Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 19

“Busongo bwa Leza Buli Mumaseseke Aakwe”

“Busongo bwa Leza Buli Mumaseseke Aakwe”

1, 2. Ino tweelede kuyandisisya “maseseke” aali, alimwi ino nkaambo nzi?

 IMASESEKE! Akaambo kakuti alakondelezya, alaininizya alimwi alagambya, bantunsi kanji-kanji cilabayumina kwaasisikizya. Nokuba boobo, Ibbaibbele lyaamba kuti: “Bulemu bwa Leza nkusisa makani aamaseseke, alimwi bulemu bwabami nkuvwuntauzya makani cakulomya.” (Tusimpi 25:2) Inzya, mbwali Mweendelezi Mupati alimwi Mulengi, cakweelela Jehova ulazibamba zintu zimwi kazili maseseke kubantu kusikila ciindi ncabikkide mwini cakuziyubununa.

2 Nokuba boobo, kuli makani aamaseseke amwi aakondelezya kapati Jehova ngaayubununa mu Jwi lyakwe. Aambwa kuti “maseseke aamakanze aa [Leza].” (Baefeso 1:9) Ikwaayiya kulakonzya kumugwasya kapati munzila zimbi kunze buyo lyakuzyiba makani ngomuyandisya kuzyiba. Luzyibo kujatikizya makani aamaseseke aaya lulakonzya kumusololela kulufwutuko alimwi akumugwasya kumvwisya busongo bwa Jehova buteeli.

Akayubununwa Buce-buce

3, 4. Mbuti businsimi bulembedwe kubbuku lya Matalikilo 3:15 mbobwakapa bulangizi, alimwi ino maseseke nzi naa “makani aasisidwe” ngobwakajisi?

3 Ba Adamu a Eva nobakabisya, cakalibonya mbuli kuti makanze aa Jehova aakuba anyika yaparadaiso iikkedwe abantu balondokede akanyonganizyilwa limwi. Pele ndilyonya Leza wakatalika kulilanganya penzi eelyo. Wakati: “Ndilabikka nkondo akati kanduwe amukaintu, aakati kalunyungu lwako alunyungu lwakwe. Walo uyakuupwayaula mutwe wako alimwi ayebo uyoomuluma kukasindi.”​—Matalikilo 3:15.

4 Imajwi aaya akali kuzyinga, akali aamaseseke. Ino ooyu mukaintu wakali ni? Ino nzoka yakali ni? Ino “lunyungu” ilwakali kuyoowuma mutwe wanzoka wakali ni? Kunyina naaceya ba Adamu a Eva ncobakazyi kujatikizya makani aaya. Nokuba boobo, imajwi aa Leza akapa bulangizi kulunyungu lusyomeka lwabanabubili aabo ibatakasyomeka. Bululami bwakali kuyoozunda. Imakanze aa Jehova akali kuyoozwidilila ncobeni. Munzila nzi? Aayo akali maseseke ncobeni! Ibbaibbele lyaamba kuti “busongo bwa Leza buli mumaseseke aakwe, ibusongo busisidwe.”​—1 Bakorinto 2:7.

5. Amupe cikozyanyo icitondezya kaambo Jehova ncaakaayubununa buce-buce makani aakwe aasisidwe.

5 Mbwali “Sikuyubununa maseseke,” Jehova mukuya kwaciindi wakali kuyooyubununa makani aayandika kujatikizya mbwaakali kuyoozwidilizyigwa maseseke aaya. (Daniele 2:28) Pele wakali kuyoocita oobo buce-buce alimwi muzibeela-beela. Mucikozyanyo, tulakonzya kuyeeya usyi siluyando mbwaingula mwanaakwe musankwa musyoonto eelyo nabuzya kuti, “Bataata, ino ndakapangwa buti?” Usyi musongo upa buyo makani aayandika ngakonzya kumvwisya mwanaakwe musyoonto aciindi eeco. Imwana ooyo mbwaya bukomena, usyi ulamwaambila makani aambi. Mbubwenya buyo, Jehova ulizyi eelyo bantu bakwe nobeelede kutambula makani aamaseseke aajatikizya kuyanda kwakwe alimwi amakanze.​—Tusimpi 4:18; Daniele 12:4.

6. (a) Ino cizuminano cibeleka mulimo nzi? (b) Nkaambo nzi ncocigambya kuti Jehova wakali kuyoopangana zizuminano abantunsi?

6 Ino mbuti Jehova mbwaakaayubununa makani aayo? Wakabelesya mulongo wazizuminano ikuyubununa makani manji-manji. Cakutadooneka, kuli ciindi nomwakapangana cizuminano​—ambweni cakuula ŋanda naa cakukweleta mali nokuba kukweletesya. Icizuminano cili boobo cipa cisinizyo camumulawo cakuti eezyo zilembedwe nzyomwamvwana ziyoozuzikizyigwa. Pele ino nkaambo nzi Jehova ncaakeelede kupangana zizuminano zyamumulawo abantu? Masimpe, ijwi lyakwe lilikke lilizulide kuba cisinizyo cazisyomezyo zyakwe. Aayo masimpe, pele alimwi kwaziindi zili mbozibede, Leza calubomba wasinizya jwi lyakwe azizuminano zyamumulawo. Eezyi zizuminano zisyomeka cakumaninina, zitupa twaambo tusinizyide kapati swebo tobantunsi batalondokede ncotweelede kusyoma zisyomezyo zya Jehova.​—Bahebrayo 6:16-18.

Cizuminano a Abrahamu

7, 8. (a) Ncizuminano nzi Jehova ncaakapangana a Abrahamu, alimwi ino mbupanduluzi nzi mbocakapa kujatikizya makani aasisidwe? (b) Mbuti Jehova buce-buce mbwaakalutondezya luzubo mwakali kuyoozwa lunyungu lwakasyomezyedwe?

7 Kakwiindide myaka yiinda kuzyuulu zyobile kuzwa ciindi bantu nobakatandwa mu Paradaiso, Jehova wakaambila mubelesi wakwe uusyomeka Abrahamu kuti: “Ncobeni ndiyookulongezya alimwi ncobeni ndiyoovwuzya lunyungu lwako mbuli nyenyeezi zyakujulu . . . Alimwi kwiinda mulunyungu lwako, masi oonse aamunyika ayoolongezyegwa akaambo kakuti waswiilila jwi lyangu.” (Matalikilo 22:17, 18) Eeci cakali kujatikizya zinji kunze buyo lyakuba cisyomezyo; Jehova wakacicita kuba cizuminano camumulawo alimwi wakacisinizya acikonke cakwe cisyomeka. (Matalikilo 17:1, 2; Bahebrayo 6:13-15) Cilagambya kaka kuti Mwami Mupati lwakwe wakapangana cizuminano cakulongezya bantu!

“Ndiyoovwuzya lunyungu lwako mbuli nyenyeezi zyakujulu”

8 Cizuminano ncaakapangana a Abrahamu cakatondezya kuti lunyungu lwakasyomezyedwe lwakali kuyooboola kaluli muntunsi, mbwaanga wakali kunooli waluzubo lwa Abrahamu. Pele ino wakali kunooli ni? Mukwiinda kwaciindi, Jehova wakayubununa kuti akati kabana ba Abrahamu, Izaka wakali kuyooba wamukowa wa Lunyungu. Akati kabana ba Izaka bobile balombe, kwakasalwa Jakobo. (Matalikilo 21:12; 28:13, 14) Kumbele eelyo naakali kuleleka umwi akati kabana bakwe bali 12, Jakobo wakaamba majwi aabusinsimi aaya aakuti: “Nkoli yabwami taikazwi kuli Juda, nuuba musako wamusololi akati kazituta zyakwe, kusikila Silo [“Mukamwini,” bupanduluzi buyungizyidwe] akaboole, alimwi bantu boonse bayoomvwida nguwe.” (Matalikilo 49:10) Aciindi eeci kwakazyibwa kuti Lunyungu lwakali kuyooba mwami, uuzwa muluzubo lwa Juda!

Cizuminano Abana Israyeli

9, 10. (a) Ncizuminano nzi Jehova ncaakapangana amusyobo wabana Israyeli, alimwi ino ndukwabililo nzi ndocakapa icizuminano eeco? (b) Mbuti Mulawo mbowakatondezya kuti bantu bayandika cinunuzyo?

9 Mumwaka wa 1513 B.C.E., Jehova wakabikka bubambe bwakajalula mulyango wakuyubununa kumbi ikujatikizya makani aasisidwe. Wakapangana cizuminano abaluzubo lwa Abrahamu, imusyobo wabana Israyeli. Nokuba kuti lino tacicibeleki, cizuminano eeci ca Mulawo wa Musa cakali cibeela ciyandika kapati camakanze aa Jehova aakuzwidilizya kuboola kwa lunyungu lwakasyomezyedwe. Munzila nzi? Amulange-lange nzila zyotatwe. Yakusaanguna, Mulawo wakali mbuli bulambo bwakukwabilizya. (Baefeso 2:14) Imilawo yanjiyo iiluleme yakali mbuli cikwabilizyo akati kaba Juda alimwi a Bamasi. Aboobo Mulawo ooyo wakagwasya mukukwabilila luzubo imwakali kuyoozwa lunyungu lwakasyomezyedwe. Akaambo kalukwabililo oolo, imusyobo ooyo wakaciliko nocakasika ciindi ncaakabikkide Leza cakuti Mesiya azyalwe mumusyobo wa Juda.

10 Yabili, Mulawo wakatondezya cakumaninina kuti bantu bakali kuyandika cinunuzyo. Mbowakali Mulawo uulondokede, wakatondezya mbocitakonzyeki kubantu basizibi ikuutobela cakulondoka. Aboobo wakajisi mulimo wakupa kuti “kusotoka mulawo kulibonye, kusikila lunyungu oolo lukasike, oolo lwakasyomezyegwa.” (Bagalatiya 3:19) Kwiinda muzituuzyo zyabanyama, Mulawo wakajisi bubambe bwakumanya milandu kwaciindi buyo cisyoonto. Pele mbubwenya Paulo mbwaakalemba, mbwaanga “bulowa bwabapoho abwampongo tabukonzyi kugusya zibi pe,” eezyi zituuzyo zyakali kwiiminina buyo cituuzyo ca Kristo cacinunuzyo. (Bahebrayo 10:1-4) Aboobo kuba Juda basyomeka, cizuminano eeco cakali “musolozi wesu uututola kuli Kristo.”​—Bagalatiya 3:24.

11. Mbulangizi nzi butaliboteli cizuminano ca Mulawo mbocakapede bana Israyeli, pele ino nkaambo nzi cisi eeco coonse ncocatakabutambula?

11 Yatatu, icizuminano eeco cakapa musyobo wabana Israyeli bulangizi bubotu kapati. Jehova wakabaambila kuti, ikuti nobakasyomeka kucizuminano, bakali kuyooba “bwami bwabapaizi alimwi acisi cisalala.” (Kulonga 19:5, 6) Mukuya kwaciindi, ibantu bakusaanguna ibabamba bwami bwakujulu bwabapaizi bakazwa mubana Israyeli bakumubili. Nokuba boobo, mubwini cisi coonse cabana Israyeli cakazangila cizuminano ca Mulawo, cakalukaka lunyungu lwabu Mesiya alimwi cakasweekelwa bulangizi oobo. Aboobo, ino mbaani bakali kuyoozuzikizya bwami bwabapaizi? Alimwi ino ooyo musyobo uulongezyedwe wakali kunooswaangene buti alunyungu lwakasyomezyedwe? Imbazu eezyo zyamakani aasisidwe zyakali kuyooyubununwa aciindi ncaakabikkide Leza lwakwe.

Cizuminano ca Bwami a Davida

12. Ncizuminano nzi Jehova ncaakapangana a Davida, alimwi mbupanduluzi nzi mbocakapa kujatikizya makani aasisidwe aa Leza?

12 Mumwaanda wamyaka wa 11 B.C.E., Jehova wakapa bupanduluzi abumbi kujatikizya makani aasisidwe eelyo naakapangana cizuminano cimbi. Wakasyomezya Mwami uusyomeka Davida kuti: “Ndiyoobusya lunyungu lwako, . . . alimwi ndiyookkazikizya bwami bwakwe . . . alimwi ndiyookkazikizya cuuno cabwami bwakwe kukabe kutamani.” (2 Samuele 7:12, 13; Intembauzyo 89:3) Lino mulongo wazyalani mwakali kuyoozwa lunyungu lwakasyomezyedwe wakacesyegwa akugamikwa muŋanda ya Davida. Pele sena muntu uulya maila wakali kukonzya kweendelezya mane kukabe kutamani? (Intembauzyo 89:20, 29, 34-36) Alimwi sena mwami muntunsi ooyo wakali kukonzya kunununa bantu kucibi alimwi alufwu?

13, 14. (a) Kweelana abbuku lya Intembauzyo 110, ncisyomezyo nzi Jehova ncaambila Mwami wakwe ngwananikide? (b) Makani nzi aambi aakayubununwa kwiinda mubasinsimi ba Jehova kujatikizya lunyungu lwakali kulangilwa?

13 Kwiinda mukusololelwa amuuya uusalala, Davida wakalemba kuti: “Jehova wakaambila Mwami wangu kuti: ‘Kkala kujanza lyangu lyalulyo kusikila mane ndikabikke basinkondonyoko kuba cilyatilo camaulu aako.’ Jehova wakonka cikonke, alimwi takacinci maano pe, wati: ‘Yebo uli mupaizi lyoonse mane kukabe kutamani mbubonya mbuli Melekizedeki!’” (Intembauzyo 110:1, 4) Imajwi aa Davida cakaanzambwene akali kwaamba zya lunyungu lwakasyomezyedwe naa Mesiya. (Milimo 2:35, 36) Ooyo Mwami wakali kuyooyendelezya, ikutali kuzwa ku Jerusalemu, pele kuzwa kujulu ‘kujanza lyalulyo’ lya Jehova. Eeco cakali kuyoomupa nguzu zyabweendelezi ibutajatikizyi buyo nyika ya Israyeli ilikke, pele nyika yoonse mbwiizulwa. (Intembauzyo 2:6-8) Kuli acimbi aawa icakayubununwa. Amubone kuti Jehova wakakonkezya kuti Mesiya wakali kuyooba “mupaizi . . . mbubonya mbuli Melekizedeki.” Mbubwenya mbuli Melekizedeki iwakabeleka kali mwami alimwi amupaizi kuciindi ca Abrahamu, oolo lunyungu ilwakali kulangilwa lwakali kuyoobikkwa cakaanzambwene a Leza kuti abe Mwami alimwi a Mupaizi!​—Matalikilo 14:17-20.

14 Mumyaka yakatobela, Jehova wakabelesya basinsimi bakwe ikuyubununa makani aambi kujatikizya maseseke aakwe. Mucikozyanyo, Isaya wakayubununa kuti lunyungu lwakali kuyoofwa lufwu lwacituuzyo. (Isaya 53:3-12) Mika wakasinsima kujatikizya busena kwakali kuyoozyalilwa Mesiya. (Mika 5:2) Daniele mane wakasinsima kujatikizya ciindi cini cakulibonya acakufwa kwa lunyungu.​—Daniele 9:24-27.

Maseseke Ayubununwa!

15, 16. (a) Mbuti Mwana wa Jehova mbwaakazoozyalwa “kumukaintu”? (b) Ncinzi Jesu ncaakakona kuzwa kubazyali bakwe bantunsi, alimwi ino ndilili naakasika kali lunyungu lwakasyomezyedwe?

15 Mbobwakali kuyoozuzikizyigwa businsimi oobu akali makani aamaseseke kusikila leelyo lunyungu nolwakalibonya. Lugwalo lwa Bagalatiya 4:4 lwaamba kuti: “Ciindi cakabikkidwe nocakakkwana, Leza wakatuma Mwanaakwe, ooyo wakazyalwa kumukaintu.” Mumwaka wa 2 B.C.E., imungelo wakaambila nakalindu mu Juda wazina lya Mariya kuti: “Bona! Uyoomita akuzyala mwana musankwa, ngoyakuulika zina lyakuti Jesu. Ooyu unooli mupati alimwi uyootegwa Mwana wa Mupatikampatila, alimwi Jehova Leza uyoomupa cuuno cabwami ca Davida usyi, . . . Muuya uusalala uyookusikila alimwi nguzu zya Mupatikampatila ziyooba alinduwe. Aboobo ooyo uyoozyalwa uyakwaambwa kuti uusalala, Mwana wa Leza.”​—Luka 1:31, 32, 35.

16 Kumbele, Jehova wakalonzya buumi bwa Mwanaakwe kuzwa kujulu kuya mwida lya Mariya, cakuti wakazikuzyalwa kumukaintu. Mariya wakali mukaintu uutalondokede. Nokuba boobo, Jesu tanaakakukona kutalondoka ooko kuzwa kulinguwe, nkaambo wakali “Mwana wa Leza.” Alimwi ibazyali ba Jesu bantunsi, ibaluzubo lwa Davida bakabona kuti walanganizyigwa kweelana azyeelelo zyamulawo abukkale bweelede simulyazina wa Davida. (Milimo 13:22, 23) Aciindi cakubbapatizyigwa kwa Jesu mu 29 C.E., Jehova wakamunanika amuuya uusalala akwaamba kuti: “Ooyu Mwanaangu ngweyandisya.” (Matayo 3:16, 17) Kumamanino, lunyungu lwakalisikide ncobeni! (Bagalatiya 3:16) Cakali ciindi cakuyubununa makani aambi kujatikizya maseseke.​—2 Timoteyo 1:10.

17. Mbuti bupanduluzi bwabusinsimi buli ku Matalikilo 3:15 mbubwakayubununwa?

17 Ciindi camulimo wakwe anyika, Jesu wakatondezya kuti inzoka yaambwa ku Matalikilo 3:15, ngu Saatani alimwi lunyungu lwanzoka mbantu ibatobela Saatani. (Matayo 23:33; Johane 8:44) Kumbele kwakazikuyubununwa mbobakali kuzyoonyonyoodwa limwi kukabe kutamani aaba boonse. (Ciyubunuzyo 20:1-3, 10, 15) Alimwi mukaintu wakaambwa kuti ngu “Jerusalemu wakujulu,” nkokuti imbunga ya Jehova yakujulu yazilenge zyamuuya iili mbuli mukaintu. a​—Bagalatiya 4:26; Ciyubunuzyo 12:1-6.

Icizuminano Cipya

18. Ino “cizuminano cipya” cijisi mulimo nzi?

18 Ambweni kuyubununwa kugambya ikwiinda koonse nkooko kwakacitika imasiku aabuzuba katanajayigwa Jesu eelyo naakaambila basikwiiya bakwe basyomeka kujatikizya “cizuminano cipya.” (Luka 22:20) Mbubwenya mbuli cizuminano ca Mulawo wa Musa icamusyule, eeci cizuminano cipya cakali kuyoozyala “bwami bwabapaizi.” (Kulonga 19:6; 1 Petro 2:9) Nokuba boobo, eeci cizuminano cakali kuyootalisya musyobo uutali wakumubili pe, pele wakumuuya ‘waba Israyeli ba Leza,’ aabo ibakali kubikkilizya buyo basikutobela ba Kristo bananike ibasyomeka balikke. (Bagalatiya 6:16) Aaba ibakali cibeela cacizuminano cipya bakali kuyootola lubazu antoomwe a Jesu mukulongezya bantu!

19. (a) Nkaambo nzi cizuminano cipya ncocizwidilila mukuzyala “bwami bwabapaizi”? (b) Nkaambo nzi Banakristo bananike ncobaitwa kuti “ncilenge cipya,” alimwi ino bali bongaye mbociyoobeleka limwi a Kristo kujulu?

19 Pele ino nkaambo nzi cizuminano cipya ncocizwidilila mukuzyala “bwami bwabapaizi” ibuyoolongezya bantu? Nkaambo muciindi cakusinganya basikwiiya ba Kristo kuti mbaasizibi, cipa kuti kulekelelwa kwazibi zyabo kukonzyeke kwiinda mucituuzyo cakwe. (Jeremiya 31:31-34) Mbwaababonena buyo Jehova kuti baliluleme, ulabatambula mumukwasyi wakwe wakujulu alimwi ulabananika amuuya uusalala. (Baroma 8:15-17; 2 Bakorinto 1:21) Aboobo ‘balazyalululwa kubulangizi bupona mbobakayobodwa kujulu.’ (1 Petro 1:3, 4) Mbwaanga ciimo eeco cisumpukide kapati boobo nceenzu loko kubantunsi, Banakristo bananike ibazyedwe aamuuya baambwa kuti “ncilenge cipya.” (2 Bakorinto 5:17) Ibbaibbele liyubununa kuti ibali 144,000 mbabayootola lubazu kujulu kweendelezya bantu ibayoonununwa.​—Ciyubunuzyo 5:9, 10; 14:1-4.

20. (a) Nkuyubununwa kuli buti kwakacitika mu 36 C.E. kujatikizya maseseke? (b) Mbaani ibayookkomana azilongezyo nzyaakasyomezyegwa Abrahamu?

20 Antoomwe a Jesu, aaba bananike baba “lunyungu lwa Abrahamu.” b (Bagalatiya 3:29) Ibakasaanguna kusalwa mba Juda bakumubili. Pele mumwaka wa 36 C.E., icibeela cimbi camaseseke cakayubununwa: Bamasi naa bantu batakali ba Juda abalo bakali kukonzya kuba abulangizi bwabuumi bwakujulu. (Baroma 9:6-8; 11:25, 26; Baefeso 3:5, 6) Sena Banakristo bananike mbebantu balikke bakali kuyootola lubazu muzilongezyo nzyaakasyomezyegwa Abrahamu? Peepe, nkaambo icituuzyo ca Jesu cigwasya bantu bamunyika yoonse. (1 Johane 2:2) Muciindi, Jehova wakayubununa kuti “nkamu mpati” yabantu batabaliki yakali kuyoofwutuka bwaakunyonyoonwa bweende bwazintu bwa Saatani. (Ciyubunuzyo 7:9, 14) Imakamu-makamu aabantu bambi akali kuyoobusyigwa kabajisi bulangizi bwakupona kukabe kutamani mu Paradaiso!​—Luka 23:43; Johane 5:28, 29; Ciyubunuzyo 20:11-15; 21:3, 4.

Busongo bwa Leza a Maseseke

21, 22. Muunzila nzi maseseke aa Jehova mwaatondezya busongo bwakwe?

21 Imaseseke ncitondezyo cigambya kapati ica “busongo bwa Leza bwamisyobo-misyobo.” (Baefeso 3:8-10) Eelo kaka tabuliboteli busongo Jehova mbwaakatondezya mukutalisya maseseke aaya alimwi amukuyubununa bupanduluzi bwangawo buce-buce! Cabusongo wakabikkila maanu kukulezya kwabantunsi, wakabalekela kuti batondezye zini zyakali mumyoyo yabo.​—Intembauzyo 103:14.

22 Alimwi Jehova wakatondezya busongo butakonzyi kweezyanisyigwa abumbi mukusala Jesu kuba Mwami. Mwana wa Jehova ulasyomeka kwiinda cilenge cili coonse mububumbo boonse. Kwiinda mukupona kali muntu uulya maila, Jesu wakacitikilwa mapenzi aayindene-indene. Ulaamvwisya kabotu-kabotu mapenzi aabantu. (Bahebrayo 5:7-9) Ino mbuti kujatikizya mbociyakulela limwi a Jesu? Mumyaanda-myaanda yamyaka yainda, ibaalumi alimwi abamakaintu​—ibakasalwa kuzwa mumisyobo yoonse, myaambo alimwi abukkale​—balananikwa amuuya. Masimpe kunyina penzi lili lyoonse umwi aumwi akati kabaaba ndyaatakacitikilwa akuzunda. (Baefeso 4:22-24) Cinooli cintu cikondelezya ncobeni ikupona mubweendelezi bwabami abapaizi basilubomba aaba!

23. Ncoolwe nzi ncobajisi Banakristo kujatikizya makani aa Jehova aasisidwe?

23 Imwaapostolo Paulo wakalemba kuti: “Maseseke aa Leza aakasisidwe mubweende bwazintu bwiindene-indene bwamusyule akumazyalani aainda . . . lino ayubununwa kubasalali bakwe.” (Bakolose 1:26) Inzya, basalali ba Jehova bananike bacikonzya kwaamvwisya makani aasisidwe manji, alimwi luzyibo oolo balwaambila tuulunzuma twabantu bambi. Eelo taciliboteli kaka coolwe ncotujisi toonse! Jehova ‘watuzyibya maseseke aamakanze aakwe.’ (Baefeso 1:9) Atwaambile bambi makani aaya aasisidwe aataliboteli, tubagwasye kuti abalo balibikkile mbaakani yakulingula busongo bwa Jehova Leza buteeli!

a Aalo “imaseseke aajatikizya kubelekela Leza cakulyaaba” wakaayubununa Jesu. (1 Timoteyo 3:16) Kwaciindi cilamfwu akalisisidwe, akali makani aamaseseke aakali kudoonekwa kuti naa kuli muntu wakali kunga wazumanana kusyomeka cakumaninina kuli Jehova. Jesu wakapa bwiinguzi kumakani aayo. Wakazumanana kusyomeka neliba leelyo Saatani naakamuletela masunko aayindene-indene.​—Matayo 4:1-11; 27:26-50.

b Jesu alimwi wakapangana “cizuminano cabwami” ankamu eeyo njoonya. (Luka 22:29, 30) Mubwini, Jesu wakapangana abaaba ‘ibakatanga kaniini’ kuti bakeendelezye anguwe kujulu kabali cibeela cabili calunyungu lwa Abrahamu.​—Luka 12:32.