Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

MTWE 18

Lunda mu “Maloŵe ga Mlungu”

Lunda mu “Maloŵe ga Mlungu”

1, 2. Ana ni “chikalata” chapi chatulembele Yehofa, soni ligongo chichi atulembele?

ANA AKUKUMBUCHILA ndaŵi jakumalisya jaŵapochele chikalata kutyochela kwa mjawo jwakusamnonyela jwakusatama kwakutalika? Pana yindu yamnono yatukusasangalala nayo patupochele chikalata kutyochela kwa mjetu jwatukusamnonyela. Tukusasangalala kupikana mwawuŵelele umi wakwe, yakusimana nayo soni yakulinga yakwe yamsogolo. Yeleyi yikusalimbisya unasi wawo, atamose kuti jwinejo akutama kwakutalika.

2 Ana panasoni chine champaka chitusangalasye mnope kupunda kupochela utenga wakutyochela kwa Mlungu jwatukusamnonyela? Yehofa atulembele “chikalata,” chachili Maloŵe gakwe, Baibulo. Kupitila m’chikalatachi, jwalakwe akusatusalila kuti ali ŵani, yindu yatesile, yakusaka kutenda soni yine yejinji. Yehofa atupele Maloŵe gakwe ni chakulinga chakuti tuŵe najo paunasi. Mlungu jwetu jwalunda jwasagwile litala lyambone mnope lyakuŵechetana ni m’weji. Mwaŵajilembele Baibulo soni utenga wawuli mwelemo yikusalosya lunda lwapenani lwa Yehofa.

Ligongo Chichi Maloŵe ga Mlungu Galembedwe?

3. Ana Yehofa jwampele Mose Chilamusi m’litala lyamtuli?

3 Ŵane mpaka aliwusyeje kuti, ‘Ligongo chichi Yehofa nganasagula kuŵechetana ni ŵandu m’litala lyakusimonjesya mpela kwambaga kuŵecheta ali kwinani?’ Nambo, ndaŵi sine munyumamu Yehofa jwaŵechetanaga ni ŵandu ali kwinani kupitila mwa malayika. Mwachisyasyo, jwatesile yeleyi pajwapelekaga Chilamusi kwa Aisalaeli. (Agalatiya 3:19) Maloŵe gakutyochela kwinani gali gakutesya woga, mwamti Aisalaeli ŵawogawo ŵamŵendile Yehofa kuti akakamulichisyaga masengo litalali, nambo aŵechetaneje kupitila mwa Mose. (Ekisodo 20:18-20) Myoyo, Mose jwagambile kusalilidwa ni pakamwa maloŵe gosope ga m’Chilamusi chachakwete malamusi chiŵandika 600.

4. Ligongo chichi kupeleka malamusi ga Mlungu kupitila pakamwa ngamkaniliŵa litala lyambone? Alondesye.

4 Ana yikaliji uli yikaŵe kuti Chilamusichi nganichilembedwa? Ana Mose akakombwele kukumbuchila maloŵe gosope gagaliji m’Chilamusicho ni kuwusalila mtundu wosopewo mwangaliŵalila chilichose? Nambi uli ku mtundu wakuyichisya? Ana akakulupilile maloŵe gapakamwa? Lyeleli ngamkaniliŵa litala lyambone lyakupelechela malamusi ga Mlungu. Agambe ganichisya yampaka yitendekwe naga wawojo akusaka kupeleka utenga kwa ŵandu ŵajimi pamsela. Akutanda kumsalila utengawo mundu jwandanda kuti nombe najo amsalile jwakuyichisya ni kwamba kutenda myoyo mpaka utengawo ukayiche kumbesi kwa mselawo. Yampaka apikane mundu jwakumalichisya pa mselawo mpaka yilekangane ni mwawaŵelele utengawo pandanda. Nambo ngamkaniyitendekwa yeleyi ni Chilamusi cha Mlungu.

5, 6. Ana Yehofa ŵamsalile Mose kuti atende chichi ni maloŵe Gakwe, soni ligongo chichi uli upile wekulungwa kola Maloŵe ga Yehofa gelembedwe?

5 Mwalunda, Yehofa jwasagwile kuti maloŵe gakwe galembedwe. Jwalakwe jwamsalile Mose kuti, “Mlembe gele maloŵega, ligongo ni gele maloŵega nguŵika chilanga ni m’mwejo ni Aisalaeli wosope.” (Ekisodo 34:27) Mwelemu ni mwajatandile Baibulo kulembedwa, mu 1513 B.C.E. Kaneko, mkati mwa yaka 1,610, Yehofa “ŵaŵechete kaŵilikaŵili . . . m’matala gakulekanganalekangana,” kwa achalume 40 ŵaŵalembile Baibulo. (Ahebeli 1:1) Mkati mwa ndaŵi jeleji, ŵandu ŵakulipeleka ŵakopelaga utengawo mwakusamala mnope pakusaka kuti akole Malemba gakulondola soni kuti gasunjiche.—Nehemiya 8:5; Salimo 45:1.

Uli upile wekulungwa kuŵechetana ni Yehofa kupitila mu maloŵe gakulembedwa. Ana pakwete papochele chikalata chachasangalesye mnope ligongo chakwete maloŵe gakulimbikasya gaŵasosechelaga, mwamti ŵachisunjile ni kuchiŵalangaga mwakuwilisyawilisya? Mwelemu ni mwachiŵelele chikalata cha Yehofa. Tukusakombola kuŵalanga maloŵe gakwe ndaŵi ni katema soni kugaganichisya ligongo lyakuti galembedwe. (Salimo 1:2) ‘Tukusalimbikasidwa mitima’ kupitila mmalemba pandaŵi jatukusosechela chilimbikasyo.—Aloma 15:4.

Ligongo Chichi Jwakamulichisye Masengo Ŵandu Kulemba Baibulo?

7. Pakuŵa Yehofa jwakamulichisye masengo ŵandu kulemba Baibulo, ana yeleyi yikusalosya chamtuli lunda lwakwe?

7 Lunda lwa Yehofa lwawonechele pajwasagwile ŵandu kuti alembe Maloŵe gakwe. Kwende tuganichisye ayi. Yikaŵe kuti Yehofa ŵakamulichisye masengo malayika kulemba Baibulo, ana jikatuyikaga pamtima mpela mwajikutendela apanomu? Yisyene, malayika gakamlondesisye Yehofa mwapenani mnope, gakasasile yakulipeleka kwawo pakumtumichila jwalakwe soni akasasile ya ŵakutumichila ŵakulupichika wa Mlungu. Nambo ana tukapikanichisye utengawo mwakamulana ni kapikanichisye ka yakupanganyikwa yausimu yamlama? Ligongo yakupanganyikwa yausimu yikusamanyilila yindu yejinji soni yikwete machili kupunda m’weji—Ahebeli 2:6, 7.

“Malemba gosope galembedwe ni Mlungu mwakupujila lipuje”

8. Ana ŵakulemba Baibulo ŵakundaga kukamulichisya masengo lunda lwawo lwakuganisya m’litala lyamtuli? (Alole maloŵe gamwiŵanda.)

8 Pakamulichisya masengo ŵandu kulemba maloŵe gakwe, Yehofa jwatupele yatwasosechelaga, buku ‘jakulembedwa ni Mlungu mwakupujila lipuje,’ nambo jakusala yindu mpela mwakusalondechesya ŵandu. (2 Timoteo 3:16) Ana jwatesile chamtuli yeleyi? Ndaŵi sine, jwalakwe jwakundaga ŵakulembaŵa kukamulichisya masengo lunda lwawo lwakuganisya kuti asagule “maloŵe gukutulusya mtima, nipo ŵalembile maloŵe gakuwona ni mtima wambone.” (Jwakulalichila 12:10, 11) Ni ligongo lyakwe ngani sya m’Baibulo syalembedwe mwakulekanganalekangana. Yakulembayi yikusalosya mbili soni ndamo sya jwakulemba jwalijose. * Nambope, ‘msimu weswela waŵechetekasisye jemanjajo maloŵe gakutyochela kwa Mlungu.’ (2 Petulo 1:21) Myoyo, pambesi pakwe gali “maloŵe ga Mlungu.”—1 Atesalonika 2:13.

9, 10. Ligongo chichi kukamulichisya masengo ŵandu kulemba Baibulo kukusatendekasya kuti jiŵeje jakulimbikasya soni jakamula mtima?

9 Baibulo jikusatulimbikasya soni kutukamula mtima ligongo jalembedwe ni ŵandu. Ŵakulembaŵa ŵapikanaga mumtima mpela mwatukusapikanila m’weji. Ligongo ŵaliji ŵangali umlama, jemanjaji ŵasimanaga ni yakusawusya mpela yatukusasimana nayo m’weji. Ndaŵi syejinji, mwakusalilidwa ni msimu weswela, jemanjaji ŵalembaga mwaŵapikanilaga mumtima soni yakulepela yawo. (2 Akolinto 12:7-10) Myoyo, jemanjaji ŵakamulichisyaga masengo maloŵe gakulosya kuti nganijo jikwatendechela jemanjajo. Pangali lilayika lyalikakombwele kulemba m’litala lyeleli.

10 Mwachisyasyo, kwende tuganichisye ya Mwenye Daudi. Jwalakwe ali atesile yakulemwa yekulungwa, jwalembile nyimbo jajasalaga mwajwapikanilaga mumtima soni jwam’ŵendile Mlungu kuti amkululuchile. Jwalakwe jwalembile kuti, ‘Aswejesye une pakundyosya yakulemwa yangu. Pakuŵa yakulemwa yangu nguyimanyilila, kulemwa kwangu kuli pa une ndaŵi syosope. Ngumanyilila kuti, napagwile mu ulemwa, ni natemi jwakulemwa kutandilila mchitumbo cha mama ŵangu. Akasanjasa une pameso pawo, akatyosya kwa une Msimu wawo weswela. Nambo mbopesi jakusapochela ŵalakwe Mlungu, jili mtima wekasiche, mtima wachanasa ni wakwitichisya ulemwa, ŵalakwe Mlungu ngasawuchembulusya.’ (Salimo 51:2, 3, 5, 11, 17) Ana akukuwona kulaga nganisyo kwa jwakulembaju? Ana pana mundu jwine jwakakombwele kusala mwakupikanila mumtima kupunda mundu jwangali umlama?

Ligongo Chichi Jili Buku Jakusala ya Ŵandu?

11. Ana ni yisyasyo yisyesyene yapi yayalembedwe m’Baibulo kuti “yitujiganye uwe”?

11 Panasoni chindu chine chachikusatendekasya Baibulo kuŵa jakamula mtima. Mbali jekulungwa ja bukuji jikusasala ya ŵandu, ŵaŵamtumichilaga Mlungu ni ŵanganamtumichilaga. Tukusaŵalanga yaŵasimene nayo jemanjaji, yakusawusya soni yakusangalasya. Tukusayiwona yaŵasimene nayo ligongo lya yaŵasagwile kutenda pa umi wawo. Yosopeyi yalembedwe kuti “yitujiganye uwe.” (Aloma 15:4) Kupitila mu yisyasyo yisyesyeneyi, Yehofa akusatujiganya m’litala lyalikusatukamula mtima. Kwende tulole yisyasyo yine.

12. Ana ngani sya m’Baibulo syakwamba ŵandu ŵangakulupichika sikusatukamuchisya chamtuli?

12 Baibulo jikusatusalila ya ŵandu ŵangakulupichika soni ŵakusakala ni yaŵasimene nayo. Munganisi tukusayiwona mwele mundu akusatendela ndamo syakusakala mwamti tukusapikanichisya mwangasawusya. Mwachisyasyo, ngamkanitupikanichisya kusakala kwa ndamo ja ungakulupichika yikaŵe kuti pangali chisyasyo cha ndamoji, jaŵajilosisye Yudasi juŵampeleche Yesu. (Mateyu 26:14-16, 46-50; 27:3-10) Ngani mpela syelesi sikusatukwaya mnope mumtima soni sikusatukamuchisya kumanyilila ndamo syakusakala syatukusosekwa kusiŵambala.

13. Ana Baibulo jikusatukamuchisya chamtuli kupikanichisya ndamo syatukusosekwa kola?

13 Baibulo jikusasalasoni ya ŵakutumichila ŵakulupichika ŵa Mlungu. Tukusaŵalanga ya kulipeleka soni kulupichika kwawo. Tukusayiwona yisyasyo ya ndamo syatukusosekwa kola kuti tumŵandichile Mlungu. Mwachisyasyo, kwende tuganichisye ya chikulupi. Baibulo jikusasala ngopolelo ja chikulupi. Jikusasalasoni kusosekwa kwa ndamoji naga tukusasaka kumŵandichila Mlungu. (Ahebeli 11:1, 6) Jikwetesoni yisyasyo ya ŵandu ŵaŵalosisye chikulupi mu yitendo yawo. Kwende tuganichisye ya chikulupi chajwalosisye Abulahamu, pajwalinjidwe kuti ampeleche Isaki mpela mbopesi. (Genesesi chaputala 22; Ahebeli 11:17-19) Mungani mpela syelesi, maloŵe gakuti “chikulupi” gakwete ngopolelo jine jakonjechesya soni gakusaŵa gangasawusya kugapikanichisya. Yeleyi yikulosya kuti Yehofa jwangagamba kutulimbikasya kuti tukole ndamo syambone nambo akusatupa yisyasyo ya ŵandu ŵaŵalosisye ndamosyo.

14, 15. Ana Baibulo jikusatusalila chichi yakwamba jwamkongwe jwine jwajwayiche ku Nyumba ja Mlungu soni ana nganiji jikusatujiganya chichi yakwamba Yehofa?

14 Ngani sisyesyene syasikusasimanikwa m’Baibulo ndaŵi syejinji sikusatujiganya mwaŵelele Yehofa. Kwende tuganichisye yatukusaŵalanga yakwamba jwamkongwe jwele Yesu ŵam’bweni mu Nyumba ja Mlungu. Yesu ali atemi chiŵandika libokosi lyakupelechela mbiya, jwaŵeni ŵandu ali mkupeleka yakupeleka yawo. Ŵandu ŵaŵaliji ŵakusichila ŵaponyaga ‘syaŵasapwile pewunjili lyaŵakwete.’ Nambo meso ga Yesu galiji pa jwamkongwe jwamasije jwakulaga. Jwamkongweju jwangambile kuponya “tumbiya tuŵili twachisyano.” * Mbiya syajwakwete paumi wakwe syaliji syelesi. Yesu juŵalosyaga mwakusayiwonela yindu Yehofa, jwatite, “Jwamkongwe jwamasije jwakulagaju aponyisye mwibokosimu mwakwakupunda ŵane wosopeŵa.” Mwakamulana ni maloŵega, jwamkongweju jwaponyisye syejinji kupunda syaŵaponyisye ŵanewo, atamose ali asiŵanganyisye pampepe.—Maliko 12:41-44; Luka 21:1-4; Yohane 8:28.

15 Pa ŵandu wosope ŵaŵayiche ku Nyumba ja Mlunguji, jwamkongwe jwamasijeju ni juŵamkolasile m’Baibulo. Yeleyi yikutujiganya kanekakwe. Kupitila mu chisyasyochi, Yehofa akutujiganya kuti jwalakwe ali Mlungu jwakuyamichila. Jwalakwe akusasangalala kupochela mituka jetu jakutyochela pasi pamtima, atamose kuti nganijiŵa jilandene ni jampaka apeleche ŵane. Pangalisoni litala line lyambone lyakakamulichisye masengo Yehofa pakutujiganya usyesyene welewu.

Yindu Yele M’Baibulo Mwangali

16, 17. Ana lunda lwa Yehofa lukusawonechela chamtuli pakusagula kuti yindu yine yikalembedwa m’Maloŵe gakwe?

16 Pakumlembela chikalata mjawo jwakusamnonyela, nganaŵa alembile yosope m’chikalatamo. Myoyo, akusasagula mwalunda maloŵe gakusosekwa kulemba. Mwakulandana ni yeleyi, Yehofa jwasagwile kulemba m’Maloŵe gakwe ya ŵandu ŵane soni ngani sine. Nambo mungani syelesi, Baibulo jangasala yakutendekwa yosope. (Yohane 21:25) Mwachisyasyo, Baibulo pajikusala ya chilango cha Mlungu, nganijiŵa jisasile yiwundo yosope yampaka yijanje yiwusyo yatukwete. Lunda lwa Yehofa lukusawonechela pakusagula kuti yindu yine yikalembedwa m’Maloŵe gakwe. Chamtuli?

17 Baibulo jalembedwe m’litala lyalikusalinga yayili m’mitima jetu. Lilemba lya Ahebeli 4:12 likusati, “Maloŵe ga Mlungu gali ga umi soni gakusakamula masengo mwamachili, gali gakutema mpela upanga wakutema kosekose. Gakusapowola mpaka mwakulumbikanila umi ni msimu, .  . . gakusajamuka atamose yele ŵandu akuganisya ni yakusayisakaga m’mitima jawo.” Utenga wa m’Baibulo ukusajinjila mkati mwa mitima jetu ni kulosya yatukuganisya soni yakulinga yetu. Ŵakusajiŵalanga ni chakulinga chakuti ajipatile magongo akusatenguka palepele kupata yiwundo yayisachileje. Ŵandu mpela ŵeleŵa mpaka akayichileje yakuti Yehofa ali jwachinonyelo, jwalunda soni jwachilungamo.

18, 19. (a) Ligongo chichi ngatukusosekwa kutenguka naga pa ngani jine jakwe tukwete yiwusyo yele ngatukupata kwanga kwakwe pandaŵi jijojo? (b) Ana tukusosekwa kutenda chichi kuti tupikanichisye Maloŵe ga Mlungu, soni ana yeleyi yikulosya chamtuli lunda lwa Yehofa?

18 Mwakulekangana ni yeleyi, naga tukulijiganya Baibulo ni mtima wambone soni mwakusamala, tuchipikanichisya mwaŵelele Yehofa mwakamulana ni yajikusati Baibulo pakulondesya ya jwalakwe. Myoyo, ngatukusatenguka naga tukwete yiwusyo pa ngani jinejakwe yele ngatukupata kwanga kwakwe pandaŵi jijojo. Tukusamanyilila kuti patukuŵalanga Baibulo, mwapanandipanandi tukusalijiganya mwaŵelele Yehofa. Atamose kuti pandanda nganituŵa tupikanichisye ngani jine kapena yajikuti pakukamulana ni ndamo sya Yehofa, nambo tuchimanyilila kuti Baibulo jitujiganyisye yejinji yayikusatukamuchisya kumanyilila kuti jwalakwe ali Mlungu jwa chinonyeli soni chilungamo.

19 Myoyo, kuti tupikanichisye Maloŵe ga Mlungu, tukusosekwa kuŵalanga soni kulijiganya Baibulo ni mtima wosope. Ana yeleyi ngayikulosya lunda lya Yehofa? Ŵandu ŵalunda mpaka alembe mabuku gele “ŵandu ŵalunda ni ŵamlijiganye” ni ŵampaka akombole kugapikanichisya. Nambo kombola kulemba buku jakuti ajipikanichisye ŵandu ŵakwete mtima wambone, kukusaka lunda lwa Mlungu.—Mateyu 11:25.

Buku ja “Lunda Lusyesyene”

20. Ligongo chichi Yehofa jika ni jwampaka atusalile yampaka tutende kuti tukole umi wambone, soni ana m’Baibulo mwana chichi champaka chitukamuchisye?

20 Kupitila m’Maloŵe gakwe, Yehofa akusatusalila yampaka tutende kuti tukole umi wambone. Mlungu jwetu akusamanyilila yatukusasosechela kupunda mwatukusalimanyililila achimisyewe. Yakusasaka mundu nganiyichenga. Yindu yakwe yili kunonyeledwa, kuŵa ŵakusangalala soni kuŵa paunasi wambone ni achimjetu. M’Baibulo mwana “lunda lusyesyene” lwampaka lutukamuchisye kuti tukole umi wambone. (Misyungu 2:7) Mbali jilijose ja bukuji jikwete mtwe wawukulosya yampaka tutende kuti tukamulichisye masengo chamuko cha lunda cha m’Baibulo. Nambo kwende tulole chisyasyo chimo.

21-23. Ana ni chamuko chapi chalunda champaka chitukamuchisye kuŵambala kwatumbilila ŵane soni kusunga chakulukosi?

21 Ana pakwete payiweni kuti ŵandu ŵakusasunga chakulukosi kapeka kwatumbilila ŵane kwa ndaŵi jelewu, akusalipweteka achimsyenepe? Kutumbila juli katundu jwakusawusya kumnyakula. Kusunga chakulukosi kukusajonanga nganisyo syetu, kukusatusumula mtendele wa mumtima, soni chisangalalo chetu. Ŵakulijiganya ya sayansi akusaŵecheta kuti kutumbila kwandaŵi jelewu kukusatandisya yilwele ya mtima soni yilwele yine yampaka yitame kwandaŵi jelewu. Ŵasayansi mkanayikopochele yeleyi, Baibulo jaliji jili jiŵechete kala kuti, “Mkapya mtima ni kutumbila.” (Salimo 37:8) Nambo mpaka tutende chamtuli yeleyi?

22 Maloŵe ga Mlungu gaŵecheta kuti, “Umanyilisi ukusamtendekasya mundu kuwusya kutumbila kwakwe, soni kungachikosya chakusakala kukusamtendekasya kuŵa jwakusalala.” (Misyungu 19:11, NWT) Umanyilisi luli lunda lwakombola kulola yindu mkati musyesyene, ngaŵa penanipe, atamose kuti yinduyo tukuyimanyilila. Umanyilisi ukusatukamuchisya kupikanichisya yindu, ligongo mpaka utukamuchisye kumanyilila chachitendekasisye kuti mundu jwine aŵechete kapena kutenda yindu m’litala line lyakwe. Kulingalinga kupikanichisya yakulinga yakwe, mwakupikanila mumtima soni yakusimana nayo, mpaka kutukamuchisye kutyosya nganisyo syakulemwechekwa pa mundujo.

23 M’Baibulo mwanasoni maloŵe gakutukamuchisya aga, “Mtendelaneje chanasa, nipo mkululuchilaneje jwine ni mjakwe.” (Akolose 3:13) Maloŵe gakuti “mtendelaneje chanasa” gakusagopolela kuwusimana mtima patukutenda yindu ni ŵane, soni kupilila yakulepela ya ŵane. Kupilila kweleku kuchitukamuchisya kuti tukasungaga chakulukosi. ‘Kukululuchila’ kukusagopolela kuŵambala kwatumbilila ŵane. Mlungu jwetu jwali jwalunda akusamanyilila kuti tukusosekwa kwakuluchila ŵane naga pana magongo gakupikanika. Kutenda yeleyi kukusatukamuchisya kukola mtendele wamumtima soni wamunganisyo. (Luka 17:3, 4) M’Maloŵe ga Mlungu mwana lunda lwakamuchisya mnope.

24. Ana pakusaŵa yakuyichisya yamtuli naga tukukuya lunda lwa Mlungu?

24 Mwakulongoleledwa ni chinonyelo chakwe changamala, Yehofa jwasachile kuti aŵechetaneje ni m’weji. Jwalakwe jwasagwile litala lyambone lyakutendela yeleyi. Jwatulembele “chikalata,” chachalembedwe ni ŵandu mwakulongoleledwa ni msimu weswela. Yakuyichisya yakwe yili yakuti lunda lwa Yehofa lukusasimanikwa m’chikalatachi. Lunda lwelelu luli “lwakudalilichika mnope.” (Salimo 93:5) Patukukuya yayili m’chikalatachi soni patukwasalila ŵane yayili mwelemu, tuchimŵandichila Mlungu jwetu jwali jwalunda. Mumtwe wakuyichisya tuchikambilana chisyasyo chine cha lunda lwa Yehofa. Chisyasyo chakwe chili cha lunda lwakwe lwakombola kusala ya msogolo soni kukwanilisya yakulinga yakwe.

^ ndime 8 Mwachisyasyo, Daudi juŵaliji jwakuchinga, jwakamulichisye masengo yisyasyo ya umi wa mundu jwakuchinga yilango. (Salimo 23) Mateyu, juŵaliji jwakomesya msongo, ndaŵi syejinji jwakamulichisyaga masengo manambala soni mbiya. (Mateyu 17:27; 26:15; 27:3) Luka, juŵaliji dokotala, jwakamulichisye masengo maloŵe gagalosyaga kuti jwamanyililaga ya mitela.—Luka 4:38; 14:2; 16:20.

^ ndime 14 Mbiyasi syaliji lepitoni, mbiya jamwana mnope pa mbiya syaŵasikamulichisyaga masengo Ayuda ndaŵi jelejo. Mbiya siŵili sya lepita syaliji syakulandana ni malipilo ga mundu jwakamwile masengo chiŵandika maminisi 12 pa lisiku. Mbiya siŵilisi syaliji syangakwanila atamose kusumila chiwunga chimo, chijuni chaŵalyaga ŵandu ŵakulaga ligongo chaliji changakatala.