mwakuri ae nakoraoi. E kabongana ana atatai ae raababa Iehova ao rabakauna ae nano ni karaoi babaire aika moanibaa n raoiroi n taai nako, ao e kakoroi bukin babaire aikai n te aro ae te kabanea n raoiroi. Anne bon te wanawana ni koaua! E kakoauaa Iehova ana taeka Iesu ae kangai: “E kaotaki ba e raoiroi te ataibwai [“wanawana,” BK] n uaana.” (Mataio 11:19) Ana mwakuri nako Iehova n te iuniweeti, a kaotiota raoi wanawanana.

9, 10. (a) E kaotiota te aeka ni wanawana raa Iehova, ao tera aroni kaotiotana irouna? (b) E kanga te cell ni kaotiota kakoauaan wanawanan Iehova?

⁹ Ko a tia ni mimi ngkana ko nora rabakaun te tia karaobwai ae kaakaraoi baika a tamaroa ao e nakoraoi karaoana irouna?  Anne bon te aeka ni wanawana ae rangi n anainano. (Te Otinako 31:1-3) Iehova bon nibwan te aeka ni wanawana ane korakora anne, ao moanibaan te raoiroi kaotiotana irouna. E taku te Uea ae Tawita nakon Iehova: “N na katituaraoiko; ba e kakamaku karaoau i Roum ao e kamimi naba: A kamimi am makuri; ao e bon ataia raoi tamneiu.” (Taian Areru 139:14) Ngkana ti kabatiaa ara atatai i aon rabwatan te aomata ao ti na bae ni mimi riki ni wanawanan Iehova iai.

¹⁰ Iangoa aei: E moanaki maium man te cell ae tii teuana ae riki ngke e botaki te bunimoa are mairoun tinam, ma te tari are iroun am karo. E aki maan, ao e a moanna naba ni mwakorokoro te cell anne. Ngkoe ngkanne ko karaoaki man taian cell aika 100 tabun te tirion mwaitiia. A bingingingoingoi cell aikai. Tao e nakon 10,000 mwaitin taian cell aika bubura tau aika a kona ni mena i aon tabon te biin n itutu. E ngae ngkai a bingingi, ma e kamino iango aron karaoakiia ao mwakuriia naba. E kangaanga riki te cell nakon aia mitiin ke aia tabo ni karaobwai ni kabane aomata n ikotaki naba ma te mitiin ni karao-aomata. Taan rabakau ni bwain aonnaba a kabotaua te cell ma te kaawa ae ooaki, aika iai mataroana aika teinaki, baao ni mwamwananga, bwaai n itoman, taabo ni karao-iti, taabo ni karaobwai, babaire ibukin kanakoan te maange ao manga kabonganan bwaai ake a tia ni kamanenaki, taian tautia, ao te tautaeka naba ae mena i nukana. I rarikin anne, te cell e kona ni manga karaoa te cell teuana ae katotongana raoi tii i nanon tabeua te aoa!

11, 12. (a) Tera ae kaira ana cell te tei ae mena i nanon biroton tinana bwa e na oneaki nakon bwain nako te rabwata aika kakaokoro, ao tera irekereken aei ma Taian Areru 139:16? (b) E kanga kaburoron te aomata ni kaotia bwa e ‘kamimi aron karikara’?

¹¹ A aki bane n titeboo taian cell. Ngkana a tabe ni mwakorokoro ana cell te teei are mena i nanon biroton tinana, ao a a moana ngkanne karaoan mwakuri aika kakaokoro nako. Tabeua a na riki bwa taian iia; tabeua taian ri, mwatireti, raraa, ke maata. Ai aron ae a a kamani koreaki mwakuri aika kaokoro aikai i nanon ana DNA taian cell. E kairaki Tawita iroun te taamnei bwa e na taekina ae kangai nakon Iehova: “A nora moan rikiu are tuai  banin matam, ao a bane bwain rabatau ni koreaki i nanon am boki.”​—Taian Areru 139:16.

¹² A rangi ni kangaanga aron karaoan bwain te rabwata tabeua ma mwakuriia. Iangoa aron aia kaburoro aomata. A taku tabeman bwa boni ngaia te kabanea ni kangaanga aroarona ae kuneaki i buakon bwaai nako n te iuniweeti. Iai i nanona 100 te birion taian cell aika bwain iia aika iorooro mwaitiia ma mwaitin itoi aika mena n ara nna n itoi. Cell aikai ni kabane a toma ma cell aika ngaa ma ngaa mwaitiia. A taku taan rabakau ni bwain te aonnaba bwa kaburoron te aomata e kona n taui rongorongo ni kabane ake a mena n taian tabo n tangoboki ni kabane ni katobibia te aonnaba. A taku naba bwa akea tian mwaitin te rongorongo ae kona n tauaki i nanon te kaburoro. E ngae ngkai a a tia taan rabakau ni karaoa aia kakae i aon te kaburoro ‘ae kamimi karaoana’ i nanon ririki aika mwaiti, ma a taekinna bwa a aki ataa raoi aron mwakurina ni koaua.

13, 14. (a) A kanga ni kaotia kinnongo ao maan riki ake tabeman bwa a “bati ni wanawana” ao tera reireiara n anne ni kaineti ma te tia Karikiia? (b) Bukin tera ngkai tao ti kona n taku bwa a karikaki bwaai tabeua ma te “wanawana,” n aron ngaon ten takareau?

¹³ Aroia aomata bon teuana naba te bwai ni katoto ibukin wanawanan Iehova. E taku Taian Areru 104:24, BK: “Iawe, ai bati ra baika ko karaoi! Ko kabanei ni karaoi ma te wanawana, e on aonaba n uan am makuri.” E rangi n teretere wanawanan Iehova ni bwaai ake e kariki ni kabane aika otabwaninira. N aron te katoto, e “bati ni wanawana” te kinnongo. (Taeka N Rabakau 30:24) Ni koauana, a baireaki raoi taian taanga ni kinnongo. N aroia aomata aika a kawakinia aia nanai ni man, taanga ni kinnongo tabeua a kawakinia naba maan aika uarereke aika aranaki bwa taian aphid ao a karekea kanaia mairouia maan aikai. Kinnongo ake tabeman a riki bwa kaanga taan ununiki aika a ribanai ma ni kaikoi “arokaia” aika taian fungus. A mwaiti riki maan aika a karikaki bwa a na kona ni karaoi bwaai aika kamimi. Aron kiban te nango ae ti taneiai n nonoria e rangi ni kangaanga riki nakon kiban aia wanikiba aomata ae te kabanea ni kibamwaaka. Mannikiba tabeman a kabonganai taian itoi ma ana katikitiki te aonnaba, ke te rabakau teuana ae aki ataaki, ibukin kairan  kawaia ngkana a borau man te aba teuana nakon te aba teuana. A kabanei ririki aika bati taan rabakau n reiakin aroia maan aikai aika kangaanga, aika a anganaki ngke a karikaki. Ai boni wanawana ra te Atua ni bairei bwaai aikai!

¹⁴ E bati reireiaia taan rabakau ni bwain te aonnaba ae a karekea man wanawanan Iehova ni karikibwai. Iai naba te rabakau teuana ae aranaki bwa te biomimetics, ae taan rabakau iai a kataia ni karaoi bwaai aika a katotonga aron karaoakiia maan ke aroka. Tao ko a tia ni miroaroa n tamaroan ngaon ten takareau, ma taan rabakau a iangoa ngaona bwa te karaobwai ae kamimi arona. Karaina tabeua aika taraa ni ngore, a matoa riki nakon te karai-ni-biti, ao te karai are e karaoaki iai te kunnikai ae kamanoa te aomata man kanoan te katii. Tera aron korakorana? Iangoa taekan ngaon ten takareau ae kabuburaki ni karokoa ae e a roko ni buburan te karaun are e kakabonganaki n te kaibuke n akawa. Te aeka ni ngao aei e kona ni bae iai te wanikiba ni bwatintia i nanon ana tai ni kiba! Eng, e karaoi bwaai ni kabane Iehova n te “wanawana.”

15, 16. (a) A kanga ni kaotiota kakoauaan wanawanan Iehova itoini karawa? (b) E a kanga n oti wanawanan Iehova ae te Mataniwi ae Moan te Rietata i aoia anera aika mwaiti kurikuri?

¹⁵ E oti wanawanan Iehova n ana mwakuri aika nonoraki n te iuniweeti ni kabutaa. Taian itoi i karawa, n aron ae ti maroroakinna ni Mwakoro 5, a aki tibwaaki n aki akaka i karawa. Ma ibukin wanawanan Iehova ni katei “tuani karawa,” a ikotaki taiani itoi i nanon nna n itoi. Tabeua nna-n-itoi a bobotaki, ao bwariko n nna-n-itoi aikai, a a manga riki bwa bwariko n nna-n-itoi aika takabubura. (Iobi 38:33) Maroaka ae e arani iai bwaini karawa Iehova bwa te “taanga”! (Itaia 40:28) Ma bon iai riki te taanga teuana ae e a rangi ni kaotiotaki riki iai wanawanan Iehova.

¹⁶ N aron ae ti noria ni Mwakoro 4, e anganaki te Atua te nakoa  ae “Iehova ae Atuaia taanga” ibukina bwa boni ngaia te Mataniwi ae Moan te Rietata i aon te taanga n anera ae mirion ma mirion mwaitiia. E kakoauaki raoi mwaakan Iehova n aei. Ma, e kanga n irekereke iai wanawanana? Iangoa aei: E aki kona n toki aia mwakuri Iehova ao Iesu. (Ioane 5:17) Ngaia are a tatabetabe naba ana anera Teuare Moan te Rietata n taai nako. Uringnga are a kakannato nakoia aomata, a wanawana riki ao a mwaaka. (Ebera 1:7; 2:7) Ma e katabetabeia anera aikai Iehova, bwa a na kukurei ni karaoa aia mwakuri n “taua ana taeka” ao ni “karaoa ae E tangiria” i nanon ririki aika birion ma birion. (Taian Areru 103:20, 21) Ai kamimi ra wanawanan te tia Babaire aei!

17, 18. Bukin tera ngkai e taekinna te Baibara bwa “e wanawana n ti ngaia” Iehova, ao bukin tera ngkai ti riai n namakina te karinerine ma te maaku ngkana ti iangoa wanawanana?

¹⁷ N taraakin kakoaua akanne, e aki kamimi aron te Baibara ni kamataataa, moan te rietata wanawanan Iehova. N aron ae e taku, “e wanawana n ti ngaia” Iehova. (I-Rom 16:27, BK) Bon ana bwai Iehova te wanawana ni koaua n tii ngaia. (Taeka N Rabakau 2:6) Anne bukina ae e aki naba onimakina iai oin wanawanana Iesu, e ngae ngke boni ngaia te kabanea ni wanawana mai buakon ana karikibwai nako Iehova. Ma e taekinna are e kairaki iroun Tamana.​—Ioane 12:48-50.

¹⁸ Iangoa aron te abotoro Bauro ni kamataataa kaokoron wanawanan Iehova. E taku: “Ai bati ra kaubain te Atua! Ai nano ra wanawanana ma ana atatai! Ai kanganga ra atakin ana baire ma kuneakin ana iango!” (I-Rom 11:33, BK) Kioina ngkai e moanaki te kibu n te taeka ae “Ai,” e kaota iai Bauro korakoran nanona ae taonaki n te karinerine ao te maaku. Te taeka n Erene are e kabonganaki ikai ae nanona “nano,” e irekereke ma te taeka ae “kinono.” E rangi n nakoraoi te kabotau ae reke man taeka aikai. Ngkana ti karaua n iangoa wanawanan Iehova, raababana e kabotauaki ma te kinono ae akea kabina, ae bon rangi n nano ma n totoakaei, n te aro are ti a bon aki kona ni katautaua buburana, ke n ataa raoi arona. (Taian Areru 92:5) Tiaki te koaua bwa ti taonaki n te nanorinano ngkai ti iaiangoa anne?

19, 20. (a) Bukin tera ngkai e tau ni kabotauaki te ikare ma wanawanan te Atua? (b) E a kanga Iehova ni kaota mwaakana n atai kanoan taai aika a na roko?

 ¹⁹ “E wanawana n ti ngaia” Iehova n te aro are bon tii ngaia ae e kona n atai bwaai aika a na riki n te tai ae na roko. Uringnga are e kabongana te ikare ae rangi ni matairiki Iehova bwa e na tei ibukin wanawanana. Ngkana e tauaki rawawatan te ikare ae te golden eagle, ao bon tii tebwina te rawawata, ma matana a warebwe riki nakon matan te aomata ae e a ikawai. E rangi ni matairiki riki te ikare n te aro are e kona n tarataraa konana ae uarereke man te rieta ae bubua ma bubua te mita, ao n te raroa ae raka i aon teuana te kiromita! E taku taekan te ikare iroun Iehova: “E nora konana mai kiraroa.” (Iobi 39:29, BK) N aron naba anne, e noraaba Iehova “mai kiraroa,” ae taekan ataakin taai aika a na roko!

²⁰ E onrake te Baibara n rongorongo aika kakoauaa aei. A bati kanoan taian taetae ni burabeti aika bubua ma bubua mwaitiia, ake rongorongon rimoa ae a a kamani koreaki taekaia imwain rikiia. Mwin nako taiani buaka, teirakeia tautaeka aika mwaaka n te aonnaba ao manga bwakaia, ao aia babaire mataniwia taanga ni buaka tabeman, a a kaman taekinaki n te Baibara, bubua ma bubua te ririki imwain rikiia.​—Itaia 44:25–45:4; Taniera 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Bukin tera ngkai akea bukina ae e na kakoauaki iai bwa e a kaman atai bwaai nako Iehova ake ko na rinei ni maium? Kabwarabwaraa. (b) Ti kanga n ataia bwa wanawanan Iehova e aki katinanikua te tangira?

 ²¹ Nanon aei bwa e a kaman ataa naba te bwai ae ko na rineia te Atua bwa ko na karaoia i nanoni maium? Tabeman ake a kakoauaa ae te Atua e a tia ni kaman rineia te koraki aika a na kamaiuaki, a kairoro n taku bwa e koaua anne. Ma te iango anne e kamangora wanawanan Iehova, bwa e bukinna bwa e aki kona n taotaonakinnano ni kaineti ma taraakin taai aika a na roko. E kangai kabwarabwarana: Ngkana ko rangi ni bwanaaraoi n te aro ae akea kabotauana, nanona ngkanne bwa akea riki te bwai ae ko na iangoia bwa ai bon te anene naba n taai nako? E kaairua te iango anne! Ai aron naba Iehova bwa e ngae ngke iai ana konaa n ataa kanoan te tai ae na roko, ma tiaki nanona bwa e nang bon ataia naba n taai nako. Ni karaoan anne ao e nang tabe iai n rakanako arona n anaa ae bon inaaomatara n rinea ae ti na kani karaoia, are te bwai n tituaraoi nakoira ae e aki kona n urua.​—Te Tua-Kaua 30:19, 20.

²² Ma ae buakaka riki, iangoan ae aongkoa e a kaman tia te Atua n rineiia te koraki ake a na kamaiuaki, nanona e iangoaki iai bwa e kabongana wanawanana Iehova n akea te tangira ke te nanoanga. Ma bon akea etin te iango aei! E reireinira te Baibara n taekina taekan Iehova bwa “e rabakau [“wanawana,” BK] nanona.” (Iobi 9:4) N te Baibara, te taeka ae nano, e aki toki n irekereke ma iango aika kaira te aomata, ao ai te namakin n aron te tangira. Mangaia are aroaron nako Iehova n aron naba te wanawana, a boni kairaki n te tangira.​—1 Ioane 4:8.

23. Wanawanan Iehova ae moanibaan te raoiroi e riai ni kairira bwa ti na karaoa tera?

²³ E boni kona n onimakinaki raoi wanawanan Iehova. Boni moan te rangi n rietata riki wanawanana nakon wanawanara n te aro are e a kaungaira ni kangai ana Taeka te Atua: “Ko na onimakina Iehova n nanom ni kabanea, ao tai mwiokoa oin am ataibwai: Ko na ataia n nakonakom ni kabane, ao E na kaeti kawaim.” (Taeka N Rabakau 3:5, 6) Ti na nenera ngkai wanawanan Iehova bwa ti aonga ni kaan riki ma Atuara ae moanibaan te wanawana.