1-3. Bukin tera ngkai ti koaua bwa e bon nanorinano Iehova?

 E RANGI ni kan reireina natina ae uarereke, te karo. E ingainga ni kan rota nanon natina. Ma e na kanga aron ana reirei? E riai bwa e na tei i etan natina ni kakamaakua, ma ni kabonganai taeka aika matoatoa? Ke e na titiku rikaaki nakon natina ma n taetae n te aro ae nimamannei, ma n anainano? E boni bae n rinea te angareirei ae irianaki n te nimamannei, te karo ae nanorinano ma ni wanawana.

² E kanga aroaron Iehova? Bon te aeka ni Karo ae e kainikatonga ke e nanorinano? E kairimatoa ke e nimamannei? E atai bwaai ni kabane Iehova ao e rangi ni wanawana naba. Ma, ko a tia n noria bwa te atatai ma te wanawana a aki kairiia aomata nako bwa a na nanorinano? E taku te Baibara bwa, “e karika te kainikatonga te atatai.” (1 I-Korinto 3:19; 8:1) Ma boni “moan te wanawana” Iehova, ao e nanorinano naba. (Iobi 9:4, BK) E aki nanonaki n aei bwa e mangori iai ke e aki kakannato, ma e bon aki kainikatonga. Bukin tera bwa e riki anne?

³ E bon tabu Iehova. Mangaia are te kainikatonga ae te aroaro ae kona ni kabuakakaa, e bon aki mena i nanona. (Mareko 7:20-22) Nora naba are e taekinna te burabeti are Ieremia nakon Iehova ngke e kangai: “Akea te nanououa bwa ko na uringai [Iehova] ao ko na ruo nako aou.” * (Baebaeti 3:20, NW) Iangoia! E rangi ni kukurei Iehova ae te Uea ae Moan te Rietata i aon bwaai ni kabane, n ‘ruo nako aon’ Ieremia ke ni karinanoa nakoina bwa e  aonga n angan te aomata ae aki kororaoi aei taeka n reirei aika raraoi. (Taian Areru 113:7) Eng, e bon nanorinano Iehova. Ma tera ae kaotaki n nanorinanon te Atua? Tera irekerekena ma te wanawana? Ao bukin tera ngkai e kakawaki nakoira?

4, 5. (a) Tera te nanorinano, e kanga ni kaotiotaki, ao bukin tera ngkai e aki kona ni kairuaki ma te nanobwanabwana ke te mangori? (b) E kanga ni kaotiota te nanorinano Iehova ni kaineti ma Tawita, ao tera aron kakawakin ana nanorinano Iehova iroura?

⁴ Te nanorinano bon te aro ae ko karinanoko iai, ae kakeaan te kainikatonga ao te nanorieta. Te nanorinano e bon nako man te nano, ao e kaotaki uaana ae te nimamannei, te taotaonakinnano, ao te akoi ke te aki-nanomatoa. (I-Karatia 5:22, 23) Te aomata ae kaotii aroaro aikai aika tangiraki iroun te Atua e aki riai n atongaki bwa e mangori ke e nanobwanabwana. Ao aroaro aikai a aki kauntaba ma unin Iehova ae riai ke kamaunaaia aomata irouna ni mwaakana. Ma aron Iehova n nanorinano ao n nimamannei e kaota iai korakorana ae bati, ao mwaakana ni kona n  taotaona nanona n te aro ae kororaoi. (Itaia 42:14) E kanga n irekereke te nanorinano ma te wanawana? E kangai te boki teuana ae kabwarabwaraa te Baibara: “E kabwarabwaraki ae nanonaki n te nanorinano bwa . . . tabeakinaia riki aomata tabeman ao e aanaki iai te wanawana ni kabane.” E aki kona ni kaoti te wanawana ni koaua ngkana e aki airi ma te nanorinano. Ti na kanga ni kakabwaiaki man ana nanorinano Iehova?

⁵ E anene te uea ae Tawita nakon Iehova ni kangai: “Ko anganai naba otangau ae te maiu ae mai Roum, ao e kateimatoaai ataim, ao e anganai te kakanato am nimamanei.” (Taian Areru 18:35) N tokina ao e a karinanoa Iehova bwa e aonga n reitaki ma te aomata ae aki-kororaoi ni kamanoa ao ni kateimatoaa n te bong teuana ma teuana. E ataia Tawita bwa kamaiuana ao nakoraoin ueana, boni man aron Iehova ni kukurei ni karinanoa nakoina n te aro aei. Antai ae kona ni kaantaninga te kamaiuaki ngkana e aki nanorinano Iehova, ni kariaia karinanoana nakoira bwa e aonga ni buokira ngkai te Tama ae nimamannei ma n tatangira ngaia?

6, 7. (a) Bukin tera bwa e aki taekina Iehova te Baibara bwa e ataa tian ana konabwai? (b) Tera irekereken te nimamannei ao te wanawana, ao antai ae karaoa te banna ni katoto ni kaineti ma te baei?

⁶ E riai n ataaki bwa iai te kaokoro i marenan te nanorinano ao ataakin tian am konabwai. Ataakin tian am konabwai bon te aroaro ae rangi n tamaroa ae a riai ni bwabwainna aomata. N aron te nanorinano, iai naba irekerekena ma te wanawana. N aron ae taekinaki n Taeka N Rabakau 11:2 (NW) ni kangai: “Irian ataakin tian am konabwai te wanawana.” Ma e aki taekina Iehova te Baibara bwa e riai n ataa tian ana konabwai. Bukin tera? E ngae ngkai te Baibara e kaotia bwa a riai n ataa tian aia konabwai aomata, ma bon akea tian ana konabwai Teuare Moan te Mwaaka, tii ngkana e tiatiana arona i bon irouna ni kaineti ma oin ana kaetieti ae riai. (Mareko 10:27; Tito 1:2) I rarikin anne, kioina ngkai boni ngaia te Kabanea ni Kakannato, e aki aantaeka nakon temanna. Mangaia are te aroaro ae ataakin tian am konabwai e aki kona ni kabonganaki nakon Iehova.

⁷ Ma e nanorinano Iehova ao e nimamannei. E reireinia ana toro bwa moan te kainnanoaki te nimamannei bwa irian te  wanawana ni koaua. E kangai Ana Taeka: ‘Te nimamannei are bwain te wanawana.’ * (Iakobo 3:13) Iangoa ana katoto Iehova ae rangi n nakoraoi ni kaineti ma aei.

8-10. (a) Bukin tera ngkai e kamimi aron Iehova ni kariaia bwa e na tauraoi ni mwiokoia tabeman ao e na kakauongo? (b) E kanga Teuare Moan te Mwaaka ni bwaina te nanorinano nakoia ana anera?

⁸ E kakoauaki bwa e bon nanorinano Iehova n arona ni kan anga te mwioko nakoia tabeman ao ni kakauongo irouia. E rangi ni kamimi anne ibukina bwa e bon aki kainnanoa te ibuobuoki ke te reiakinaki. (Itaia 40:13, 14; I-Rom 11:34, 35) Ma e ngae n anne, e kaotaki n te Baibara bwa e karinanoa Iehova ni karaoi baikai.

⁹ Iangoa te katoto ae rangi ni kamimi ni maiun Aberaam. Iai ana iruwa Aberaam aika teniman ae temanna mai buakoia are e aranna bwa “Iehova.” Iruwa aikai bon anera ni kabane, ma temanna irouia e roko n aran Iehova ao e tei ibukin Arana. Aron te anera anne n taetae ao ni mwakuri, titeboo ma e bon taetae ma ni mwakuri iai Iehova. N te aro aei e kaotia Iehova nakon Aberaam are e a tia n ongo “kabuakakaia Totom ma Komora” ae korakora. E taku Iehova: “N na ruo ngkai, ao N na noriia ba tao e boraoi aroia ma kabuakakaia ae roko i Rou; ao ngkana tao tiaki, ao N na ataia.” (Karikani Bwaai 18:3, 20, 21) E aki nanonaki n ana rongorongo Iehova aei bwa e nang bon “ruo” rikaaki Teuare Moan te Mwaaka. Ma e a manga kanakoia naba anera bwa a na tei ibukina. (Karikani Bwaai 19:1) Bukin tera? Kioina ngkai e nori bwaai ni kabane Iehova, e aki kona ngkanne ‘n ataa’ rongorongon te tabo anne n akea ae buokia? E boni kona. Ma e nanorinano Iehova n angania anera tabeia ae ukoukoran te kangaanga anne ao kawaran Rota ma ana utu i Totom.

¹⁰ I rarikin anne, e boni kakauongo Iehova. E a tia naba n tuangia ngkoa ana anera bwa a na kakaaei aanga tabeua ake a na  kabwakaa iai te Uea ae buakaka ae Aaba. E aki kainnanoi aeka n ibuobuoki aikai Iehova. Ma e kariaia ana iango temanna te anera ao e mwiokoia bwa e na kakoroa bukina. (1 Uea 22:19-22) E aki ngkanne nanorinano iai?

11, 12. E kanga n ataa mwantan Iehova ae te nanorinano Aberaam?

¹¹ E kukurei naba Iehova ni kakauongo nakoia aomata aika aki-kororaoi ake a rangi ni kani kaota nanoia nakoina. N te katoto, ngke e moan tuanga Aberaam Iehova are e kani kamauna Totom ma Komora, ao e aki mataata raoi te mwaane ae kakaonimaki aei. E taku Aberaam: “An tai iangoa karaoan anne! Tai kamatea ane e raoiroi bwa raon ane e buakaka.” E titiraki ibukina bwa e kan ataia ngkana e na aki kamaunai kaawa aikai Iehova, ngkana e kona ni kuneaki iai 50 aomata aika raoiroi. E kaotia nakoina Iehova bwa e na aki. Ma e a manga titiraki riki Aberaam ni kauarerekea riki te mwaiti nakon 45, ao imwina 40, n reitia nako. E ngae ngke e karaua nanona Iehova, ma e reita nako kauarerekean te ware Aberaam ni karokoa rokona n te mwaiti ae tengaun. Tao e aki bati ni mataata Aberaam n aron ana nanoanga Iehova ae rangi ni bati ni kaineti ma aei. Ma n aki ongea bukin ana bubutii Aberaam, e kukurei Iehova n taotaona nanona ao n nanorinano nakon raoraona ae Aberaam ngke e kariaia bwa e na kaota nanona n te aro arei.​—Karikani Bwaai 18:23-33, BK.

¹² Mwaitira aomata aika wanawana aika a na kariaia bwa a na kakauongo raoi nakoia aomata aika mangori riki n rabakauia nakoia? * Ma e kaota nanorinanona Atuara n arona ni karaoa anne. I nanon aia tai ni maroro ao e a reke mataatan iai Aberaam bwa e “iremwe n un” Iehova. (Te Otinako 34:6) Tao e ngae ngke e ataia Aberaam bwa akea riaina n titirakina Teuare Moan te Rietata aron ana mwakuri ma e onnon uatai ni kangai: “E bia aki un te Uea.” (Karikani Bwaai 18:30, 32) E koaua bwa e bon aki un Iehova. E korakora ‘te nimamannei are bwain te wanawana’ irouna.

13. Tera nanon te taeka ae “akoi” ae kabonganaki n te Baibara, ao bukin tera ngkai e boni kabwarabwaraa raoi Iehova te taeka aei?

¹³ E kaotiotaki naba nanorinanon Iehova n te aroaro teuana ae tamaroa ae te aki-nanomatoa ke te akoi. E kananokawaki bwa e kuri kangaanga noran te aroaro aei irouia aomata aika a aki kororaoi. E aki tii kan ongo Iehova irouia aomata ao anera ma e tauraoi n ira nanoia ngkana a aki urua ana kaetieti. Te taeka ae “akoi” n te Baibara e kona n nanona “te aki-nanomatoa.” E rangi ni kakawaki te aroaro aei ni kaineti ma wanawanan te Atua. E taku Iakobo 3:17, BK: “Te wanawana are mai eta, . . . e nanoanga [“aki nanomatoa,” NW].” N te aro raa ae e aki nanomatoa iai Iehova? Teuana bukina bwa e tauraoi ni bibita ana mwakuri. Uringnga are arana e reireinira taekan Iehova ae kona ni karaoa te bwai are e tangiria ibukin kakoroan bukin ana kaantaninga. (Te Otinako 3:14) E aki teretere ngkanne iai bwa e tauraoi ni bibita ana mwakuri ao e aki-nanomatoa iai?

14, 15. Tera reireiara ni kaineti ma ana botaki Iehova i karawa man miitaraean ana bao Iehova iroun Etekiera, ao bukin tera ngkai e kaokoro ma botakin te aonnaba?

¹⁴ Iai te rongorongo teuana n te Baibara ae e buokira bwa ti na moanna n ota iai n aron Iehova n tauraoi ni bibita ana mwakuri. N te rongorongo aei ao e anganaki te burabeti ae Etekiera mitaraaean ana botaki Iehova i karawa ae kaaina aomata aika taamnei. E nora iai te bao ae rangi n totoakaei, ae ana bao Iehova are e bon babairea aron butina. Ma ae kamimi riki bon aron te bao aei ni buti. Wiirana ake a rangi n totoa ake iai iteraia aika aua, a onrake ni maata n te aro are a kona n nori taabo ni kabane, ao e kona naba ni kai raibwakee iai n aki butitokitoki. E aki butimeere te bao ae totoakaei aei n aron te bao ni mwamwananga ae totoa ae karaoaki irouia aomata. Birina kaanga ai aron te itirua i karawa e ngae ngkana e raraibwakee! (Etekiera 1:1, 14-28) Eng, ana botaki Iehova ae tautaekanaki iroun te Uea ae moan te mwaaka, e kona ni bibita kawaina naba, are nanona e tauraoi ni kaakaraoi mwakuri aika a kakaokoro aika mwaiti ni kaineti ma bwaai aika kainnanoaki n te tai teuana ma teuana.

 ¹⁵ A aki kona ni kororaoi n aroia ni katotonga te aroaro aei aomata, bwa e uarereke aia konabwai ni bita aroia nakon ae kainnanoaki. N angiin te tai a rawa ni bita aroaroia aomata ma aia botaki, ao a kona n nanomatoa n rawa ni butimwaei taiani bitaki. E kangai kabwarabwarana: E na bon rangi ni kamimi buburan ma korakoran te kaibuke ni bwaa ke te turein ni kaako. Ma a kakai raibwakee bwaai aikai ke a aki? Ngkana e tukaki kawain te turein n te bwai teuana, e na bon aki kona n raibwakee. E kangaanga naba ae nang bon toki naba ngkekei. Imwin taonakin bureikina ao e bon teimatoa naba ni kainnanoa te raroa ae raka riki nakon te maire te turein ae tinebu aei ao e a tibwa toki butina! N aron naba anne, e na boni kanenei nako te kaibuke ni bwaa n te raroa ae nimaua te maire imwin tiringan intinna. E ngae naba ngkana e a kaokaki rikaaki butina, ma e na boni waaki nako naba te kaibuke ni bwaa aei i nanon uoua riki te maire! Ai bon tii te arona naba ma aia botaki aomata aika a rawa ni bita aia waaki bwa a nanomatoa kaaina. A teimatoa n rarawa aomata ni karaoi bitaki n aroaroia ao ni kaineti ma bwaai aika kainnanoi, ibukina bwa a nanorieta. Te iango ae matoatoa n aron anne, e a tia ni karutii bitineti aika bubura ao ni kabwakai tautaeka. (Taeka N Rabakau 16:18) Ai kukurei ra ngaira n ataakin ae ana botaki Iehova bon tiaki aekakin aia botaki aomata!

16. E kanga ni kaotiota te akoi ma te nanoraoi Iehova, ni kaineti ma Rota imwain kamaunan Totom ma Komora?

¹⁶ Iangoa riki taekan kamaunan Totom ma Komora. A karekei reireiaia Rota ma ana utu ae mataata raoi mairoun ana anera Iehova ae kangai: “Biri nakon te maunga.” Ma e ngae n anne, e aki kukurei Rota iai ao e bubutii ni kangai: “Au Uea, I a bubutiko, tiaki anne.” E taku bwa e na boni mate ngkana e biri nakon te maunga, ngaia are e a bubutii bwa e na birinako ma ana utu nakon te kaawa ae uakaan ae Toa. Uringnga are e bon iangoia naba Iehova bwa e na kamaunaa te kaawa anne. I rarikin anne akea bukin maakun Rota, bwa e na boni kamaiuaki iroun Iehova ngkana e mena n te maunga! Ma e kariaia ana bubutii  Rota Iehova n te aro are e a aki kamaunaa Toa. E taku te anera nakon Rota: “E tau, N na ira nanom.” (Karikani Bwaai 19:17-22, BK) Tiaki te koaua bwa e kaota te akoi ma te nanoraoi iai Iehova?

17, 18. Tera aron Iehova ni kaineti ma kaain Ninewe ae kaotia iai bwa e akoi?

¹⁷ E tauraoi naba Iehova ni buokia aomata aika a raira nanoia ni koaua, ake a aki toki ni karaoa ae eti ma ni bwabwaina te nanoanga iai. Iangoa are riki ngke e kanakoaki te burabeti ae Iona nakon te aba ae buakaka, ae bati te tiritiri iai ae Ninewe. Ngke e nakonako ni kawain Ninewe Iona ao e taraa ni mataata te rongorongo mairoun te Atua are e taekinna ngkoa n te aro aei: E na bwaka te aba ae korakora aei 40 te bong ma ngkai. Ma e rangi ni korakora te bitaki are riki bwa a rairannano kaain Ninewe!​—Iona, mwakoro 3.

¹⁸ E reke reireiara ni kabotauan aroaron Iehova ma Iona ni kaineti ma te bitaki aei. N te tai aei ao e a riki iai Iehova bwa te tia Kabwarai buure, n onean mwin are e na riki bwa “te tia buaka.” * (Te Otinako 15:3) Iona, n te tai aei e a manga rawa ni bita ana iango ao e a aki bwaina te nanoanga. N onean mwin are e na katotonga Iehova n akoi, e a riki bwa ai aron te turein ni kaako ke te kaibuke ni bwaa are e taekinaki mai mwaina. E a tia n tataekina te karekekai, ngaia are e bon riai ni karekekai te aba! Ma e taotaona nanona Iehova n reireina ana burabeti, te reirei ae moan te raoiroi ni kaineti ma bwainakin te akoi ao te atataiaomata.​—Iona mwakoro 4.

19. (a) Bukin tera ngkai ti kakoauaa bwa e bon akoi Iehova n te bwai ae e kaantaningaia mairoura? (b) E kanga Taeka N Rabakau 19:17 ni kaotia bwa Iehova bon te Mataniwi ae “raoiroi ma n akoi” ao e reke naba irouna te nanorinano ae akea n ai arona?

¹⁹ E akoi naba Iehova ni kaineti ma bwaai ake e kaantaningai mairoura. E taku te Uea ae Tawita: “E atai arora ni karaoaki; e uringira bwa taano ngaira.” (Taian Areru 103:14) E atai raoi tian aroarora Iehova ao aki-kororaoira nakon ataakira i bon iroura.  E aki kaantaningaia bwa ti na karaoa ae riaon ara konabwai. E kabotauia tooka aika “raoiroi ma n akoi” te Baibara ma te koraki “akana a unun.” (1 Betero 2:18, BK) Te aeka ni Mataniwi raa ngkanne Iehova? Nora ae taekinaki n Taeka N Rabakau 19:17, BK: “Te bai ae ko angania kainnano boni Iawe ae e tangoia.” E teretere n anne bwa bon tii te mataniwi ae raoiroi ao ae akoi ae e na tabeakini bwaai ni kabane ake a karaoaki ibukia aomata aika kainnano. Ma ae rianako riki, e kateretereaki n te kibu aei aron Teuare e kariki bwaai ni kabane, ni kariaia bwa kaanga e taarau irouia aomata ake a karaoi mwakuri n nanoanga nakoia tabeman! Arona aei bon te aeka n nanorinano ae akea n ai arona.

20. Bukin tera ngkai ti kakoauaa bwa e bon ongo ara tataro Iehova ao e kaekai naba?

²⁰ E bon nimamannei Iehova ao e akoi n arona n reitaki ma ana toro ni boong aikai. Ngkana ti tataro n onimaki ao e ongo iroura. E ngae ngke e aki kanakomaia anera bwa a na tuangira te rongorongo, ma ti aki riai n taku bwa e a aki kaekaki ara tataro irouna. Uringnga ngkoa are ngke e tuangia raona n onimaki te abotoro Bauro bwa a na “tataro” bwa e aonga ni kaotinakoaki man te karabuti ao e reitia ni kangai: “Ba I aonga ni kai kaokaki riki nako imi iai.” (Ebera 13:18, 19) Mangaia are ara tataro a kona ni kaira Iehova bwa e na karaoa te bwai are e na aki karaoia ngkana ti aki butia iai!​—Iakobo 5:16.

21. Tera te bwai ae ti aki riai n iangoia ni kaineti ma ana nanorinano Iehova, ma tera ae ti riai n ataia iai?

 ²¹ E teretere bwa akea i buakon aroaron Iehova aikai ae te nanorinano, te nimamannei, te kukurei ni kan ongora, te taotaonakinnano, ao ai te akoi ma te nanoraoi, ae nanonaki iai bwa e kona n riaon ana kaetieti aika raraoi. A kona n taku i nanoia mataniwin Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, bwa a akoi ngkana a iriri nanoia aia aomata ngkai a a kamarauraua ana kaetieti ae riai Iehova. (2 Timoteo 4:3) Aroaroia aomata are a kani kariaia bwaai aika a aki raoiroi ibukina bwa e angaraoi riki karaoan anne irouia are akea irekerekena ma ana akoi te Atua. E tabu Iehova; ao e aki kona ni kabaarekai ana tua aika raraoi. (Nakoaia Ibonga 11:44) Ti riai n tangira aroaron Iehova ae te akoi ao te nanoraoi ibukina bwa ti kakoauaa iai bwa e bon nanorinano. Ko aki kukurei n iangoa taekan Iehova ae te Atua ae te kabanea ni wanawana n te iuniweeti, ao e rianako naba nanorinanona? Ai kakimwareirei ra kakaanian te Atua ae akea n ai arona aei n te nimamannei, te taotaonakinnano ao ai te akoi ma te nanoraoi!