1, 2. Aweyi kakana Yave mu kuma kia lumbu kiansambwadi, e ngangu za Nzambi aweyi zatontelwa muna lubantiku lwa lumbu kiakina?

EKWE lufwasu! Lumbu kiesambanu kia sema kiafokoka muna mpang’a muntu. O Yave wavova vo, “yawonso kavangidi” kumosi yo wantu, “yambote kikilu.” (Etuku 1:31) Kansi, muna lubantiku lwa lumbu kiansambwadi o Adami yo Eva balanda Satana mu kolama. Babwa mun’esumu yo lembi lunga ye lufwa.

² Nanga diamoneka vo o lukanu lwa Yave lwa lumbu kiansambwadi lwavunzakeswa. E lumbu kiokio nze i lumbu sambanu ina yavita, kia mazunda ma mvu. O Yave wasambula kio ye vava kifokoka o ntoto wawonso ukala se paradiso yazala ye kanda dia wantu alunga. (Etuku 1:28; 2:3) Kansi, aweyi diadi lunganena ediadi wau se vena o kolama? O Nzambi adieyi kavanga? Ediadi diakala se lutonto lwampwena muna ngangu za Yave— nanga i lusundidi.

3, 4. (a) Una o Yave kasingikila dina diabwa muna Edene aweyi dinina se sinsu kia ngangu zandi z’esivi? (b) Nkia ludi kia diambu tufwete sungamena ye vumi wawonso ekolo tulongoka e ngangu za Yave?

³ Vana vau o Yave wavanga diambu. Watumba akolami muna Edene ye vana vau wasonga diambu diasivi: ekani diandi dia singika e mbi yawonso yitwasa e nkolama yayina. (Etuku 3:15) Ekani dia Yave tuka muna Edene, ya muna mazunda ma mazunda ma mvu mia lusansu lwa wantu dikwendanga yakuna ndungan’andi. Diasazu, kansi dia sina kikilu, kadi o ntangi a Nkand’a Nzambi olenda dio longoka yo badika dio muna zingu kiandi kiawonso. Vana ntandu, ekani dia Yave dilungana kikilu. Difokola mambi mawonso, y’esumu, ye lufwa. Divutulwisa  nkal’alunga kwa wantu akwikizi. Mawonso mama mevangama una e lumbu kiansambwadi ke kifokokele ko, ozevo, kufwila mama mawonso ko o Yave olungisa ekani diandi mu kuma kia ntoto yo lunga-lunga o wantu!

⁴ E ngangu zazi zifwene kutusivikisa, nga ke wau ko? O Paulu wa ntumwa wasoneka: ‘Kuna kwa sina kwa . . . ngangu za Nzambi!’ (Roma 11:33) Ekolo tulongoka mayingi ma fu kiaki kia Nzambi olembama kufwete kutufila mu sungamena e ludi kia diambu diadi vo—mawonso tulenda vanga mu longoka e ngangu za Yave ke tulenda zaya e sina kia ngangu zazi ko. (Yobi 26:14) Diantete, mbula twasasila kana nki i fu kiaki ki’esivi.

5, 6. Nkia ngwizani ina vana vena zayi ye ngangu ye nkia tezo kina o zayi wa Yave?

⁵ E ngangu ke zayi ko. E komputador ilundanga ulolo wa mambu, kansi ke vena muntu ko olenda yo yikila vo makina ma ngangu. Kansi kadi, e ngangu zina ngwizani yo zayi. (Ngana 10:14) Muna bong’e nona, kele vo ovwidi mfunu a luludiku lwa ngangu mu kuma kia mambu ma vimpi nga okwenda kwa muntu katomene zaya ko yovo lembi zaya o wuka? Ve! Muna diadi o zayi waludi mfunu una muna vwa ngangu zakieleka.

⁶ O Yave ovwidi o zayi wakondw’e nsuka. Wau vo “Ntinu a mvu ya mvu,” yandi kaka ozinganga yakwele mvu. (Lusengomono 15:3) Muna tandu yayi yawonso yilembi tangakana ozayanga mawonso. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “Ke vena nkutu vangwa kilembi moneka vana ndose andi ko: e lekwa yawonso in’e nkonga yo senzama muna meso ma ndiona tunin’e diambu.” (Ayibere 4:13; Ngana 15:3) Wau vo yandi i Mvangi, o Yave ozeye yawonso kavanga ye omonanga mavangu mawonso ma wantu tuka kuna lubantiku. Ofimpanga ntima wa konso muntu,  ke vena lekwa kilembi moneka kwa yandi ko. (1 Tusansu 28:9) Wau vo watuvanga yo luvevoko lwa kuyisolela, oyangalalanga vava kemonanga vo tusolele nsola ya ngangu muna zingu. Wau vo ‘owanga e sambu,’ owanga ulolo wa sambu mu ntangwa mosi! (Nkunga 65:2) Ke dina mfunu ko mu vova vo, o Yave ovwidi nyindu alunga.

7, 8. O Yave aweyi kesadilanga umbakuzi ye ndwenga ye ngangu?

⁷ O Yave ovwidi mayingi ke zayi kaka ko. Obakulanga mawonso mena muna ulolo wa mambu malembi tangakana. Ofimpanga yo fundisa, ozeye vambula owete ye bi, edi diamfunu y’edi diakondwa mfunu. Vana ntandu, ke talanga kaka ndose ko, kansi otalanga mpe ntima. (1 Samuele 16:7) Muna diadi, o Yave ovwidi ndwenga yo umbakuzi wa mpila yisundidi o zayi. Kansi e ngangu zisundidi mawonso mama.

⁸ E ngangu zisadilwanga kumosi yo zayi, umbakuzi ye ndwenga. Elo, e mvovo miantete mia Nkand’a Nzambi miasekolwa vo “ngangu” misonganga vo “salu kiambote” yovo “salu kia ngangu.” Ikuma vo, e ngangu za Yave ke za nkatu ko. Zamfunu ye mayingi zivanganga. Muna lá wa zayi wandi ye sina kwa umbakuzi wandi o Yave obakanga nzengo zafwana yo toma zo lungisa una ufwene. E zazi i ngangu zakieleka! O Yave wakwikidisa e ludi kia mvovo mia Yesu vo: “O ngangu olungisilu muna mavangu mandi.” (Matai 11:19) E salu ya Yave muna nsema wawonso yisianga umbangi wa ngangu zandi.

9, 10. (a) O Yave nkia mpila ngangu kesonganga ye aweyi kesongelanga zo? (b) E selula aweyi isongelanga e ngangu za Yave?

⁹ Nga wasivika kala e ngangu za nkwa umbangu ona ovanganga lekwa yambote ye ngangu zawonso? E zazi i ngangu z’esivi. (Luvaiku 31:1-3) O Yave i Nto ye Mvwe a ngangu zazi. Muna kuma kia Yave, o Davidi wa Ntinu  wavova vo: “Ikuvana matondo; kadi e mpanga yavangwa yambubu, yesivi: Masivi o mavungu maku, O moyo ame utomene wo zaya.” (Nkunga 139:14) Kieleka, muna toma longoka e nitu a muntu i tulenda zayila e ngangu za Yave.

¹⁰ Muna bonga e nona: Vava moyo aku wayantika muna vumu kia ngw’aku, wakala se selula yimosi kaka—yavanw’o moyo kwa mbongo a s’aku. I bosi, yayantik’o vambana yo lwaka mu tezo kia 100 mazunda dia mazunda ma selula. E selula zozo zakete-kete zina. Vana ntu a finete valenda siwa tezo kia 10.000 ma selula. Kansi, konso selula vangwa kia mpimpita kisivikisanga. E selula i má kia mpimpita kikilu ke mu konso makina ko yovo masini ma muntu. Akwa ngangu za nza bevovanga vo e selula ina nze mbanza yazungwa ye yaka—e nkota ye mpaik’andi iyingilwanga, ivwidi makumbi, nzila zambokena, masini ma corrente eletrica, makompani, fuku dia matiti, yikwa ya tanina ivwidi mpe luyalu. Vana ntandu, e selula ilenda yima e selula ina betela yo yau mu kolo kiakete!

11, 12. (a) Nki kiswaswanisanga e selula zina muna vumu, ye aweyi ediadi din’engwizani ye Nkunga 139:16? (b) E tomfo twa muntu aweyi tusongelanga vo e nitu eto mu mpila “esivi” yavangilwa?

¹¹ Kieleka vo, ke selula zawonso ko zafwanana. Ekolo e selula zivambananga muna vumu salu yaswaswana mpe zisalanga. Zakaka zikitukanga se selula za tomfo; zakaka za visi, za mianzi, za menga, ye za meso. E nswaswani yayi yawonso yakubikwa muna DNA ina vo i “nto” yikubikanga e nswaswani za konso yikwa. Muna kuma kiaki, o Davidi wavumunwinwa mu vova mu kuma kia Yave vo: “O meso maku mambona una kiavangamene ko, e yikwa yame yawonso yasonama muna nkand’aku.”—Nkunga 139:16.

¹² Eyak’e yikwa ya nitu yampimpita kikilu. Se badiki e ntomfo. Akaka beyikilanga to vo i lekwa kiampimpita kiasololwa ova nza. Tuvwidi tezo kia malundu 100 ma selula  za ntomfo—zifwananene ye ntalu ya ntetembwa zina muna buka kia ntetembwa eki kifinamene o ntoto. Konso selula yiwutanga mazunda ma selula za ngikakiani ye selula zakaka. Akwa ngangu za nza bevovanga vo e tomfo twa muntu tulenda lunda mambu mena muna nkanda miawonso mina ova nza ye nanga ke dilendakana ko mu zaya e tezo kiandi kia lunda mambu. Se tuka kolo akwa ngangu za nza belongokanga elekwa kiaki kiavangwa ‘mpangwa yayi yesivi’ kansi, bevovanga vo ke balendi zaya emvimba ko mpila usadilanga.

13, 14. (a) E yimfietete ye vangwa yakaka aweyi yisongelanga vo bavwidi “ngangu” ye ediadi aweyi dikutulonganga mu kuma kia Mvangi au? (b) Ekuma tulenda vovela vo e vangwa yayi nze i ntambu a sangangungu mu “ngangu” wavangilwa?

¹³ Kansi, o wantu i fisinsu fimosi kaka fia ngangu za Yave za sema. Nkunga 104:24 uvovanga vo: “E Yave, kunakwa ulolo wa mavangu maku: Kuna ngangu wavangila mawonso: E nza yazala yo vwa kwaku.” E ngangu za Yave zimonekanga muna vangwa yawonso yituzungidi. Kasikil’owu, yimfietete ‘bena ye ngangu zayingi.’ (Ngana 30:24) Kieleka, yimfietete yatoma kubama yina. Akaka bevungulanga, akaka tanina yo dia má yamoyo iyikwanga vo ngambu. E yimfietete yakaka yisalanga nze mvati a nsengo, bekutikanga e “nti miakete” miyimanga yimpiatu. Vangwa yayingi yakaka yakubikwa mu vanga mambu m’esivi balembi zaya. E mpila yitimukinanga e mbwanzi e ndeki yavangwa kwa muntu ke yilendi wo tanginina nkutu ko. E nuni za ngyaluki zifilwanga kwa ntetembwa, mu ngolo za ntoto ye ngangu za yau kibeni. Alongoki a má yamoyo bevanganga mvu miayingi mu longoka mpila ya sivi ina muna vangwa yayi. Nkia mpila ngangu kavwidi o Nzambi wa Nkubiki a vangwa yayi!

¹⁴ Akwa ngangu za nza nkutu mayingi bazeye muna longokanga oma ma ngangu za nsema wa Yave. Vena nkutu ye ngangu za nza ziyikilwanga vo biomimítica zivavang’o  tanginina mavangu ma nsema. Kasikil’owu, nanga osivikanga owete wa ntambu a sangangungu. Kansi akwa ngangu za nza bemonanga vo wa kubikwa mu mpil’esivi. O ntambu a sangangungu umonekanga vo waleboka, kansi usundidi e sengwa mu bala yovo bala kwa mvwatu mikakilanga e mpuza (anti-bala). Nkia mpila bala? Yindula, vo o ntambu a sangangungu uyalumwinu nze ekonde dia abaki a mbizi za maza. E ngolo zandi zilenda ningamesa e kumbi diezulu dikangalanga! Elo, o Yave wavanga lekwa yawonso yayi muna “ngangu.”

15, 16. (a) E ntetembwa nkia ziku zisonganga mu kuma kia ngangu za Yave? (b) E nkal’a Yave nze Mfumu Anene wa mazunda ye mazunda ma mbasi nkia mpila yisongelanga e ngangu za Mvangi ndioyo?

¹⁵ E ziku kia ngangu za Yave kimonekanga muna mavangu mandi mu nsema wawonso. E ntetembwa z’ezulu tuyikidi kala muna Kapu kia 5, ke zamwangana mun’ezulu diawonso ko. Muna ngangu zandi o Yave wasia “mina mi’ezulu,” muna diadi ezulu diatoma kubikwa ye buka ya ntetembwa. Kuna diak’e sambu, e buka yoyo yabundakeswa yo vanga mafuku manene ma buka ya ntetembwa. (Yobi 38:33) Ka diesivi ko vo Yave obokelanga e ntetembwa z’ezulu se “vu”! (Yesaya 40:26) Kansi, vena mpe ye vu kiakaka kitoma songanga e ngangu za Yave.

¹⁶ Nze una tumwene muna Kapu kia 4 o Nzambi oyikilwanga vo “Yave a vu” e kuma kadi Mfumu Anene wa vu kia mazunda ye mazunda ma vangwa ya mianda. Ekiaki se sinsu kia nkum’a Yave. Kansi, ediadi aweyi disongelanga e ngangu zandi? Badika edi: O Yave yo Yesu ke bekondwanga salu ko. (Yoane 5:17) Ikuma vo, difwana vovwa vo selo ya mbasi za Mpungu-ngolo besalanga mpe  ntangwa zawonso. Sungamena dio vo oyau basundidi o wantu muna ngangu ye nkuma. (Ayibere 1:7; 2:7) Kana una vo se mazunda ma mvu tuka o Yave kavana e salu kwa mbasi zazi, oyau besalanga kio ye kiese kiawonso—‘belunganesanga e diambu diandi’—yo ‘vanganga luzolo lwandi.’ (Nkunga 103:20, 21) Ekwe ngangu z’esivi za Mvangi ndioyo!

17, 18. Ekuma Nkand’a Nzambi uvovelanga vo Yave ‘kaka i nkwa ngangu,’ y’ekuma e ngangu zandi zifwete kutusivikisa?

¹⁷ Muna kuma kia ziku kiaki, nga tulenda sivika vava Nkand’a Nzambi uvovanga vo e ngangu za Yave ke zina tezo ko? Kasikil’owu, o Nkand’a Nzambi uvovanga vo o Yave “yandi amosi aka i nkwa ngangu.” (Roma 16:27) Yave kaka ovwidi ngangu mu mpila yisundidi. Oyandi i nto ya ngangu zawonso zakieleka. (Ngana 2:6) Mu kuma kiaki, o Yesu una vo i vangwa kia Yave kisundidi ngangu, kasianga e vuvu mu ngangu za yandi kibeni ko kansi wavovanga mana kantuma o S’andi.—Yoane 12:48-50.

¹⁸ Tala una Paulu wa ntumwa kayikila e ngangu za Yave zilembi tezakana: “Kuna kwa sina kwa umvwama wa ngangu yo zayi wa Nzambi! E mfundisa zandi, kuna kwa lembi fimpakana, ngyenda zandi mpe, kuna kwa lembi tongonokakana!” (Roma 11:33) Muna nding’antete yasonekenwa Nkand’a Nzambi e tini kiaki kiyantikilanga ye mvovo vo “Ekwe,” usonganga vo o Paulu watoma sivika—i sia vo wasonga vumi wampwena. E mvovo wa Kingerekia kasadila vo “sina” wafwanana ye mvovo owu “mbilu.” Mu kuma kiaki, e mvovo miandi mifwene kutuyindulwisa. Vava tuyindulanga e ngangu za Yave dina nze yeto tutalanga mun’ewulu diakondwa ebatu dina vo ke tulendi zaya e sina diandi ko—i sia vo katulendi bakula mawonso ma ngangu zozo ko. (Nkunga 92:5) Avo tuyindwidi ediadi nga ke tufwana kuyisakidika ko?

19, 20. (a) Ekuma ngo ezulu kafwanukini kala se sinsu kia ngangu za Nzambi? (b) O Yave aweyi kasongela e ngangu zandi za zaya mambu ma kusentu?

 ¹⁹ Yave ‘kaka i nkwa ngangu,’ muna mvovo mia kaka: Yandi kaka ozeye oma ma kusentu. Sungamena dio vo o Yave osadilanga ngo ezulu nze sinsu kia ngangu zandi. E ngo ezulu una ye tezo kia kilo tanu kansi o meso mandi masundidi muntu muna mona. Muna mbon’andi ya kiá olenda mona má kiakete ekolo ketimukanga muna nkama za meta yovo zakilometa! O Yave yandi kibeni wavova mu kuma kia ngo ezulu vo: “O meso mandi metala dio kuna vala.” (Yobi 39:29) Diau adimosi mpe o Yave olenda mona mambu “kuna vala”—kuna sentu!

²⁰ O Nkand’a Nzambi wazala ye ziku yisonganga e ludi kia diambu diadi. Mwina ye ulolo wa ungunza yovo tusansu twateka sonekwa. E vita, ngyala ye bwa kwa yintinu yangolo ya nz’amvimba ye zaka vita zanwanwa kwa mfumu za makesa zatoma sikidiswa, mambu mama mawonso masakulwa muna Nkand’a Nzambi—ezak’e ntangwa masonekwa vitila nkama za mvu una ke mabwidi ko.—Yesaya 44:25–45:4; Daniele 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Ekuma ke venena diambu disonganga ko vo o Yave oteka zayanga mawonso tuvanganga yovo mana mekutubwila muna zingu? Song’e nona. (b) Aweyi tuzayidi vo e ngangu za Yave ke zakondwa ngemba ko yovo nkenda?

 ²¹ Nga diadi disonganga vo o Nzambi oteka zayanga e mpila ya zingu kina osola? Awana belonganga elongi dia sia vo mawonso mateka kubikwa balenda vutula vo elo. Kansi kadi, elongi diadi dikululanga e ngangu za Yave kadi disonganga vo oyandi kena ye wisa muna nkum’andi ko wa zaya mambu ma kusentu. Muna bong’e nona: Kele vo ovwidi nding’ambote muna yimbila nga ofwete yimbilang’aka e ntangwa zawonso? Ediadi dia uzowa! Diau adimosi, o Yave ovwidi ngangu za zaya mambu ma kusentu, kansi kesadilanga zo ko ntangwa zawonso. Kele vo kavanganga wo wadi kulula luvevoko lweto lwa kuyisolela, luna vo i lukau lwa ntalu luna o Yave kalendi kulula ko.—Nsiku 30:19, 20.

²² E ngindu za sia vo mawonso mateka kubikwa zisundidi oyiva kadi zisonganga vo e ngangu za Yave zakonda ngemba, zakonda zola ye nkenda ye zambadi. Kansi, ediadi ke dialudi ko! Nkand’a Nzambi ulonganga vo o Yave “nkwa ntim’a ngangu.” (Yobi 9:4) Ka disongele ko vo ntima kimuntu kena wau, o Nkand’a Nzambi nkumbu miayingi usadilanga mvovo wau mu songa makani ye fu kia muntu nze i zola. Ozevo, o zola kuyalanga e ngangu za Yave ye fu yandi yakaka .—1 Yoane 4:8.

23. Wau vo e ngangu za Yave zisundidi, adieyi zifwete kutufila mu vanga?

²³ Kieleka, e ngangu za Yave zafwana bundwa kikilu e vuvu. Zisundidi e ngangu zeto, ikuma vo o Yave muna zola kwawonso okutuwondelelanga: “Bunda Yave e vuvu yo ntim’aku wawonso, kuyekamena waku umbakuzi ko: Muna ngyenda zaku zawonso untadila, oyandi osingika nzila zaku.” (Ngana 3:5, 6) Owau mbula twafimpa e ngangu za Yave kimana twafinama Nzambi eto wa nkwa ngangu zawonso.