1, 2. 1) ¿Imataj Diospa munaynin karqa qanchis kaj pʼunchaypaj? 2) ¿Imataj qanchis pʼunchay qallariyta karqa?

 JEHOVAQA sojta kaj pʼunchay tukukushajtin runata ruwarqa. Payqa rikorqa “tukuy ima ruwasqanqa sumajpuni kasqanta” (Génesis 1:31). Qanchis pʼunchay qallariytataj Adanwan Evawanqa Satanasta kasuspa Diospa contranpi oqharikorqanku. Ajinamanta runasqa juchallikorqanku, pantaj runasman tukorqanku, wañorqankutaj. Chaytaj may llakiy karqa.

² Jehová imatachus qanchis pʼunchaypaj munasqanqa, manaña juntʼakunanpaj jinachu kasharqa. Chay qanchis pʼunchayqa ñaupaj sojta pʼunchaykuna jinallataj may chhika watas kanan karqa. Chantapis Jehovaqa chay qanchis pʼunchay samarikuna pʼunchay kananta nerqa. Chay qanchis pʼunchay tukukuytaqa kay jallpʼa uj paraisoman tukunan karqa, chaypitaj mana juchayoj runas tiyakunanku karqa (Génesis 1:28; 2:3). ¿Chay juntʼakunmanchu karqa Adanwan Evawan Diospa contranpi oqharikojtinkupis? ¿Imatá Dios ruwarqa? Payqa sumaj yachayniyoj kasqanta rikucherqa.

3, 4. 1) ¿Imata ruwayta munasqanpitaj reparanchej Jehová may yachayniyoj kasqanta? 2) Jehovaj yachayninmanta, ¿imatataj kʼumuykukoj sonqowan reparana tiyan?

³ Jehová Diosqa chay problemata allinchananpaj chay ratopacha piensarqa imatachus ruwananpi. Payqa Edén huertapi oqharikojkunawan imachus kananta nerqa, chay ruwasqanku imaynatachus allinchakunantapis nillarqataj (Génesis 3:15). Diosqa chayta pisimanta pisi may chhika wataspi allinchananta nerqa. Chaytaj tukukonqa aswan qhepamanraj, maypachachus Satanaspa tukuy ima ruwasqanta Dios chinkachenqa chaypacha. Jehová may yachaywan imatachus ruwananta nisqanqa entiendenapaj jinalla. Jehovaj yachayninmanta  estudiaspa, chaypitaj tʼukurispaqa mayta gustachikusunman. Jehovataqa allinpuni rin imatachus ruwayta munasqanpi. Payqa sajra ruwaykunata, juchata, wañuyta ima chinkachenqa. Payta kasukojkunatapis mana juchayoj kanankukama yanapanqa. Chaytataj ruwanqa niraj qanchis pʼunchay tukukushajtin. Ajinamanta Jehovaqa kay jallpʼapaj, runaspajpis imatachus munasqanta maychus tiemponpi juntʼanqa.

⁴ Jehová may jina yachayniyoj kasqanqa tʼukuchiwanchej. Apóstol Pablo nerqa: ‘Diospa yachaynenqa mana tukukuyniyoj’, nispa (Romanos 11:33). Jehovaj yachayninmanta ashkhata yachakuspapis, kʼumuykukoj sonqowan reparana tiyan Jehovaj yachayninmantaqa pisillata yachakuyta atisqanchejta (Job 26:14). Ñaupajtaqa yachakuna imapunichus Diospa yachaynin kasqanta.

5, 6. 1) Yachayniyoj kanapaj, ¿ashkha imasllatachu yachana tiyan? 2) ¿Imastataj Jehová yachan?

⁵ Yachayniyoj kanapajqa mana ashkha imasllatachu yachana tiyan. Computadoraspeqa runaspa ashkha imasta yachasqankuta waqaychayta atinchej, jinapis mana nisunmanchu uj computadora yachayniyoj kasqanta. Sichus uj runa imatachus yachasqanta mana waqaychanchu chayqa, mana yachayniyoj kayta atinmanchu (Proverbios 10:14). Kaypi piensariy, sinchʼi onqosqa kaspa, ¿pitataj tapurikusunman imatachus ruwanata yachanapaj? ¿Onqoykunamanta ni imata yachaj runatachu chayri uj doctortachu? Chaypajqa uj doctortapunichá tapurikusunman. Chayrayku imallamantapis allinta yachajpuni sumaj yachayniyojqa.

⁶ Jehovaqa tukuy imata yachan, paylla “wiñaypaj wiñaynintinpaj Rey” (Apocalipsis 15:3). Chay chhika unaypeqa imaschus pasasqanta sumajta yachan. Biblia nin: “Ni ima ruwasqa kajpis pakasqachu kashan Diospa qhawayninmantaqa. Tukuy imapis qhatarasqa kashan, sutʼipachataj, pimanchus cuentata qonanchej kashan chaypa qhawayninpeqa”, nispa (Hebreos  4:13; Proverbios 15:3). Jehovaqa tukuy imata ruwarqa, chayrayku tukuy ima ruwasqasninmanta sumajta yachan. Chantapis payqa yachan runas ruwasqa kasqankumantapacha imastachus ruwasqankuta. Yachallantaj imatachus runas yuyasqankuta, imaynachus kasqankutapis (1 Crónicas 28:9). Jehovaqa imatapis ajllayta atinapaj jina ruwawarqanchej. Maytataj kusikun kausayninchejpi imatapis allinta ajllajtinchej. Jehovaqa mañakusqanchejta uyarej Dios, chayrayku ashkha runas ujllapi mañakojtinkupis tukuyninkuta uyariyta atin (Salmo 65:2). Arí, Jehovaj yuyaynenqa mana pantayniyoj.

7, 8. ¿Ima niyta munan Jehová tanteayta, entiendeyta yachasqan, yachayniyojtaj kasqan?

⁷ Jehovaqa imallamantapis tukuy imata yachan, chantapis sumajta tantean, imatapis sumajta entienden. Chayrayku payqa imaraykuchus imapis pasasqanta sumajta reparayta atin, allintataj qhawarin imapis imaynachus kasqanta. Chayta ruwasqanraykutaj juzgananpaj reparan imachus allin, imatajchus mana allinchu kasqanta, imachus valorniyoj, imatajchus mana valorniyojchu kasqantapis. Jehovaqa mana runaj rijchʼaynillantachu qhawan, manaqa “runaj sonqonta qhawan” (1 Samuel 16:7). Jehovaqa ashkha imasta yachaspapis tanteayta, entiendeyta yachallantaj. Arí, tanteaypis entiendeypis ashkha imasta yachaymanta aswan patapi kashan. Chaykunamanta nisqataj yachay aswan patapi kashan.

⁸ Uj runa yachayniyoj kananpajqa imamantapis ashkhataraj yachanan tiyan, chantá chay yachasqanta sumajta entiendenan tiyan, tanteaytapis yachanan tiyan. Chaymantataj chay yachasqanman jina, entiendesqanman jina allin kajta ruwanan tiyan. Bibliapi “yachay” palabraqa niyta munan “sumaj llankʼay” chayri “sumaj yachay”. Jehovaqa imatachus yachasqanman jina, entiendesqanman jina munayninta juntʼan, allinpunitaj rin. Jehovaqa tukuy imata yachan, tukuy imata entienden. Chayrayku tukuy imata allinta ajllan, imaynatachus ruwanantapis sumajta qhawarin. Ajina Jehovaj yachaynenqa. Jesús nerqa: “Uj runaj yachaynintajrí cheqan kajta  ruwasqanpi yachakun”, nispa. Chaytaj Jehovaj ruwasqanpipis rikukullantaj (Mateo 11:19). Jehová may yachayniyoj kasqanqa tukuy ruwasqasninpi rikukun.

9, 10. 1) ¿Imaynataj Jehovaj yachaynin? 2) ¿Imaraykutaj uj célula Jehová may yachayniyoj kasqanta rikuchin?

⁹ Mayta tʼukunchej uj runa allin yachaywan imallatapis sumajta, kʼachitutataj ruwajtin (Éxodo 31:1-3). Runasqa Jehovamanta yachayta japʼisqanchejrayku imallatapis ruwayta atinchej, jinapis Jehovapuni aswan yachayniyojqa. Chayrayku David nerqa: “Diosníy, tʼukunapaj jina sumajta ruwawasqaykimanta jatunchayki. Ruwasqasniykeqa may tʼukunapuni, chaytaqa sutʼita reparani”, nispa (Salmo 139:14). Cuerponchej sumaj ruwasqa kasqanmanta astawan yachakuspaqa Jehová may yachayniyojpuni kasqanta reparanchej.

¹⁰ Tukuypis kausayta qallarerqanchej uj celulallamanta. Qallariypeqa mamanchejpata óvulo nisqa, papasunchejpata espermatozoide nisqawan ujchakorqa. Ajinamanta uj célula rikhurerqa, chay celulamantataj ashkha celulasman tʼaqakorqa. Kunantaj cuerponchejqa 100 billones jina celulasniyoj. Chay celulasqa juchʼuysitus kanku. Casi 10 mil celulasqa uj tʼiyu chhikitallan kanman. Jinapis sapa celulaqa runaspa ruwasqanku fabricasmanta nisqa, aswan tʼukunapaj jina ruwasqa kashan. Cientificosqa ninku, uj celulaqa perqawan muyurisqa llajta jina kasqanta, punkusniyoj, ñankunasniyoj, imatapis apanankupaj autosniyoj, cablesniyoj ima kasqanta. Chantapis celulapeqa kallantaj corrienteta jina rikhurichinanpaj wakin imas. Celulaqa chʼichi imasta sapanmanta chinkachin, imamanta jarkʼakunanpajpis herramientas kapun, chantapis uj gobierno tiyapun. Uj celulaqa tʼaqakuyta atin pay kikin celulaman jinallataj, chaytataj pisi horasllapi ruwayta atin.

11, 12. 1) ¿Células maypi wakichisqa kasqanman jinataj tʼaqakunku? Chanta, ¿imatá Salmo 139:16 nin? 2) ¿Imaraykutaj ñojtunchej may tʼukunapaj jina ruwasqa kasqanta nisunman?

¹¹ Celulasqa mana uj clasellachu kanku. Mamanchejpa wijsanpi  cuerponchej ruwakusqanman jinaqa, células tʼaqakullankupuni umanchejpaj, tullusninchejpaj, aychanchejpaj, yawarninchejpaj, ñawisninchejpaj ima. Chaytaj ADN nisqapi wakichisqa kasqanman jina tʼaqakun, mayqenchus uj biblioteca jina, chaypitaj imayna rijchʼayniyojchus kananchej qhelqasqaña kashan. Espíritu santoj yanapayninwan Davidqa Jehovaman nerqa: “Ñawisniykeqa rikuwarqankuña mamaypa wijsanpi rikhurishajtiy. Libroykipi qhelqasqaña kasharqa cuerpoypa tukuy imasnin”, nispa (Salmo 139:16).

¹² Cuerponchejmanta wakin partesqa tʼukunapaj jina ruwasqa kanku. Ñojtunchejmanta parlarina. Wakin cientificosqa ninku ñojtunchej may tʼukunapaj jinapuni ruwasqa kasqanta. Ñojtunchejpeqa 100 mil millones neuronas tiyan, galaxianchejpi estrellas jina may ashkhapuni. Sapa uj neuronamantataj may chhika ramitas jina llojsin, ajinamantataj may chhika celulaswan ujchakunku. Cientificosqa runaj ñojtunmanta ninku: “Jallpʼantinmanta tukuy libros qhelqakusqanta ñojtunchejpi japʼiyta atinchej, jinapis astawanraj japʼisunman”, nispa. Nillankutaj: “Ñojtunchej imayna ruwasqachus kasqanta may chhika watasta estudiaspapis, imayna ruwasqapunichus kasqanta mana tukuyninta yachasunmanchu”, nispa.

13, 14. 1) ¿Imaraykutaj chhakaspis, waj animalitospis wakin imasta ruwayta yachanku? ¿Imatá chaymanta yachakusunman? 2) ¿Imaynataj kusi kusej llikhan? ¿Imatá chaymanta yachakusunman?

¹³ Runas imayna ruwasqachus kasqanchejqa Jehovaj yachayninta rikuchin. Jinapis runasqa Jehovaj ruwasqasninmanta ujnillan kanchej. Salmo 104:24 nin: “Jehová Diosníy, ruwasqasniykeqa may chhika. Chay tukuy imastaqa allin yachayniykiwan ruwarqanki. Jallpʼaqa ruwasqasniykiwan juntʼa kashan”, nispa. Jehovaj yachaynintaqa tukuy imata ruwasqanpi reparanchej. Chhakasmanta parlarina, paykunaqa “manchay yachayniyoj kanku” (Proverbios 30:24). Chhakasqa sumaj wakichisqa kashanku. Wakin chhakasqa waj khuritusta uywanku, chay khuritustaj chhakasman miskʼita qonku. Waj chhakastaj mikhunankupaj kʼallanpasta poqochinku.  Jehovaqa animalitosta ruwarqa tʼukuna imasta ruwanankupaj jina. Chʼuspisqa avionesmanta nisqa aswan sumajta phawanku, qhepamanpis phawayta atinku. Wakin pʼisqosqa karusman phawaspa rinku, chaypajtaj estrellasta qhawanku, jallpʼapi gravedad kasqanman jinataj phawanku. Chay pʼisqosqa ukhunkupipis mapayoj kankuman jina kanku. Cientificosqa animalitos imastachus ruwasqankuta ashkha watasta estudianku. Jinapis chay animalitosta Ruwajqa may yachayniyojpuni.

¹⁴ Cientificosqa Jehovaj ruwasqasninmanta mayta yachakunku. Paykunaqa Jehovaj ruwasqasninmanta copiakuspa wakin imasta ruwanku. Ichapis kusi kusej llikhan kʼachitu kasqanta qhawanchej. Jinapis cientificosqa sumaj ruwasqapuni kasqanmanta astawanraj tʼukunku. Kusi kusej llikhan pʼitikunanpaj jinalla kajtinpis, aceromanta nisqa aswan duro, balamanta jarkʼakunankupaj chalecomantapis aswan duroraj. Sichus kusi kusej llikhan pescadota japʼinapaj chʼipa jina kanman chayqa, uj jatun avionta japʼikapunman, imaynatachus kusi kusej llikhan uj chʼuspita japʼikapun ajinata. Jehovaqa tukuy chay animalitosta sumaj yachaywan ruwarqa.

15, 16. 1) ¿Imaynatataj cielopi estrellas, galaxias ima Jehovaj yachayninta rikuchinku? 2) ¿Imaynatataj ángeles Jehovaj yachayninta rikuchinku?

¹⁵ Cielopi imaschus kasqanqa Jehovaj yachayninta rikuchillantaj. Phishqa yachaqanapi yachakorqanchej jina, estrellasqa maychus kanankupi kashanku, Jehová yachaywan ‘cielopi leyesta’ churasqanman jina. Chayrayku estrellasqa galaxiaspi tantasqa kashanku, galaxiaspis tantasqallataj kashanku, chay tantasqa galaxiastaj wajkunawan tantasqallataj kashanku (Job 38:33). Chayraykuchá Jehová nin ‘soldados jina’ kasqankuta (Isaías 40:26). Jinapis cielopi waj soldados  kallantaj, paykunataj Jehovaj yachayninta astawanraj rikuchinku.

¹⁶ Tawa yachaqanapi yachakorqanchej jina, Jehovataqa “angelesta kamachej” nispa nikun, imaraykuchus payqa may chhika angelespa Comandanten. Chaytaj may atiyniyoj kasqanta, may yachayniyoj kasqanta rikuchin. Jehovawan Jesuswanqa mana ajinallachu kakushanku (Juan 5:17). Angelespis mana ajinallachu kakushanku. Paykunaqa runasmanta aswan atiyniyoj, yachayniyoj ima kanku (Hebreos 1:7; 2:7). Jehovaqa angelesman uj llankʼayta qon. Paykunaqa may chhika watastaña may kusiywan ‘nisqanta uyarinku’, ‘munaynintataj ruwanku’ (Salmo 103:20, 21). Jehovaj yachaynenqa may sumajpuni.

17, 18. 1) ¿Imaraykutaj Biblia nin ‘Dioslla tukuy yachayniyoj’ kasqanta? 2) ¿Imaraykutaj Diospa yachaynin tʼukunapaj jina?

¹⁷ Bibliaqa sutʼita niwanchej Jehová may yachayniyoj kasqanta. Romanos 16:27 nin: “Dioslla tukuy yachayniyojqa”, nispa. Arí, paylla tukuy yachayniyojqa, paymantamin jamun tukuy yachayqa (Proverbios 2:6). Chayrayku Jesusqa Diospa ruwasqasninmanta aswan yachayniyoj kaspapis, ni jaykʼaj yachaynillanpi atienekorqachu, manaqa Tatan yachachisqanman jinapuni yachacherqa (Juan 12:48-50).

¹⁸ Apóstol Pabloqa Jehovalla yachayniyoj kasqanmanta nerqa: “Diospa bendicionesnenqa may chhikapuni. Yachayninpis, imastachus yachasqanpis mana tukukuyniyoj. Imatachus ruwasaj nisqanpis mana yachay atina, jinallataj ñankunasninpis mana rejsiy atina”, nispa (Romanos 11:33). Kay versiculopi nin jina, Pabloqa mayta tʼukorqa Diospa yachayninmanta. Griego parlaypi “mana tukukuyniyoj” palabrasqa, uj runata yuyachinman uj ukhu juskʼupi, mayqenpatachus pampan mana rikukunchu chaypi. Ajinallataj Diospa yachayninwanpis, chaymanta ashkhata yachakuspapis manapuni yachasunmanchu imayna yachayniyojchus Dios kasqanta,  nillataj jaykʼajpis yachasunmanchu imastapunichus yachasqanta (Salmo 92:5). Chayta yachayqa reparachiwanchej mana imapischu kasqanchejta.

19, 20. 1) ¿Imaraykutaj uj aguilawan Diospa yachayninta kikinchakun? 2) ¿Imaynapí yachanchej Jehová imachus qhepaman kananta yachayta atisqanta?

¹⁹ Jehovaqa ‘tukuy yachayniyoj’ kasqanrayku, paylla yachan imachus qhepaman kananta. Jehovaqa yachayninta uj aguilawan kikinchan. Águila real nisqaqa phishqa kilos jina pesan, ñawisnintaj runaj ñawisninmanta aswan jatuchaj. Chayraykutaj may chhika patapi kashaspapis juchʼuy animalitosta rikuyta atin japʼikapunanpaj. Jehovaqa aguilamanta kayta nerqa: “Ñawisnenqa karusta rikun”, nispa (Job 39:29). Jehovapis uj águila jinallataj imachus qhepaman kananta rikuyta atin, chayri yachayta atin.

²⁰ Jehovaqa imachus qhepaman kananta yachayta atin. chaytataj Bibliapi ashkha profecías rikuchin. Chaykunataj qhelqasqa karqa niraj imapis pasashajtin. Jehovaqa nerqaña mayqen nacionchus guerraspi atipananta, ima nacioneschus atiyniyojman tukunankuta, mayqenkunachus chinkachisqa kanankuta, imaynatachus soldados maqanakunankuta. Tukuy chay imastataj qhelqacherqa ashkha watas ñaupajta (Isaías 44:25–45:4; Daniel 8:2-8, 20-22).

21, 22. 1) Jehová imachus qhepaman kananta yachayta atisqan, ¿ninayanchu imachus noqanchejwan kananta yachasqantaña? 2) ¿Jehová yachayniyoj kaspapis munakuyniyojchu?

 ²¹ Jehová imachus qhepaman kananta yachayta atisqan, ¿ninayanchu imachus noqanchejwan kananta yachasqantaña? Wakin religionesqa ninku yachasqantaña. Ajina kanman chayqa, Diosqa mana sumaj yachayniyojchu kanman, imaraykuchus yachaynintaqa mana sumajtachu apaykachashanman. Chayta entiendenapaj kaypi piensarina. Sichus sumajta takiyta yachasunman chayqa, ¿tukuy tiempochu takispalla kasunman? Mana, ¿icharí? Ajinallataj Jehovawanpis, imachus qhepaman kananta yachayta atispapis, mana tukuy tiempochu chayta qhawan. Imachus noqanchejwan kananta yachanmanña chayqa, manaña saqeshawasunmanchu sapallanchejmanta imatapis ajllanata. Jehovaqa sapallanchejmanta imatapis ajllanapaj ruwawarqanchej, chaytataj ni jaykʼaj qhechuwasunmanchu (Deuteronomio 30:19, 20).

²² Jehová tukuy imata yachasqantaña nejkunaqa, tukuy sajra ruwaykunamanta Diosta juchachanku, yuyankutaj Diosqa yachayniyoj kaspapis mana munakuyniyojchu kasqanta. Chaytaj mana jinachu. Biblia nin: “Diosqa sonqomantapacha may yachayniyoj”, nispa (Job 9:4). Jehovaqa mana runas jina sonqoyojchu. Jinapis Bibliaqa Dios sonqoyoj kasqanta nin imayna munakuyniyojchus kasqanmanta parlananpaj. Arí, Jehovaqa may kʼacha, chayrayku yachayninta munakuywan rikuchin (1 Juan 4:8).

23. ¿Imaraykutaj Jehovaj yachayninpi atienekusunman?

²³ Jehovaj yachaynenqa paypi atienekunapaj yanapawanchej. Jehovaqa noqanchejmanta aswan yachayniyoj. Chayrayku Biblia niwanchej: “Tukuy sonqoykiwan Jehová Diospi atienekuy, amataj yachasqallaykipeqa atienekuychu. Tukuy ima ruwasqasniykipi Diosmanta yuyarikuy, paytaj allinta purinaykipaj yanapasonqa”, nispa (Proverbios 3:5, 6). Arí, Jehovaj yachayninmanta astawan yachakunallapuni, ajinamanta payman astawan qayllaykusun.