Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

SHAPITRE 19

“Binangu bifwame by’Efile Mukulu”

“Binangu bifwame by’Efile Mukulu”

1, 2. ‘Mmyanda kinyi ifwame’ yatudi balombeene kwikala nayo lukalo lwa kuuka, na mbwakinyi?

 MYANDA ifwame, bu byayidi malaka, na muloo wa kwiyiuka bi bukopo bwa kwiyilama kushii kwiyilungula muntu. Kadi, Bible amba shi: “Ntumbo y’Efile Mukulu ayiileesha mu myanda ifwame.” (Myeele 25:2) Oolo, Mwanana Nfumu a nsenga n’eyilu na Mupangi, Yehowa mmumone shi bibuwa kulama ingi myanda ifwame kwi bantu mpa na abikumbana nsaa ya kwibasokolwela byanka.

2 Sunga mbyabya, kwi myanda ifwame ya kukanya na yabadi nayo lukalo kwi bantu bwa kuuka mu Eyi dyaaye. Abeyitanyina bu “mpàngo y[‘Efile Mukulu] ifwame.” (Beena-Efeeze 1:9) Kulonga pabitale ino myanda ifwame nkulombeene kupudisha lukalo lwetu lwa kuuka. Kuuka kwa ino myanda ifwame nkulombeene nkupa kipandjilo na nkulesha mushindo wi binangu bya Yehowa bikile bukata.

Ngisokolwe kapeelakapeela

3, 4. Mushindo kinyi ubaadi butemuki bwi mu Kibangilo 3:15 butuushe lukulupilo, na mwanda kinyi ushi ubofule kupatuula, sunga “binangu bifwame biselele,” wi mwanka?

3 Pabaadi Adame na Eeva bakite mulwisho, bibaadi bilombeene kumweneka nka bu’shi mpàngo ya Yehowa ya’shi nsenga ikale iule na bantu bapwidikye ibalwila. Kadi musango umune Efile Mukulu baadi mukimbe mushindo wa kupudisha uno mwanda. Bambile shi: ‘Natuulu ngo pankatshi poobe [nyoka] na mukashi, pankatshi pa keekulu koobe na keekulu kaaye. Uno akakusooso mutwe, obe namu okamusumu ku kisuulu.’​—Kibangilo 3:15.

4 Ano mayi aesambila myanda ifwame. Uno mukashi nnanyi? Nyoka nnanyi? Kano ‘keekulu’ akakasooso nyoka ku mutwe nnanyi? Adame na Eeva abaadi balombeene penda kupwandjikisha byabidi bilombeene kwikala. Kadi, mayi a Efile Mukulu abaadi ape baana booso basha kululama abatuukila kwi uno mulume na mukashi bakutwe kululama lukulupilo. Bululame abukyebe kutshokola. Mpàngo ya Yehowa ibaadi na kya kulombana. Kadi mushindo kinyi? Wawa ta mmwanda ubofule kupatuula nya! Bible ewitanyina bu “binangu bifwame [biselele] by’Efile Mukulu, byabya bi pafwame.”​—1 Beena-Kodinto 2:7.

5. Tuusha kileshesho akilesha bwakinyi Yehowa asokolaa bifwame byaaye kapeelakapeela.

5 Bu byaadi “Asokolaa bifwame,” Yehowa baadi na kya kusokola myanda ya muulo itale bino bifwame kunyima. (Danyele 2:28) Kadi baadi na kya kwibikita kapeelakapeela. Bu kileshesho, twi balombeene kupwandjikisha mushindo ulombeene kwaluula nshe mwana su mwana aaye mulume mukinga amwipusha shi: “Papa, nkunyi kwandi mutuukye?” Nshe mwana sha binangu akyebe kulungula mwana penda myanda yaadi mulombeene kupusha kalolo. Apakulu mwana, nshaaye akyebe kumulungula ingi myanda. Bi mumune, Yehowa auku nsaa ayitungu kusokolwela bafubi baaye mpàngo yaaye na akikyeb’eshimba dyaaye.​—Myeele 4:18; Danyele 12:4.

6. (a) Kilombeno sunga kipwano ki na mudimo kinyi? (b) Bwakinyi mmwanda wibuwa bu bi Yehowa mukite bilombeno sunga bipwano na bantu?

6 Mushindo kinyi ubaadi Yehowa musokole ino myanda yooso? Baadi mukite bilombeno bibungi sunga bipwano bwa kusokola bino byooso. Pangi tobotwelele mu kipwano sunga kilombeno kampanda​—pangi bwa kuula nshibo sunga kwiyapula sunga kwiyapusha makuta. Mu bino bipwano bibaadi abitungu kutuusha bishinkamisho bipushene na miiya shi myanda ibanwipushena anukyebe kwiyikita. Kadi bwakinyi Yehowa baadi na lukalo lwa kukita bilombeno na bantu? Eyendo shi eyi penda eyi dyaaye nyi nkishinkamiisho kya’shi akumbasha milayilo yaaye. Byabya mby’eyendo, anka, misango ibungi, Efile Mukulu mmukite bilombeno bibungi bwa kushinkamisha eyi dyaye. Bino bilombeno bishi bilombeene kutshibika abitupa’twe bantu bakutwe kupwidika bishinkamiisho bwashi tutuule lukulupilo mu milayilo ya Yehowa.​—Beena-Ebreeyi 6:16-18.

Kilombeno na Abrahame

7, 8. (a) Nkilombeno kinyi kibaadi Yehowa mukite na Abrahame, na kibaadi kisokole mwanda kinyi pabitale bifwame biselele? (b) Mushindo kinyi ubaadi Yehowa muleshe kapeelakapeela kifuko akitukila Keekulu ka mulayilo?

7 Bipwa kukila binunu bibidi kunyima kwa kutushibwa kwa muntu mu Mpaladiiso, Yehowa balungwile Abrahame, muntu baadi na kululama shi: “Nakafiimisha lutandwa lobe bu nyenyeenyi ya kwiyilu . . . na mwaludi bantu ba miilo yooso ya pa nsenga abakepetesha myabi mwanda boteemesha eyi dyande.” (Kibangilo 22:17, 18NWT) Uno ta mmulayilo wa bisumanga nya; Yehowa baadi mwiutuushe pamune na kilombeno bu muntu atshipi kumpala kwa tumiladi. (Kibangilo 17:1, 2; Beena-Ebreeyi 6:13-15) Mmwanda wa muulo wi kasha pa kumona shi Mwanana Nfumu a nsenga n’eyilu mukite kilombeno bwa kusampa bantu!

“Nakafiimisha lutandwa lobe bu nyenyeenyi ya mwiyilu”

8 Kilombeno kibakitshine na Abrahame akilesha shi Keekulu ka mulayilo akafiki bu muntu, mwanda akatukila ku musuku wa Abrahame. Kadi akekala nnanyi? Kunyima kwa mafuku, Yehowa baadi musokole shi, ku baana ba Abrahame, Isaake nyi ekala nshaaye kulu a kano Keekulu. Ku baana balume babidi ba Isaake, Yaakobo baadi musangulwe. (Kibangilo 21:12; 28:13, 14) Akupu, Yaakobo baadi mutemukye pabitale umune a ku baana baaye balume 12 shi: “Mukombo wa bufumu tawende kula na Yuuda, sunga mukombo wa kutuma nawo mayi, taukatuka ku mikoolo yaaye, nyaa na apakafiki sha-kintu kyaaye [Shilo], abadi na kya kukookyela kwi miilo.” (Kibangilo 49:10) Binobino bibamwenekyele shi Keekulu akekala nfumu, umune a ku musuku wa Yuuda!

Kilombeno na Isaleele

9, 10. (a) Nkilombeno kinyi kibaadi Yehowa mukite na mwilo wa Isaleele, na kibaadi kikalwile ku kinyi? (b) Mushindo kinyi ubaadi Miiya ileshe shi bantu be na lukalo na nkuulo?

9 Mu 1513 kwibedi kwa Yesu Kidishitu (Eb.Y.K.), Yehowa baadi mwate mpàngo ibaadi ilumbuule eshinda bwa kusokoola kwa ingi myanda ibungi itale bifwame biselele. Baadi mukite kilombeno na beekulu ba Abrahame, mwilo wa Isaleele. Sunga byekala shi kino kilombeno takikii dingi kwanka, Miiya ya Moyiise ibaadi na mudimo ukata mu mpàngo ya Yehowa wa kutuusha Keekulu ka mulayilo. Mushindo kinyi? Tubande kutala mishindo isatu. Wa kumpala, Miiya ibaadi nka bu mudimba aukalwila. (Beena-Efeeze 2:14) Ino miiya ilulame ibaadi nka bu kimano ki pankatshi pa beena Yuuda na bashii beena Yuuda. Byabya Miiya ibaadi ikwashe bwa kulama kifuko kibaadi akitungu kutuusha Keekulu ka mulayilo. Pa mwanda wa kuno kukalwilwa, mwilo ubaadi kwanka mpa na pabaadi palombane nsaa y’Efile Mukulu bwashi Mesiya atandjikwe mu kisamba kya Yuuda.

10 Wa kabidi, Miiya ibaadi ileshe kalolo shi bantu be na lukalo na nkuulo. Miiya ipwidikye, ibaadi ileshe shi bantu bakutwe kupwidika ta mbalombeene kobesha kwiyitumikila kalolo nya. Byabya ibaadi ikwashe ‘bwashi kutupilwa kwa miiya kwileeshe patooka, paky’apayindjilwa kufika kwa keekulu kabapetele mulayilo.’ (Beena-Galate 3:19) Ku bukwashi bwa milambu ya nyema, Miiya ibaadi ituushe mpàngo ya kupuuta kwa milwisho. Kadi, anka bu bibafundjile Mpoolo, “tabya kukitshika’shi mase a ngombe na a bipembwe akaashe milwisho,” ino milambu ibaadi bu kileshesho kya mulambu wa Kidishitu wa nkuulo. (Beena-Ebreeyi 10:1-4) Byabya, kwi beena Yuuda basha kululama, kino kilombeno kibaadi bu ‘ndami, pabaabadi baky’abayindjila Kidishitu.’​—Beena-Galate 3:24.

11. Ndukulupilo kinyi lwa muulo lubaadi kilombeno kya Miiya kipe Isaleele, kadi bwakinyi ku bungi mwilo ubaadi wilushimishe?

11 Wa kasatu, kino kilombeno kibaadi kipe mwilo wa Isaleele lukulupilo lwa muulo ukata. Yehowa baadi mwibalungule shi su abalama kino kilombeno, abakyebe kwikala ‘bufumu bwa batshiite-mwakwidi, kisamba kiselele.’ (Efilu 19:5, 6) Isaleele a ku mbidi baadi mufikye mu kutuusha bantu ba kumpala ba mu buno bufumu bwa batshiite-mwakwidi. Anka, ku bungi, Isaleele baadi mutombokyele kilombeno kya Miiya, nkupela Mesiya Keekulu, nyi abo nkushimisha lwalwa lukulupilo lukata. Mbantu kinyi, binobino, abakumbasha buno bufumu bwa batshiite-mwakwidi? Na nkipwano kinyi akikala pankatshi pa uno mwilo na Keekulu ka mulayilo? Ino myanda itale bifwame biselele, bibaadi abitungu shi Efile Mukulu eyisokole mu nsaa yaabyo.

Kilombeno na Daavide bwa bufumu

12. Nkilombeno kinyi kibaadi Yehowa mukite na Daavide, na mmyanda kinyi yakidi kisokole pabitale bifwame biselele by’Efile Mukulu?

12 Mu siekele 11 Eb.Y.K., Yehowa baadi musokole ingi myanda itale bifwame biselele pabaadi mukite kingi kilombeno. Baadi mulee Daavide, nfumu baadi na kululama shi: “Natuusha muntu ku beekulu boobe, . . . nshinkamishe bufumu bwaye. . . . Dingi nashinkamisha bwa looso lupuna lwaye lwa bufumu.” (2 Samwele 7:12, 13; Misambo 89:3) Binobino bibapu kumweneka shi Keekulu ka mulayilo akafiki mu kifuko kya Daavide. Kadi, muntu a bisumanga mukumbeene kwikala nfumu “bwa looso” su? (Misambo 89:20, 29, 34-36) Na dingi uno muntu mulombeene kukuula bantu ku milwisho na lufu su?

13, 14. (a) Muyiile abyamba Misambo 110, mulayilo kinyi ubaadi Yehowa mutuushe pabitale Nfumu aaye aadi musangule? (b) Myanda kinyi ingi itale Keekulu ibaadi Yehowa musokole ku bukwashi bwa batemuki?

13 Ku bukwashi bwa kikudi kiselele, Daavide baadi mufunde shi: “Yehowa batemukila Nfumwami’shi: ‘Shikama ku ilume yande, natuulu balwishi boobe bu kyaashino kya ngwa yoobe.’ Yehowa mmutshipe (kushi kwialusha ku mongo), aye shi: ‘We tshiite-mwakwidi bwa looso, bu bibaadi Melkisedeke!’” (Misambo 110:1, 4) Mayi a Daavide ngatale Mesiya, Keekulu ka mulayilo. (Bikitshino 2:35, 36) Uno Nfumu akyebe kumunana, kushi ku Yelusaleme, kadi mwiyilu ku ‘mboko ibalume’ ya Yehowa. Bino abikyebe kumupa matalwa ashi penda mwiumbo dya Isaleele kadi mu nsenga ishima. (Misambo 2:6-8) Pano abaadi basokole ingi myanda. Yehowa atshipi shi Mesiya ekala “tshiite-mwakwidi . . . bu bibaadi Melkisedeke.” Anka bu Melkisedeke, baadi nfumu na tshiite-mwakwidi mu mafuku a Abrahame, Keekulu akakyebe kusangudibwa n’Efile Mukulu bwa kwikala Nfumu na Tshiite-mwakwidi!​—Kibangilo 14:17-20.

14 Munda mwa bipwa, Yehowa baadi musokole ingi myanda itale bifwame biselele ku bukwashi bwa batemuki. Bu kileshesho, Yeeshaya baadi muleshe shi Keekulu akakyebe kufwa lufu lwa bu mulambu. (Yeeshaya 53:3-12) Mika baadi mutemukye pabitale mbalo ayikatandjikwa Mesiya. (Mika 5:2) Danyele baadi mutemukye mpa na kipwa akikamweneka Keekulu na kya kufwa kwako.​—Danyele 9:24-27.

Bifwame biselele bibasokolwa!

15, 16. (a) Mushindo kinyi ubaadi Mwana a Yehowa mufikye mu kwikala bu “mutandwe kwi mukashi”? (b) Nkinyi kibaadi Yesu mupyane kwi baledi baaye bakutwe kupwidika, na nsaa kinyi ibaadi mufikye bu Keekulu ka mulayilo?

15 Mushindo ubaadi ano matemuki alombeene kukumbana ubaadi ushaale bu kifwame mpa na apafiki Keekulu. Mukanda wa Beena-Galate 4:4 awamba shi: “Pabakumbeene nguba, Efile Mukulu baatumine Mwan’aye, mutandwe kwi mukashi.” Mu kipwa kya 2 Eb.Y.K., mwikeyilu umune ubalungwile mukashi kamame umune mwina Yuuda abetanyina bu Maariya shi: “Tala! Okayimit’eyimi, okatande mwana mulume, omuudikye eshina dya bu Yesu. Akekala mukata, bakamwitanyine bu Mwana a Sha-kwiyilu. Yehowa Efile Mukulu amupa lupuna lwa Daavide nshaaye-kulu. . . . Kikudi kiselele akikafiki poodi, bukome bwa Sha-kwiyilu abukubwikila mu mutaala; ngi mwanda kinyi yaawa akatandjikwa aikala eselele, dingi abamwitanyina bu Mwan’Efile Mukulu.”​—Luuka 1:31, 32, 35.

16 Kunyima kwa byabya, Yehowa baadi mutweshe muwa wa Mwan’aye baadi mwiyilu mwifu dya Maariya, bwashi atandjikwe kwi mukashi. Maariya baadi mukashi mukutwe kupwidika. Anka, Yesu tabaadi mupyane kukutwa kwa kupwidika nya, mwanda baadi “Mwan’Efile Mukulu.” Na dingi, baledi ba Yesu, bu bibaadi bekulu ba Daavide, abaadi Bamupe matalwa a kwikala mpyanyi a Daavide. (Bikitshino 13:22, 23) Pabaadi Yesu mubatshishibwe mu kipwa kya 29 kunyima kwa Yesu Kidishitu (K.Y.K.), Yehowa baadi mumushingye mwimu na kikudi kiselele na kwamba shi: “Uno mMwan’ande a kifulo.” (Mateo 3:16, 17) Ino nyi nsaa ibafikile Keekulu! (Beena-Galate 3:16) Ino ngi nsaa ibaadi ilombane bwa kusokola myanda ibungi pabitale bifwame biselele.​—2 Timotee 1:10.

17. Mushindo kinyi ubaadi uleshibwe patooka akipatuula verse a Kibangilo 3:15?

17 Pabaadi pano pa nsenga, Yesu baadi muleshe shi nyoka a mu Kibangilo 3:15 nyi Satana na shi keekulu ka nyoka nyi mbalondji ba Satana. (Mateo 23:33; Yowano 8:44) Kunyima, abaadi baleshe mushindo aukasoshibwa bano booso. (Bifumbulwe 20:1-3, 10, 15) Na abaadi baleshe shi mukashi nyi “Yelusaleme a mwiyilu,” sunga mukashi a Efile Mukulu—kuamba’shi, ndumbuluilo a Yehowa a muiyilu, mukitshibue na bipangua bia mu kikudi. a​—Beena-Galate 4:26; Bifumbulwe 12:1-6.

Kilombeno kipya

18. Bwakinyi abaadi bakite “kilombeno kipya”?

18 Pangi mwanda ukile bukata utale bino bifwame biselele nguno ubaadi usokolwe bufuku bwashi butookye efuku dya lufu lwa Yesu pabaadi mulungule balongi baaye baasha kululama pabitale “kilombeno kipya.” (Luuka 22:20) Anka bu kilombeno kya Miiya ya Moyiise, kino kilombeno kibaadi akitungu kutusha ‘bufumu bwa batshiite-mwakwidi.’ (Efilu 19:6; 1 Mpyeele 2:9) Sunga mbyabya, kino kilombeno kibaadi akikyebe kutuusha mwilo, ushi wa ku mbidi, kadi wa mu kikudi, “Isaleele eEfile Mukulu,” musangishe penda balongi ba Kidishitu bashingwe mwimu. (Beena-Galate 6:16) Baaba be mu kilombeno kipya abakyebe kutumika pamune na Yesu bwa kutwadila bantu myabi!

19. (a) Bwakinyi kilombeno kipya akikyebe kobesha kutuusha ‘bufumu bwa batshiite-mwakwidi’? (b) Bwakinyi abetanyina beena Kidishitu bashingwe mwimu bu “kipangwa kipya,” na mbantu bungi kinyi abakafubu pamune na Kidishitu mwiyilu?

19 Kadi bwakinyi kilombeno kipya akikyebe kobesha kutuusha ‘bufumu bwa batshiite-mwakwidi’ bwa kutwadila bantu myabi? Mwanda pamutwe pa kutshibila balondji ba Kidishitu kiimu bu ba basha milwisho, akibapa kulekyelwa kwa milwisho ku bukwashi bwa mulambu waaye. (Yeelemiya 31:31-34) Patabadi batoshibwe kumpala kwa Yehowa, aye ebaata bwa kwibatwesha mu kifuko kyaaye na kwibashinga mwimu na kikudi kiselele. (Beena-Looma 8:15-17; 2 Beena-Kodinto 1:21) Byabya ‘mbatandikwe dya kabidi bwa lukulupilo lunyingye lwabadi bebalamine mwiyilu.’ (1 Mpyeele 1:3, 4) Bu byabidi shi yaaya mbalo ikata tayabandile kupebwa kwi bantu, beena Kidishitu batandikwe mu kikudi abetaminyibwa bu “kipangwa kipya.” (2 Beena-Kodinto 5:17) Bible alesha shi bantu 144 000 abakekala mwiyilu bwa kumuna bantu abekala bakuudibwe pa nsenga.​—Bifumbulwe 5:9, 10; 14:1-4.

20. (a) Mmwanda kinyi ubaadi usokolwe pabitale bifwame biselele mu kipwa kya 36 K.Y.K.? (b) Mbantu kinyi abakapete myabi ibaadi ilayibwe kwi Abrahame?

20 Pamune na Yesu, bano bashingwe mwimu abekala “twikulu twa Abrahame.” b (Beena-Galate 3:29) Ba kumpala ba kwabadi abaadi beena Isaleele ba ku mbidi. Kadi mu kipwa kya 36 K.Y.K., ungi mwanda utale bifwame biselele ubaadi usokolwe nguno: Bantu bashi beena Yuuda, abapete n’abo namu lukulupilo lwa kwenda mwiyilu. (Beena-Looma 9:6-8; 11:25, 26; Beena-Efeeze 3:5, 6) Anka penda beena Kidishitu bashingwe mwimu nyi abakapete myabi ibaadi ilayibwe kwi Abrahame? Nya, mwanda mulambu wa Yesu aukwasha bantu ba mu nsenga ishima. (1 Yowano 2:2) Akupu, Yehowa baadi muleshe shi “kibumbu kikata kikile” kya bantu bashi balombeene kubadikibwa abakapanda ku nfudiilo kwa uno ndumbulwilo mubi a Satana. (Bifumbulwe 7:9, 14) Bibumbu bya bantu abikyebe kusanguka bwa kushaala pa nsenga mu Mpaladiiso bwa looso!​—Luuka 23:43; Yowano 5:28, 29; Bifumbulwe 20:11-15; 21:3, 4.

Binangu by’Efile Mukulu na bifwame biselele

21, 22. Mushindo kinyi wi bifwame biselele bya Yehowa abilesha binangu byaaye?

21 Bifwame biselele abilesha “binangu bilekeene by’Efile Mukulu” mu mushindo wa kukanya. (Beena-Efeeze 3:8-10) Yehowa baadi muleshe binangu bikashaa p’aye kulama bino bifwame, na kwibisokola kapeelakapeela! Baadi muleshe shi auku pafudiile binangu bya bantu, na baadi mwibape mushindo wa kulesha bi mu mashimba aabo.​—Misambo 103:14.

22 Yehowa baadi dingi muleshe shi e na binangu bikile p’aye kusangula Yesu bu Nfumu. Mwana a Yehowa mmukumbeene kutudilwa lukulupilo kukila kingi kipangwa kyooso mwiyilu na pa nsenga. P’aye kufika bu muntu sha mbidi na mase, Yesu baadi mupete nkalakasho ibungi. Auku kalolo nkalakasho ya bantu. (Beena-Ebreeyi 5:7-9) Kadi twi kwamba naminyi pabitale bano abakamunana pamune na Yesu? Munda mwa nkama ya bipwa, bakashi na balume​—b’ekoba dyooso, ndimi yooso, na nshalelo mwilekeenelekeene—​mbashingwe mwimu. Takwi lukalakasho sunga ndumune lwabashi bafumankane nalo na kukambila kwi ooso a kwabadi. (Beena-Efeeze 4:22-24) Kwikala ku bukunkushi bwa bufumu bwa bano banfumu na batshiite-mwakwidi akwikala muloo ukata!

23. Mwabi kinyi wi nao beena Kidishitu pabitale bifwame biselele bya Yehowa?

23 Mpoolo mutumibwa baadi mufunde shi: ‘Mwanda wiselele ubaadi ulamiibwe ufwame mu bipungo na bipungo, Efile Mukulu beusokola binobino kwi beselele baaye.’ (Beena-Kolose 1:26) Oolo, beselele ba Yehowa mbafikye mu kuuka myanda ibungi pabitale bifwame biselele, na mbakwashe midiyo ya bantu bwa kupeta kino kiukilo. Mwabi kinyi upete ooso a kwatudi! Yehowa “mmwituwukishe mpàngo yaaye ifwame.” (Beena-Efeeze 1:9) Byabya twitatshishe bwa kulungula bangi pabitale bino bifwame, twibakwashe bwashi abo namu bamone bi binangu bya Yehowa bikile bukata!

a “Mwanda wiselele ufwame wa lukumiino” ubaadi usokolwe mwi Yesu. (1 Timotee 3:16) Kubanga kala mwanda wa kuuka su muntu mupwidikye mulombeene kushaala mululame mu byooso kwi Yehowa ubaadi ushaale ufwame, bu lukonko lushi na lwaluulo. Yesu baadi mutuushe lwaluulo. Baadi mushaale mululame mpa na pabaadi Satana mukite mwaye mooso bwa kumuponesha.​—Mateo 4:1-11; 27:26-50.

b Yesu baadi dingi mukite “kilombeno . . . bwa bufumu” na kino kisaka kimune. (Luuka 22:29, 30) Nyi kwamba shi Yehowa baadi mukite kino kilombeno na “lombe lupeela” bwashi bekale na’ye bu banfumu mwiyilu bu kipindji kya kabidi kya keekulu ka Abrahame.​—Luuka 12:32.