Skip to content

Skip to table of contents

VEVEHEAGA 20

“Pulotu Hana Loto”​—Ka e Fakatokolalo Agaia

“Pulotu Hana Loto”​—Ka e Fakatokolalo Agaia

1-3. Ko e ha kua iloa tonu e tautolu na fakatokolalo a Iehova?

NE MANAKO e matua tane ke fakahoko e fakaakoaga aoga ke he tama tote hana. Kua lali fakalahi a ia ke hokotia ke he loto. To fehagai fefe la a ia ki ai? Lata kia a ia ke tu fakamatakutaku ki luga he tama mo e talahau e tau kupu vale? Po ke lata kia a ia ke fakamaloku hifo ke he tama mo e vagahau ke he puhala mahani molu mo e futiaki? Moli, ko e matua pulotu mo e fakatokolalo ka fifili e fakafehagaiaga molu.

2 Ko e faga Matua fefe a Iehova​—kua fakatokoluga po ke fakatokolalo, vale po ke totonu kia? Ko Iehova kua iloa-katoatoa mo e pulotu-katoatoa. Ka e, kua iloa nakai e koe, kua nakai taute he iloilo mo e lotomatala e tau tagata ke fakatokolalo? Tuga ne talahau he Tohi Tapu, “kua fakaikaluga e maama.” (1 Korinito 3:19; 8:1) Ka ko Iehova, ne “pulotu hana loto,” kua fakatokolalo foki. (Iopu 9:4, NW) Nakai ha kua tokolalo hana tuaga po ke mahala he mitaki mua ue atu, ka e he nakai toka ia ia e fakatokoluga. Ko e ha ne pihia ai?

3 Nukua tapu a Iehova. Ti ko e fakatokoluga, ko e mahani ekefakakelea, ne kua nakai toka ia ia. (Mareko 7:​20-22) Mua atu, kia mailoga e mena ne talahau he perofeta ko Ieremia ki a Iehova: “Kua manatu agaia haku loto ki ai, ti fakamaloku hifo ai a ia [ko Iehova ni ia] ki loto ia au.” * (Tagi Aue 3:20) Manatu la! Ko Iehova, ko e Iki Pule Katoa he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua fakamakai ke “fakamaloku hifo,” po ke hifo mai ke he tuaga ha Ieremia, ke foaki ke he tagata nakai mitaki katoatoa ia e onoonoaga fiafia. (Salamo 113:7) E, na fakatokolalo a Iehova. Ka ko e heigoa ne putoia ke he fakatokolalo mahani Atua? Ti matutaki fefe ke he pulotu? Mo e ko e ha ne aoga ki a tautolu?

Puhala ne Fakatokolalo Moli a Iehova

4, 5. (a) Ko e heigoa e fakatokolalo, mo e fakakite fefe, mo e ko e ha kua nakai lata ke fakatatai ai ke he lolelole po ke fakauaua? (e) Fakatata fefe e Iehova e fakatokolalo hana ke he hana tau fehagaiaga mo Tavita, mo e aoga fefe ki a tautolu e fakatokolalo ha Iehova?

4 Ko e fakatokolalo ko e loto holoilalo a ia, ne nakai ha ha ai e mahani hula mo e fakaikaluga. Ko e fua hokulo he loto, kua kitia ai e aga fakatokolalo ke he tau mahani tuga e mahani molu, fakauka, mo e mahani totonu. (Kalatia 5:​22, 23) Ka kua nakai lata ke fakahehe e tau fua mahani Atua nei mo e mahani lolelole po ke fakauaua. Kua nakai fetataiaki a laua mo e ita tututonu ha Iehova po ke he hana a fakaaogaaga he malolo moumou. Ka e, he fakatokolalo mo e he mahani molu hana, ne fakatata e Iehova hana a malolo mua ue atu, hana malolo ke pule mitaki katoatoa ki a ia ni. (Isaia 42:14) Matutaki fefe e mahani fakatokolalo ke he pulotu? Ne mailoga he taha gahua kumikumi ke he Tohi Tapu: “Ko e fakatokolalo kua fakahiku ni ke kakano . . . ke he tau kupu nakai fulukovi mo e ko e fakaveaga aoga lahi he tau pulotu oti.” Ko e pulotu moli, mogoia, kua nakai ha ha ai ka noa mo e fakatokolalo. Ka e aoga fefe a tautolu he fakatokolalo ha Iehova?

Ne fehagai fakatokolalo mo e mahani molu e matua tane pulotu mo e fanau hana

5 Ne lologo e Patuiki ko Tavita ki a Iehova: “Kua foaki mai foki e koe kia au e akau punuti he fakamouiaga mai ia koe; kua totoku au he hāu a lima matau; ko e hāu a [“fakatokolalo,” NW] kua fakamatalahi ai au.” (Salamo 18:35) Kua tuga fakamaloku hifo ni e Iehova a ia ke fehagai atu ke he tagata noa nakai mitaki katoatoa nei, he puipui mo e fakamalolo a ia ke he taha aho mo e taha aho. Ne mailoga e Tavita kaeke ke moua e ia e fakamouiaga​—mo e pete foki, ka fakahiku, ke moua e ia e tuaga tokoluga ko e patuiki​—to moua ni ha ko e fakamakai ha Iehova ke fakatokolalo ni a Ia he puhala nei. E, ko hai ia tautolu ka moua ha amaamanakiaga ma e fakamouiaga kaeke nakai fakatokolalo mo e fakamakai a Iehova ke fakamaloku hifo ne ia a ia ke fehagai mo tautolu ko e Matua mahani molu mo e fakaalofa?

6, 7. (a) Ko e ha ne nakai fa hagaao e Tohi Tapu ki a Iehova ke mahani maimaina? (e) Ko e heigoa e fakafetuiaga he vahaloto he mahani molu mo e pulotu, ti ko hai ne fakatokatoka e fakafifitakiaga ne mua ke he mena nei?

6 Kua mitaki lahi ai ke mailoga e kehe he vahaloto he fakatokolalo mo e loto maimaina. Ko e loto maimaina ko e fua fulufuluola ke feaki he tau tagata tua fakamoli. Ke tuga e fakatokolalo, kua matutaki ai ke he pulotu. Ke fakatai ki ai, ne talahau he Tau Fakatai 11:2 (NW): “Ha ha i ai e pulotu mo lautolu ne loto maimaina.” Pete ni ia, kua nakai lagataha e Tohi Tapu ke vagahau hagaao ki a Iehova ke loto maimaina. Ko e ha a ia? Ko e loto maimaina, tuga ne fakaaoga he tau Tohiaga Tapu, kua fakakite ni e mataala fakamitaki ke he tau kuku ni he tagata. Na nakai fai mena ne ku ke he Malolo ue Atu, ka ko e tau mena ne fakatokatoka e ia ma hana ni ha ko e hana tau tutuaga tututonu hokoia. (Mareko 10:27; Tito 1:2) Mua atu, ko e Tokoluga Mua ue Atu, kua nakai tokolalo a ia ke he taha tagata. Ti ko e manatu he loto maimaina kua nakai hagaao ki a Iehova.

7 Pete he pihia, kua fakatokolalo mo e mahani molu a Iehova. Ne fakaako e ia e tau fekafekau hana kua aoga lahi e mahani molu ke he pulotu moli. Ne vagahau hana Kupu hagaao ke he “mahani molu ko e tau mena he pulotu.” * (Iakopo 3:13, NW) Manamanatu ke he fakafifitakiaga ha Iehova ke he mena nei.

Ne Fakatokolalo a Iehova ke Tufatufa mo e Fanogonogo

8-10. (a) Ko e ha ne mitaki lahi he fakakite e Iehova e fakamakai ke tufatufa mo e fanogonogo? (e) Fehagai fefe e Malolo ue Atu mo e tau agelu hana?

8 Ha ha ai e mafanatia moli he fakatokolalo ha Iehova ke he hana fakamakai ke tufatufa e tau matagahua mo e ke fanogonogo. He kua fanogonogo moli a ia ko e mena ofogia lahi ni; ha ko Iehova kua nakai manako lagomatai po ke fakatonutonuaga. (Isaia 40:​13, 14; Roma 11:​34, 35) Pete ia, ne liu fakakite tumau he Tohi Tapu ki a tautolu na hifo mai a Iehova he tau puhala nei.

9 Manamanatu, ke fakatai ki ai, ke he mena tupu lahi he moui ha Aperahamo. Ne tolu e tagata ahiahi ki a Aperahamo, taha ne ui e ia ko “Iehova.” Ko e tau tagata ahiahi ko e tau agelu a lautolu, ka e taha ia lautolu ne hau he higoa ha Iehova mo e gahuahua he higoa Hana. He magaaho ne vagahau mo e gahua e agelu ia, kua tuga, ko Iehova ne vagahau mo e gahuahua. He puhala nei, ne tala age a Iehova ki a Aperahamo ne logona e Ia e “tagi mai ia Sotoma mo Komora.” Ne talahau e Iehova: “Ko e mena ia ko e hifo ne fai au, ke kitia ai po ke ne mahani fakaoti a lautolu tuga ne tagi kua hoko mai kia au; kaeke kua nakai, ti iloa ni e au.” (Kenese 18:​3, 20, 21) Moli, kua nakai pehe e ogo ha Iehova to “hifo” fakaperesona mai e Malolo ue Atu. Ka kua liu fakafano mai e ia e tau agelu ke hukui a ia. (Kenese 19:1) Ko e ha? Nakai kia “iloa” e Iehova ne kitia-katoatoa, e tuaga moli he matakavi ia? Moli, maeke. Ka kua foaki fakatokolalo e Iehova ke he tau agelu ia e kotofaaga ke kumikumi ke he tuaga ia mo e ke ahi atu ki a Lota mo e hana magafaoa i Sotoma.

10 Mua atu, ne fanogonogo a Iehova ki ai. Lagataha he ole e ia ke he tau agelu hana ke talahau falu a puhala kehekehe ke fakahoko aki e toaga he patuiki kelea ko Ahapo. Nakai manako a Iehova ke he lagomatai pihia. Ka kua talia ne ia e mena ne talahau he taha agelu mo e fekau a ia ke muitua ki ai. (1 Tau Patuiki 22:​19-22) Nakai kia ko e fakatokolalo a ia?

11, 12. Kitia fefe e Aperahamo e fakatokolalo ha Iehova?

11 Kua fakamakai foki a Iehova ke fanogonogo ke he tau tagata nakai mitaki katoatoa ne manako ke fakakite e tau tupetupe ha lautolu. Ke tuga anei, he magaaho ne talahau fakamua e Iehova ki a Aperahamo Hana finagalo ke moumou a Sotoma mo Komora, ne fakaniniko e tagata tua fakamoli ia. “Kia mamao ni ia koe ke eke pihia,” he talahau e Aperahamo, ti lafi: “Nakai kia hako e mena ka eke he fakafili he lalolagi oti?” Ne huhu a ia to tokanoa nakai e Iehova e tau maga, kaeke ke 50 e tagata tututonu ka moua ai. Ne fakamafana age a Iehova ki a ia to taute pihia e Ia. Ka e liu a Aperahamo huhu foki, he fakatote hifo e numera ke he 45, ti 40, mo e tahifo fakahaga. Pete ni ko e fakamafanaaga ha Iehova, ne fakamakamaka ni a Aperahamo ato to hifo e numera ke hogofulu. Liga kua nakala maama katoatoa e Aperahamo e laulahi he fakaalofa hofihofi noa ha Iehova. Ka e pete he pihia, ne fakauka mo e fakatokolalo a Iehova mo e fakaata e kapitiga mo e fekafekau hana ko Aperahamo ke fakakite hana tupetupe ke he puhala nei.​—Kenese 18:​23-33.

12 Tokofiha la e tagata lotomatala lalahi, tau tagata fakaako tokoluga ka fanogonogo fakauka pihia ke he tagata ne tote lahi e lotomatala? * Ko e mahani fakatokolalo haia he Atua ha tautolu. He magahala he fakafetuiaga ia ni, ne fioia foki e Aperahamo a Iehova “kua fakatuai hana ita.” (Esoto 34:6) He liga mailoga kua nakai ha ha ia ia e tonuhia ke huhu ke he tau mena taute he Mua ue Atu, ne olelalo a Aperahamo ke lagaua aki: “Aua neke ita mai e Iki.” (Kenese 18:​30, 32) Moli ni, ne nakai ita a Iehova. Kua ha ha moli ia ia e “mahani molu ko e tau mena he pulotu.”

Mahani Totonu a Iehova

13. Ko e heigoa e kakano he kupu “mahani totonu” tuga ne fakaaoga he Tohi Tapu, mo e ko e ha ne fakamaama fakamahino he kupu nei a Iehova?

13 Kua kitia foki e fakatokolalo ha Iehova ke he taha fua fulufuluola​—ko e mahani totonu. Kua momoko ai ha kua nakai moua he tau tagata nakai mitaki katoatoa e fua nei. Kua nakai ni fakamakai a Iehova ke fanogonogo ke he tau mena momoui lotomatala hana ka kua fakamakai foki a ia ke fanogonogo he magaaho ka nakai ha ha ai e taufetoko ke he tau matapatu fakaakoaga tututonu. Tuga ne fakaaoga he Tohi Tapu, ko e kupu “mahani totonu” kua kakano moli ko e “fanogonogo.” Ko e fua nei foki ko e fakamailogaaga he pulotu faka-Atua. Ne talahau ia Iakopo 3:17: “Ko e [“pulotu,” NW] mai luga, . . . ti totonu.” Ko e kakano fe ne mahani totonu ai a Iehova ne pulotu-katoatoa? Ma e taha mena, nukua fakamolulu a ia. Manatu, ne fakaako mai he higoa hana ki a tautolu, na taute ni e Iehova a ia ke eke mo ha mena ni kua lata ke fakamoli aki e tau finagalo hana. (Esoto 3:14) Nakai kia fakakite he mena ia e agaga he fakamolulu mo e mahani totonu?

14, 15. Ko e heigoa ne fakaako he fakakiteaga ha Esekielu ke he kariota ha Iehova he lagi ki a tautolu hagaao ke he fakatokatokaaga ha Iehova he lagi, mo e kehe mai fefe he tau fakatokatokaaga fakalalolagi?

14 Ha ha he Tohi Tapu e vala mahuiga lahi kua lagomatai a tautolu ke kamata ke maama e fakamolulu ha Iehova. Ne foaki ke he perofeta ko Esekielu e fakakiteaga ke he fakatokatokaaga ha Iehova i luga he lagi he tau mena momoui fakaagaga. Ne kitia e ia e kariota mo e tau vala ofoofogia, ko e “peleoafi” ni ha Iehova ne tumau i lalo he pule Hana. Ko e mena fuluola lahi, ko e puhala ne holo ai. Ko e tau veli makimaki kua takifa e fahi ti kua puke he tau mata ke maeke ia lautolu ke kitia e tau mena oti mo e maeke ke amanaki ni ti hiki e hala, ka e nakai tu po ke vivilo. Mo e kariota makimaki nei kua nakai holo fakaeneene ke tuga e peleoafi mamafa ne taute he tagata. Kua maeke ke holo mafiti tuga e uhila, mo e viviko mafiti foki ke he fahi! (Esekielu 1:​1, 14-28) E, ko e fakatokatokaaga ha Iehova, ne tuga e Pule Katoatoa malolo ue atu ne pule ki ai, kua mua atu e fakamolulu, ti mataala lahi ke he tau tutuaga hikihiki-tumau mo e fehagai ke he tau mena kua lata.

15 Kua maeke ni e tau tagata ke lali ke fifitaki e fakamolulu mitaki katoatoa pihia. Ka kua fa mahani, ko e tau tagata mo e tau fakatokatokaaga ha lautolu kua mao kikiha lahi mai he fakamolulu mo e kelea lahi nakai fakamakai. Ke fakataitai: Ko e toga lau koloa mahaki po ke tuleni lau koloa kua ofoofogia ha kua lalahi mo e malolo. Ka e maeke nakai taha ia laua ke gahuahua mitaki ka amanaki ti hiki e tau tutuaga? Kaeke to hifo taha mena ke he hala lelue i mua he tuleni lau koloa, kua nakai fakai ke viviko. Kua nakai mukamuka ke amanaki ti tu. Ko e tuleni lau koloa mamafa kua liga tu la he molea e kavi ke ua e kilomita he mole e pehi e tau taofi! Pihia foki e toga lau koloa kua liga holo fakahaga ke valu e kilomita he mole he tamate e tau enisini. Pete foki ka taute ke holo halatua e tau enisini, liga to holo fakahaga atu ki mua e toga ke tolu e kilomita! Kua tatai mo e tau fakatokatokaaga he tagata ne kua fohifo ke he mao kikiha mo e nakai mahani mitaki. Ha ko e fakaikaluga, ne fa mahani ai e tau tagata ke fakaheu ke fakamolulu ke hiki ke he tau manako po ke tau tutuaga kua lata. Ko e tau mao kikiha pihia ati tomo ai e tau pisinisi mo e kaumahala e tau fakatufono. (Tau Fakatai 16:18) Ko e fiafia ha ia ha tautolu ha kua nakai pihia a Iehova po ke fakatokatokaaga hana!

Puhala ne Fakatata e Iehova e Mahani Totonu

16. Fakakite fefe e Iehova e mahani totonu he fehagai mo Lota fakamua to hoko e moumouaga ki Sotoma mo Komora?

16 Liu manamanatu ke he moumouaga ha Sotoma mo Komora. Ne moua e Lota mo e magafaoa hana e tau fakaakoaga maaliali mai he agelu ha Iehova: “Kia hola leva ke he mouga.” Pete ni ia, ne nakai fiafia a Lota ke he mena nei. “Ko e Iki na e, aua ia,” he ole e ia. He talitonu to mate a ia kaeke hola a ia ke he tau mouga, ne olelalo a Lota ke fakaata a ia mo e magafaoa hana ke fehola ke he maga tata mai ne higoa ko Soara. Na kua finagalo a Iehova ke moumou e maga ia. Mua atu, kua nakai fai fakaveaga moli e matakutaku ha Lota. Ha ko e mena to fakamoui e Iehova a Lota he tau mouga! Pete he pihia, ne fakateliga a Iehova ke he tau olelalo ha Lota mo e fakahao a Soara. “Kitiala, kua talia foki e au hau a manako ke he mena ia,” he talahau he agelu ki a Lota. (Kenese 19:​17-22) Nakai kia ko e mahani totonu a ia ha Iehova?

17, 18. He fehagai mo e tau Nineva, ne fakakite fefe e Iehova na mahani totonu a ia?

17 Nukua talia foki a Iehova ke he tokihala fakamoli, he taute tumau e fakaalofa hofihofi noa mo e hako. Manamanatu ke he mena ne tupu he magaaho ne fakafano e perofeta ko Iona ke he maga kelea mo e favale i Nineva. He foleni a Iona ke he tau puhala tu ha Nineva, ko e matafekau ne fakapuloa e ia kua mukamuka: Ko e maga malolo lahi to moumou he 40 e aho. Pete ia, ne hikihiki e tau tutuaga. Kua tokihala e tau Nineva!​—Iona, veveheaga 3.

18 Kua aoga lahi ke fakatatai e puhala ne tali atu a Iehova ke he puhala ne tali atu a Iona ke he hikiaga nei he tau tutuaga. Ke he mena nei, ne fakamolulu a Iehova, he taute a ia ke eke mo Fakamagalo he tau hala ka e nakai ko e “toa a ia.” * (Esoto 15:3) Ko Iona, ke he taha fahi, kua nakai fakamolulu mo e nakai fakaalofa hofihofi noa. He nakai fakaata e mahani totonu ha Iehova, ne tali atu a ia ke tuga ni e tuleni po ke toga lau koloa ne totoku fakamua. Ha kua fakapuloa e ia e malaia, ti kua lata ni ke hoko e malaia! Ka e, fakauka, ne fakaako e Iehova ke he hana perofeta manava hogohogo e fakaakoaga he mahani totonu mo e fakaalofa hofihofi noa.​—Iona, veveheaga 4.

Nukua mahani totonu mo e fai maamaaga a Iehova ke he tau kuku ha tautolu

19. (a) Ko e ha kua iloa tonu e tautolu na mahani totonu a Iehova ke he tau mena ne amanaki mai a ia ki a tautolu? (e) Fakakite fefe he Tau Fakatai 19:17 ko Iehova ko e Iki “mahani mitaki mo e totonu” mo e hokulo lahi e fakatokolalo?

19 Fakahiku, nukua mahani totonu a Iehova ke he mena ne amanaki mai ki a tautolu. Ne talahau he Patuiki ko Tavita: “Ha kua fioia e ia e mena ne eke aki a tautolu; kua manatu e ia ko e kelekele ni a tautolu nai.” (Salamo 103:14) Na maama lahi e Iehova e tau kuku mo e tau nakai mitaki katoatoa ha tautolu ke he mena ne iloa e tautolu. Na nakai lahi e mena ne amanaki e ia ki a tautolu ke he mena ne fahia a tautolu ke taute. Ne fakamaama kehekehe he Tohi Tapu e tau iki-tagata ne “mahani mitaki mo e totonu” mo lautolu ne “kua hepehepe.” (1 Peteru 2:18) Ko e faga Iki fefe a Iehova? Mailoga e mena ne talahau he Tau Fakatai 19:17: “Ko ia kua fakaalofa ke he tagata nofogati kua ta age e ia hana tau mena kia Iehova.” Maaliali ai, ko e iki mitaki mo e mahani totonu ni ka mailoga e tau gahua oti he fakaalofa ne taute ma lautolu ne nonofogati. Mua ke he mena ia, ne fakakite he kupu Tohi Tapu nei ko e Tufuga he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua tuga, kitia ne ia a ia ke kaitalofa ke he tau tagata noa ne taute e tau matagahua pihia he fakaalofa hofihofi noa! Ko e loto fakatokolalo anei ke he puhala hokulo lahi.

20. Ko e heigoa e fakamafanaaga na logona mo e tali e Iehova e tau liogi ha tautolu?

20 Kua mahani molu mo e totonu foki a Iehova ke he hana tau fakafehagaiaga mo e tau fekafekau hana he vaha nei. He magaaho ne liogi a tautolu mo e tua, ne fanogonogo a ia. Mo e pete he nakai fakafano mai e ia e tau utafekau fakaagelu ke vagahau ki a tautolu, kua nakai lata ia tautolu ke fakahiku kua nakai tali e ia e tau liogi ha tautolu. Manatu he magaaho ne ole e aposetolo ko Paulo ke he tau katofia talitonu ke “liogi” ke fakatokanoa a ia mai he fale puipui, ne lafi e ia: “Kia vave ai haku a liuaki atu kia mutolu.” (Heperu 13:​18, 19) Ti liga omoi moli he tau liogi ha tautolu a Iehova ke taute e tau mena ne liga nakai taute e ia!​—Iakopo 5:16.

21. Ko e heigoa e fakahikuaga nukua nakai lata ia tautolu ke maama he fakatokolalo ha Iehova, ka ko e heigoa kua lata ia tautolu ke fakaaue hagaao ki a ia?

21 Moli, kua nakai fai he tau fakakiteaga nei he fakatokolalo ha Iehova​—ko e hana mahani molu, hana fakamakai ke fanogonogo, hana fakauka, hana mahani totonu​—kua kakano na fakahui e Iehova e tau matapatu fakaakoaga tututonu hana. Kua liga manatu e tau akoako ha Kerisitenitome kua mahani totonu a lautolu he magaaho ka fakamagiho e lautolu e tau teliga he tau fuifui mamoe ha lautolu he fakahui e tau matafakatufono ha Iehova. (2 Timoteo 4:3) Ka ko e fatuakiloto ni he tagata ke fakahui ke moua e hagahaga mitaki kua nakai taute ha ko e mahani totonu faka-Atua. Kua tapu a Iehova; to nakai takiva e ia e tau matafakatufono tututonu hana. (Levitika 11:44) Kia o mai a tautolu ke ofaofa e mahani totonu ha Iehova ke he kakano moli​—ko e fakamoliaga he mahani fakatokolalo hana. Nakai kia fiafia a koe ke manatu ko Iehova ko e Atua, ko e Moui pulotu ne mua he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua mua ue atu foki e fakatokolalo? Ko e fiafia ha ia ke futiaki fakatata atu ke he Atua ofoofogia nei ne kua mahani molu, fakauka mo e mahani totonu!

^ para. 3 Ko e tau tohikupu mai i tuai, po ke tau Sofelimi, ne hiki e kupu nei ke talahau ko Ieremia, nakai ko Iehova, ne fakamaloku hifo. Ne piko moli a lautolu kua nakai lata ke fakahagaao atu ke he Atua e matagahua fakatokolalo pihia. Ko e fua, nukua loga e tau fakaliliuaga ne mahala ke maama e manatu he kupu fulufuluola nei. Pete he pihia, ne fakakite fakatonu he The New English Bible a Ieremia ke talahau ke he Atua: “Manatu, kia manatu la, mo e fakakokukoku hifo mai la ki a au.”

^ para. 7 Ne talahau he falu fakaliliuaga “ko e fakatokolalo ne hau he pulotu” mo e “molulu ko e fakamailoga he pulotu.”

^ para. 12 Fuluola ai, ne fakamaama kehekehe he Tohi Tapu e fakauka mo e fakatokoluga. (Fakamatalaaga 7:8) Ne foaki foki he fakauka ha Iehova e falu fakamoliaga ke he mahani fakatokolalo hana.​—2 Peteru 3:9.

^ para. 18 Ia Salamo 86:5, kua pehe hagaao ki a Iehova kua ‘mitaki ti fakamagalo e tau hala.’ He magaaho ne fakaliliu e salamo ia ke faka-Heleni, ko e talahauaga “fakamagalo e tau hala” nukua talahau ko e e·pi·ei·kesʹ, po ke “mahani totonu.”