1, 2. Lukanu ya Yehowa sambu na kilumbu ya nsambwadi vandaka nki, mpi nki mutindu mayele ya Yehowa mekamaka na luyantiku ya kilumbu yango?

BO ME BEBA! Bantu, nkembo ya kilumbu ya sambanu ya lugangu, me bwa mpenza na mbala mosi. Yehowa tubaka nde, “mambu yonso ya yandi salaka,” ti bantu mpi, “yo kele mbote mpenza.” (Kuyantika 1:31) Kansi na luyantiku ya kilumbu ya nsambwadi, Adami ti Eva landaka Satana na kukolama. Bo kumaka bantu ya masumu, ya kukonda kukuka, mpi ya kufwa.

² Yo lendaka kumonana bonso nde lukanu ya Yehowa sambu na kilumbu ya nsambwadi bebaka. Kilumbu yai fwete vanda nsungi mosi ya mafunda ya bamvula, kaka bonso bilumbu sambanu yina yitaka. Yehowa bingaka yo kilumbu ya santu, mpi na nsuka ya kilumbu yango, ntoto ya mvimba ta kuma Paladisu mosi ya kufuluka ti bantu ya kukuka. (Kuyantika 1:28; 2:3) Kansi, sambu kukolama yai bebisaka mambu mpenza, nki mutindu lukanu yango zolaka kusalama? Nzambi ta sala nki? Yo tulaka mayele ya Yehowa na kumekama ya ngolo—ziku kumekama ya kuluta ngolo.

3, 4. (a) Sambu na nki desizio ya Yehowa sambu na kukolama yina basikaka na Edeni ke monisa mayele yina ke pusa beto na kuzitisa yandi? (b) Ntangu beto ke longuka mayele ya Nzambi, kudikulumusa fwete pusa beto na kuvila ve nki kieleka?

³ Yehowa bakaka desizio mbala mosi. Yandi pesaka bankolami ndola na Edeni, mpi kaka na ntangu yina, yandi tubilaka kima mosi ya mbote mpenza: lukanu na yandi ya kuyidika makambu yina bo basisaka. (Kuyantika 3:15) Lukanu yai ta sala mafunda ya bamvula mingi: Yantika na Edeni, bamvula yonso yina bantu me zinga awa na ntoto, tii na bilumbu yina ke kwisa. Yo kele pete na kubakisa, kansi yo ke tendula mambu mingi ya mudindu, yina ke salaka nde muntu yina ke longuka Biblia kulemba ve na kutanga to kuzola yo luzingu na yandi ya mvimba. Diaka, ntembe kele ve nde lukanu ya Yehowa ta lungana kaka. Yo ta manisa mambu yonso ya mbi, masumu, mpi lufwa. Yo ta sala nde bantu ya kwikama  kukuma bantu ya kukuka. Mambu yai yonso ta salama na ntwala nde kilumbu ya nsambwadi kukuma na nsuka; mpidina ata kima mosi ve ta kanga Yehowa nzila ya kulungisa lukanu na yandi sambu na ntoto mpi bantu, na ntangu yina yandi tulaka!

⁴ Mayele ya mutindu yai ke pusa beto na kuzitisa Nzambi mingi, mpidina ve? Diambu yai pusaka ntumwa Polo na kusonika nde: ‘O mudindu ya mayele ya Nzambi!’ (Baroma 11:33) Ntangu beto ke yantika kulonguka mambu mingi ya kikalulu yai ya Nzambi, kudikulumusa fwete pusa beto na kuvila ve kieleka yai ya mfunu: Sambu mayele ya Yehowa kele mingi kibeni, ata beto sala nki mutindu, beto lenda bakisa yo yonso ve. (Yobi 26:14) Bika beto tadila ntete-ntete kikalulu yai ya Nzambi ya ke pusaka beto na kuzitisa yandi.

5, 6. Inki kuwakana kele na kati ya nzayilu ti mayele, mpi nzayilu ya Yehowa kele mingi nki mutindu?

⁵ Mayele me swaswana ti nzayilu. Bo lenda kotisa nzayilu ya mingi na ordinatere, kansi bantu lenda tuba ve nde mashini yai kele mayele. Ata mpidina, nzayilu ti mayele ke wakanaka. (Bingana 10:14) Mu mbandu, kana nge kele na mfunu ya bandongisila ya mayele sambu na kusansa kimbefo mosi ya nene, keti nge ta sosa kusolula ti muntu yina kele na nzayilu ya fioti to ya kele ve ti nzayilu ya kimunganga? Ata fioti ve! Nzayilu ya siki-siki kele mfunu sambu na kuvanda ti mayele ya kieleka.

⁶ Yehowa kele na nzayilu ya kuluta mingi kibeni. Sambu yandi kele “Ntotila ya kukonda nsuka,” yandi mosi mpamba ke zingaka mvula na mvula. (Kusonga 15:3) Yandi me zaba mambu yonso ya bamvula yina me lutaka, bamvula ya beto lenda tanga ve. Biblia ke tuba nde: “Ata lugangu mosi ve kele ya kubumbana na meso na yandi, kansi bima yonso kele kinkonga mpi ke monikaka pwelele na meso ya muntu yina beto fwete vutula munoko.” (Baebreo 4:13; Bingana 15:3) Sambu Yehowa kele Ngangi, yandi me zaba mbote-mbote bima yonso ya yandi me salaka mpi yandi ke talaka bisalu yonso ya bantu banda na luyantiku. Yandi me zaba mambu yonso ya kele na bantima ya bantu. (1 Bansangu 28:9) Sambu Nzambi gangaka beto ti kimpwanza ya kupona, yandi ke vandaka na kiese ntangu yandi ke monaka beto ke baka balukanu  ya mayele na luzingu. Sambu yandi ke waka “bisambu,” yandi ke waka mambu mingi yina bantu ke zabisaka yandi na mbala mosi! (Nkunga 65:3) Yo lenda yitukisa beto ve sambu Yehowa kele na mabanza ya kukuka.

7, 8. Inki mutindu Yehowa ke monisaka ngangu, luswasukusu mpi mayele?

⁷ Yehowa kele ve ti nzayilu mpamba. Yandi me zaba kuwakana yina ke vandaka na kati ya mambu ya mutindu na mutindu, mpi ke bakisaka mbutu yina mambu mingi ya fioti-fioti lendaka basisa. Yandi ke fimpaka mambu mpi ke sambisaka; yandi ke swaswanisaka mambu ya mbote ti ya mbi, mambu ya mfunu mpi ya kukonda mfunu. Diaka, Yandi ke monaka mambu yina beto lenda mona ve mpi ke monaka na ntima ya bantu. (1 Samuele 16:7) Yehowa kele mpi na ngangu ti luswasukusu, bikalulu yina me luta nzayilu. Kansi mayele ke mfunu mingi na bikalulu yai yonso.

⁸ Mayele ke sadisaka na kusadila mbala mosi nzayilu, luswasukusu, mpi ngangu sambu na kusala mambu. Nkutu bangogo ya nkaka ya bo ke balulaka nde “mayele,” na ndinga yina bo sonikaka Biblia, ke tendula “kisalu ya mbote” to “mayele ya me fwana.” Mayele ya Yehowa ke sukaka kaka ve na kutuba. Yo ke monanaka na bisalu, mpi ke butaka mbuma. Sambu yandi kele na nzayilu mpi mayele ya kuluta mingi, Yehowa ke bakaka ntangu yonso badesizio ya mbote, mpi yandi ke lungisaka yo na mutindu mosi ya mbote. Yai mayele ya kieleka mpenza! Yehowa ke monisaka nde bangogo yai ya Yezu kele kieleka: “Mayele ke monanaka ya lunungu na bisalu na yo.” (Matayo 11:19) Bisalu ya Yehowa na luyalanganu ya mvimba ke monisaka pwelele mayele na yandi.

9, 10. (a) Yehowa ke vandaka ti mayele ya nki mutindu, mpi nki mutindu yandi me monisaka yo? (b) Inki mutindu ba selile ke monisaka mayele ya Nzambi?

⁹ Keti nge me yitukaka ntete ve na kumona mayele ya muntu mosi ya bisalu ya maboko, ntangu yandi ke sala bima ya kitoko mpi yina ke sala mbote? Mayele yina ke yitukisaka mpenza. (Kubasika 31:1-3) Yehowa yandi mosi mpamba kele nto ya mayele ya mutindu yai mpi yandi me luta bantu yonso. Ntotila Davidi zabisaka Yehowa nde: “Mono ke kumisa nge sambu nge salaka mono  na mutindu mosi ya kuyituka ti ya boma.” (Nkunga 139:14) Kana beto ke longuka mingi nitu ya muntu, beto ta kuma kuzitisa Yehowa mingi sambu na mayele na yandi.

¹⁰ Beto baka mbandu: Luzingu na nge yantikaka na selile (cellule) mosi mpamba na divumu ya mama na nge, ntangu papa na nge vukisaka nitu ti yandi. Ntangu fioti na nima, selile yango yantikaka kubuta baselile ya nkaka. Bubu yai, nitu na nge ya mvimba kele na baselile kiteso ya bamiliare 100 000. Yo kele bima ya fioti-fioti. Kiteso ya baselile 10 000 lenda kuka kukota na ntu ya ntunga. Ata mpidina, konso selile me salamaka na mutindu ya kuyituka mpenza. Yo kele ti mambu mingi na kati kuluta bamasini to bakompani yina bantu me salaka. Bantu ya siansi ke tubaka nde selile kele bonso mbanza mosi ya bo me ziunga na bibaka ya nda; yina kele ti bankengidi ya ke tanina bakielo ya kukota mpi ya kubasika, yina kele ti bakamio, batelefone, bakompani ya kura, ba-izine ya kusala bima, ba-izine ya kulamba bima ya mvindu sambu na kusala bima ya mpa, makesa ya basoda; nkutu yo kele mpi ti mutindu mosi buna ya guvernema ya nene na kati-kati na yo. Yo yina, selile mosi lenda buta selile ya nkaka ya mutindu mosi kaka na bangunga fioti!

11, 12. (a) Inki ke salaka nde baselile kuswaswana ti bankaka ntangu mwana ke yela na divumu, mpi nki mutindu yo ke wakana ti Nkunga 139:16? (b) Inki mutindu butonfu ya muntu ke monisaka nde Nzambi me salaka beto na “mutindu mosi ya kuyituka”?

¹¹ Baselile yonso ke vandaka ve kiteso mosi. Ntangu baselile ya mwana yina kele na kati ya divumu ke landaka na kukabwana, konso selile ke yantikaka kulungisa mukumba ya kuswaswana. Baselile ya nkaka ta kuma ya butonfu, ya mikwa, ya misisa, ya menga, to ya meso. Mambu yai ya ke swaswanisaka baselile ke vandaka na kati ya ADN, yina kele bonso “nzo ya mikanda” ya baselile, kisika bansangu ya ke tadila konso selile me bumbamaka. Yo ke benda dikebi na kuzaba nde, mpeve ya Yehowa pusaka Davidi na kutuba nde: “Nge monaka mono ntangu mono me butuka ntete ve, mpi bitini yonso ya nitu na mono vandaka ya kusonama na mukanda na nge.”—Nkunga 139:16.

¹² Bitini ya nkaka ya nitu kele mpasi mingi na kubakisa. Beto baka mbandu ya butonfu ya muntu. Bantu ya nkaka ke tubaka nde, yo kele kima mosi ya kuluta mpasi na kubakisa na kati ya  bima yina bantu me sengumunaka na luyalanganu ya mvimba. Yo kele ti baselile kiteso ya bamiliare 100, kiteso mosi ti ntalu ya bambwetete yina kele na galaksi na beto. Baselile yai ke vandaka ti bisika yina yo ke kutanaka ti mafunda ya baselile ya nkaka. Bantu ya mayele yina ke longukaka mambu ya butonfu ke tubaka nde, butonfu ya muntu kele na makuki ya kubumba bansangu yonso yina kele na kati ya banzo ya mikanda ya ntoto ya mvimba, mpi beto lenda tesa ve makuki na yo ya kubumba mambu. Ata bo me lutisaka bantangu mingi na kulonguka kitini yai ya nitu ya “kuyituka,” bantu ya siansi ke ndimaka nde bo ta kuka ve ata fioti kubakisa mbote-mbote mutindu yo ke salaka.

13, 14. (a) Inki mutindu bafurmi mpi bigangwa ya nkaka ke monisaka nde yo gangamaka na “mayele mingi,” mpi yo ke longa beto nki na yina me tala Ngangi na yo? (b) Sambu na nki beto lenda tuba nde bigangwa ya nzambi, mu mbandu, nzo ya yuyu, me salamaka “na mayele”?

¹³ Kansi, bantu kele kaka mbandu mosi ya ke monisa mayele ya Yehowa ya kuganga. Nkunga 104:24 ke tuba nde: “Mfumu, nge me salaka bima mingi mpenza! Bima yonso nge me salaka yo na mayele! Ntoto me fulukaka na bima ya nge salaka.” Mayele ya Yehowa ke monanaka na bima yonso yina kele na nziunga na beto. Mu mbandu, furmi ke “mayele mingi.” (Bingana 30:24) Ya kieleka, bimvuka ya bafurmi ke vandaka ya kudibongisa mbote-mbote. Kimvuka ya bafurmi ya nkaka ke kengilaka mpi ke taninaka baniama yina ke nwaka masa ya bintuntu, sambu na kubenda masa ya mabele na bo mutindu bantu ke bendaka masa ya mabele ya ngombe. Bankaka diaka ke salaka bonso bansadi-bilanga; bo ke kunaka mpi ke yedisaka “bankeni” ya buboko. Bigangwa mingi ya nkaka me salamaka sambu na kusala mambu ya kuyituka na mayele yina bo ke vandaka na yo. Ata ba avion yina bantu me salaka na mayele yonso ke kukaka ve kubaluka-baluka na zulu mutindu kiningi-ningi ke balukaka ntangu yo ke pumbuka. Bandeke yina ke salaka banzietelo ke zabaka nzila na nsadisa ya bambwetete, mpi ya ema ya ntoto (champ magnétique terrestre), to ya kima mosi buna ya kele bonso karte na ntu na bo. Bantu yina ke longukaka bigangwa ya ke zinga, ke lutisaka bamvula mingi sambu na kulonguka bikalulu ya kuyituka yina bigangwa yai ke vandaka na yo. Ntembe kele ve nde, Nzambi yina tulaka bikalulu yai na kati na bo, fwete vanda mayele mingi kuluta!

 ¹⁴ Bantu ya siansi me longukaka mambu mingi na mayele ya Yehowa ya kuganga. Biomimétique kele siansi mosi ya ke longukaka mutindu ya kufulula bikalulu ya bima yina Nzambi me salaka. Ziku nge me yitukaka dezia na kumona kitoko ya nzo ya yuyu (toile d’araignée). Kansi bantu ya mayele, ya tekiniki, ke monaka yo kima mosi ya bo me tunga na mayele ya kuyituka. Bansinga na yo ya fioti-fioti ke monanaka bonso nde yo kele ngolo ve, kansi yo ke vandaka ngolo kuluta kakibende yina bo me kumisa fioti bonso yo; yo ke vandaka mpi ngolo kuluta bansinga ya bilele yina bantu ke lwataka sambu masasi kukota bo ve na nitu (gilet pare-balles). Mbandu yai ke monisa ngolo ya bansinga yango: Kana bo vukisa yo mpi kukumisa yo nene bonso bukondi ya nene mpenza yina bamaswa ya kulobila bambisi ke sadilaka, yo lenda tedimisa avion yina ke pumbuka na zulu! Ya kieleka, Yehowa me salaka bima yai yonso “na mayele” na yandi.

15, 16. (a) Inki mutindu bambwetete na zulu ke monisaka mayele ya Yehowa? (b) Sambu Yehowa kele Komanda ya Kuluta Nene ya makesa ya bawanzio mingi, nki mutindu yo ke monisa nde yandi kele Ntwadisi ya mayele mingi?

¹⁵ Mayele ya Yehowa ke monanaka na bima yina yandi me salaka na luyalanganu ya mvimba. Bambwete yina beto tubilaka na bunda na Kapu 5, kele ve ya kutulula na kisaka-saka na zulu. Na nsadisa ya ‘bansiku ya zulu,’ yina Yehowa me tulaka na mayele yonso, yo ke vandaka ya kuvukana na bagalaksi, kimvuka ya bambwetete ya kuyidika mbote; bagalaksi mpi kele ya kuvukana na bimvuka ya bagalaksi (amas), mpi bimvuka yina ya bagalaksi ke vukanaka diaka sambu na kukuma kimvuka mosi ya nene (superamas). (Yobi 38:33) Yo yina, Yehowa ke fwanikisaka yo na “basoda”! (Yezaya 40:26) Kele diaka na basoda ya nkaka yina ke monisaka nkutu pwelele mayele ya Yehowa.

¹⁶ Mutindu beto monaka yo na Kapu 4, bo ke bingaka Nzambi  nde “Yehowa ya makesa,” sambu yandi kele Komanda ya Kuluta Nene ya makesa ya nene, yina kele na bamilio mingi ya bigangwa ya kimpeve. Diambu yai ke monisa ngolo ya Yehowa. Kansi nki mutindu yo ke monisa mayele na yandi? Beto tadila diambu yai: Yehowa ti Yezu ke salaka ntangu yonso. (Yoane 5:17) Yo yina beto lenda tuba nde bawanzio, bansadi ya Muntu ya Kuluta Kuzanguka, ke salaka mpi ntangu yonso. Yibuka mpi nde bo me luta bantu na mayele mpi na ngolo. (Baebreo 1:7; 2:7) Ata mpidina, Yehowa ke pesaka bo kisalu ntangu yonso mpi bo ke salaka na kiese yonso sambu na kulungisa yo—bo “ke waka mambu ya yandi ke tubaka” mpi “ke salaka” luzolo na yandi. (Nkunga 103:20, 21) Ntwadisi ya bisalu yai fwete vanda mpenza mayele mingi!

17, 18. Sambu na nki Biblia ke tuba nde Yehowa kele “muntu mosi mpamba ya mayele,” mpi sambu na nki mayele na yandi fwete pusa beto na kuzitisa yandi?

¹⁷ Na kutadila banzikisa yai, keti beto lenda yituka ntangu Biblia ke tuba nde mayele ya Yehowa kele ya kuluta yonso? Mu mbandu, yo ke tuba nde Yehowa kele “muntu mosi mpamba ya mayele.” (Baroma 16:27) Yehowa yandi mosi mpamba kele na mayele ya kuluta yonso. Yandi kele nto ya mayele yonso ya kieleka. (Bingana 2:6) Yo yina, ata Yezu vandaka mayele kuluta bigangwa yonso ya nkaka ya Yehowa, yandi tulaka ve ntima na mayele na yandi mosi, kansi yandi tubaka mambu yina Tata na yandi songaka yandi.—Yoane 12:48-50.

¹⁸ Tala mutindu ntumwa Polo monisaka nde Yehowa mpamba kele muntu ya kuluta mayele: “O mudindu ya kimvwama, ya mayele, mpi ya nzayilu ya Nzambi! Ata muntu mosi ve lenda zaba balusambisu na yandi mpi kubakisa banzila na yandi!” (Baroma 11:33) Mutindu Polo yantikaka verse yai na ngogo ya kuyitukila, “O,” ke monisa nde yandi vandaka na mawi ya ngolo, disongidila luzitu ya mudindu. Ngogo ya Kigreki yina yandi sadilaka, ya bo ke balulaka nde “mudindu,” ke wakanaka mpenza ti ngogo yina ke tendula nde “dibulu ya nda.” Yo yina, bangogo na yandi ke sadisa beto na kubakisa mambu mbote. Kana beto ke yindula mayele ya Yehowa, yo kele bonso beto ke tala dibulu mosi ya nda mpenza, yina kele na nsuka ve; yina kele mudindu mpenza mpi  beto lenda bakisa ve nene na yo, to kutendula na siki-siki yonso mutindu yo kele. (Nkunga 92:6) Keti dibanza yai ke pusa beto ve na kudikulumusa?

19, 20. (a) Sambu na nki ngo-zulu me fwana mpenza na kumonisa mayele ya Nzambi? (b) Nki mutindu Yehowa me monisaka nde yandi kele ti makuki ya kuzaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa?

¹⁹ Yehowa kele “muntu mosi mpamba ya mayele” na mutindu yai ya nkaka: Yandi mpamba kele na makuki ya kuzaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa. Kuvila ve nde Yehowa ke tubilaka ngo-zulu sambu na kumonisa mayele na yandi. Ata ngo-zulu yina bo ke bingaka nde aigle royal lenda vanda ti bakilo tanu, meso na yo ke vandaka nene kuluta meso ya muntu yina me kuma mbuta. Meso ya ngo-zulu ke sadisaka yandi na kumona bima ya fioti yina kele ntama, na bankama ya bametre to nkutu na kiteso ya kilometre mosi! Yehowa tubaka sambu na ngo-zulu nde: ‘Yo ke monaka madia na yo ata na ntama.’ (Yobi 39:29) Mutindu mosi, Yehowa lenda mona “ntama,” disongidila nde yandi lenda zaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa!

²⁰ Biblia kele ti banzikisa mingi ya ke monisa nde mambu yai kele ya kieleka. Yo kele ti bambikudulu mingi mpenza, disongidila mambu yina bo sonikaka na ntwala nde yo salama. Nkutu na bantangu ya nkaka, bankama ya bamvula na ntwala, Biblia tubilaka mutindu bamvita ya nkaka ta suka, kubasika mpi kubwa ya babwala ya nkaka yina lutaka ngolo na nsi-ntoto ya mvimba;  nkutu yo tubilaka mpi mayele yina bakomanda ya nkaka sadilaka sambu na kununga bitumba.—Yezaya 44:25–45:4; Daniele 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Sambu na nki yo me fwana ve na kutuba nde Yehowa ke zabaka konso diambu ya nge ta sala na luzingu na nge? Pesa mbandu. (b) Inki mutindu beto me zaba nde mayele ya Yehowa me konda ve zola to mawa?

²¹ Keti yo ke tendula nde Nzambi ke zabaka dezia konso diambu yina beto ta sala na luzingu? Bantu yina ke longaka nde Nzambi me yidikaka na ntwala mambu yina ta salama ke ndimaka diambu yai. Kansi dibanza yai ke bebisaka mbalu ya mayele ya Nzambi, sambu yo ke monisaka nde yandi ke yalaka ve makuki na yandi ya kuzaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa. Beto baka mbandu: Kana nge kele ti mungungu mosi ya kitoko mpenza, keti yo ke tendula nde nge fwete yimba-yimbaka ntangu yonso? Yo kele mpenza kukonda mayele! Mutindu mosi, Yehowa kele ti makuki ya kuzaba mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa, kansi yandi ke sadilaka yo ve ntangu yonso. Kusala mpidina lenda bebisa kimpwanza na beto ya kupona, yina kele dikabu mosi ya mbalu mingi yina yandi ta katulaka beto ve ata fioti.—Kulonga 30:19, 20.

²² Kansi diambu ya kuluta mbi kele nde, dilongi yina ke tubaka nde Nzambi me yidikaka na ntwala mambu yina ta salama ke monisaka nde mayele ya Yehowa me konda zola mpi mawa. Kansi yonso yina kele luvunu mpenza! Biblia ke longa nde, Yehowa kele “zola.” (1 Yoane 4:8) Yo yina, zola ya Yehowa ke twadisaka mayele na yandi, kaka bonso yo ke twadisaka mpi bikalulu na yandi ya nkaka.

23. Inki beto fwete sala mutindu mayele ya Yehowa me luta ya beto ntama kibeni?

²³ Ntembe kele ve nde, beto fwete tudila mayele ya Yehowa ntima ya mvimba. Sambu yo me luta ntama kibeni mayele na beto, Ndinga ya Nzambi ke siamisa beto nde: “Tula ntima na nge yonso na Mfumu Nzambi; kutula ntima ve na mambu ya nge mosi ke yindulaka nde nge zaba. Yindula Mfumu Nzambi na mambu yonso ya nge ke salaka, yandi ta songa nge nzila ya mbote.” (Bingana 3:5, 6) Bika beto tadila ntangu yai mayele ya Yehowa; yo ta sadisa beto na kukwenda mpenza pene-pene na Nzambi na beto ya kuluta mayele.