Skip to content

Skip to table of contents

CIBALO 20

“Musongo Mumoyo”​—Pele Ulalicesya

“Musongo Mumoyo”​—Pele Ulalicesya

1-3. Nkaambo nzi ncotunga twasinizya kuti Jehova ulalicesya?

 USYI uyanda kuyiisya mwanaakwe musyoonto ciiyo cimwi ciyandika. Ulayandisisya kuti mwana acimvwisye. Ino inga wacita buti? Sena weelede kwiimikila buya akubelesya majwi aabukali? Naa sena weelede kooka kusika aciimo camwana akwaambaula munzila yakulicesya, iilombozyeka? Masimpe usyi musongo, uulicesya inga wasala nzila mbotu, iilombozyeka.

2 Ino Jehova ngu Taata uuli buti? Sena ulalisumpula, mukali naa ulalicesya alimwi mubombe moyo? Jehova ulijisi luzyibo alimwi abusongo buteeli. Pele sena mulizyi kuti luzyibo alimwi abusongo kanji-kanji tazibapi kulicesya bantu? Eeye mbubwenya Bbaibbele mbolyaamba, “luzyibo lupa kulisumpula.” (1 Bakorinto 3:19; 8:1) Pele Jehova utegwa “musongo mumoyo” alimwi ulalicesya. (Jobu 9:4) Eeci tacaambi kuti cuuno ncajisi cilaansi naa cinyina bulemu, pele caamba kuti talisumpuli pe. Ino nkaambo nzi ncocili boobo?

3 Jehova ulasalala. Aboobo kulisumpula, ibube bubyaabi, tabujisi pe. (Marko 7:20-22) Kunze lyaboobo, amubone musinsimi Jeremiya ncaakaambila Jehova naakati: “Masimpe yebo uyooyeeya, eelyo uyakooka kutegwa undigwasye.” a (Malilo 3:20) Amuciyeeyele buyo eeco! Jehova, Mwami Mupati mububumbo wakalilisungwide “kooka,” naa kulibikka muciimo ca Jeremiya caansi kapati ikutegwa amubikkile maanu Jeremiya, imuntu uutalondokede. (Intembauzyo 113:7) Inzya, Jehova ulalicesya. Pele ino kulicesya nkwatondezya Leza kubikkilizya nzi? Ino kuswaangene buti abusongo? Alimwi ino nkaambo nzi ncokuyandika kapati kulindiswe?

Jehova Mbwatondezya Kuti Ulalicesya

4, 5. (a) Ino kulicesya ninzi, kutondezyegwa buti, alimwi nkaambo nzi ncokuteelede kwaambwa kuti nkukompama naa kuti mbukandu? (b) Mbuti Jehova mbwaakatondezya kulicesya muzintu nzyaakacitila Davida, alimwi ino kuyandika buti kulicesya kwa Jehova kulindiswe?

4 Kulicesya nkulitola ansi, nkubomba moyo, ikutalisumpula alimwi akutalitukumuna. Ikulicesya nkulimvwa kwamumoyo alimwi kulalibonya mubube mbuli kulitola ansi, kukkazika moyo alimwi abutontozi. (Bagalatiya 5:22, 23) Pele oobu bube ibumukkomanisya Leza tabweelede kubonwa munzila iilubide yakuti nkukompama naa kuti mbukandu. Ibube oobu tabukazyanyi pe abukali bwa Jehova ibwabululami naa mbwabelesya nguzu zyakwe zyakunyonyoona. Muciindi caboobo, kwiinda mukulicesya kwakwe alimwi akulitola ansi, Jehova utondezya nguzu zyakwe ziteeli, inguzu nzyajisi zyakulyeendelezya mwini cakulondoka. (Isaya 42:14) Ino kulicesya kuswaangene buti abusongo? Ibbuku limwi lipandulula Bbaibbele lyaamba kuti: “Mubwini ikulicesya kupandululwa . . . kuti nkutaliyanda alimwi musemo uuyandika kapati wabusongo boonse.” Aboobo busongo bwini-bwini tabukonzyi kubako ikuti kakunyina kulicesya. Ino mbuti kulicesya kwa Jehova mbokutugwasya?

Usyi musongo weendelezya bana bakwe cakulicesya acakubomba moyo

5 Mwami Davida wakaimbila Jehova ategwa: “Yebo ulandipa ntobo yako yalufwutuko, ijanza lyako lyalulyo ndelindigwasya, alimwi kulicesya kwako kulandisumpula.” (Intembauzyo 18:35) Atwaambe kuti, Jehova wakalifwiinsya ikutegwa agwasye muntunsi ooyu nokuba kuti tanaakalondokede, wakamukwabilila alimwi akumusanina buzuba abuzuba. Davida wakazyiba kuti, cilikke cakali kuyoomugwasya kujana lufwutuko​—alimwi kumbele akuba abulemu kali mwami​—nkulisungula kwa Jehova kwakulicesya munzila eeyi. Mubwini, nguni akati kesu wakali kunga waba abulangizi bwalufwutuko ikuti Jehova naatali muntu uulicesya, uulisungwide kulifwiinsya ikutegwa atweendelezye kali mbuli Taata uulitola ansi alimwi siluyando?

6, 7. (a) Nkaambo nzi Bbaibbele ncolitaambi kuti Jehova ulalibombya? (b) Ino kulitola ansi kuswaangene buti abusongo, alimwi ino nguni uupa cikozyanyo ciinda kubota mumakani aaya?

6 Cilayandika kuzyiba kuti kuli kwiimpana akati kakulicesya alimwi akulibombya. Kulibombya mbube bubotu kapati mbobeelede kuba ambubo bantunsi basyomeka. Mbubwenya mbuli kulicesya, kulibombya kuli mbokuswaangene abusongo. Mucikozyanyo, ibbuku lya Tusimpi 11:2 lyaamba kuti: “Aabo balibombya mbabajisi busongo.” Pele mumwaambo wakusaanguna, kunyina Bbaibbele mpolyaamba kuti Jehova ulalibombya. Nkaambo nzi? Kulibombya kweelana ambokubelesyegwa mu Magwalo, kwaamba kulizyiba kabotu kwamuntu kujatikizya kulezya nkwajisi. Singuzuzyoonse kunyina mpalezya pe kunze buyo lyakooko nkwalisalila mwini akaambo kazyeelelo zyakwe ziluleme. (Marko 10:27; Tito 1:2) Kunze lyaboobo, mbwali Mupatikampatila, kunyina kumuntu nkwalibombya pe. Aboobo, ibube bwakulibombya tabukonzyi kwaambwa kujatikizya Jehova.

7 Pele Jehova ulalicesya alimwi ulalitola ansi. Uyiisya babelesi bakwe kuti kulitola ansi kulayandika mukuba abusongo bwini-bwini. Ijwi lyakwe lyaamba zya “kulibombya akaambo kabusongo.” b (Jakobo 3:13) Amulange-lange cikozyanyo ca Jehova mumakani aaya.

Cakulicesya Jehova Ulabazumizya Bamwi Kumwiiminina Alimwi Ulaswiilila

8-10. (a) Nkaambo nzi ncocigambya kuti Jehova utondezya kuti ulilisungwide kupa bamwi mikuli alimwi akuswiilila? (b) Mbuti Singuzuzyoonse cakulicesya mbwayendelezya bangelo bakwe?

8 Kuli bumboni bukkazika moyo bwakulicesya kwa Jehova mukulisungula kuzumizya bamwi kumwiiminina alimwi akuswiilila. Kulikke kuzyiba kuti ulacita oobo ncintu cigambya; mbwaanga Jehova kunyina ncabulide, kunyina nayandika kugwasyigwa naa kupegwa lulayo luli loonse. (Isaya 40:13, 14; Baroma 11:34, 35) Nokuba boobo, Ibbaibbele cakwiinduluka-induluka litutondezya kuti Jehova ulalifwiinsya munzila eezyi.

9 Mucikozyanyo, amulange-lange cintu cimwi cigambya cakacitikila Abrahamu. Mwaalumi ooyu wakaswaigwa beenzu botatwe, umwi akati kabo wakamwaamba kuti “Jehova.” Ibeenzu aabo mubwini bakali bangelo, pele omwe akati kabo wakaboola muzina lya Jehova alimwi wakali kucita zintu muzina Lyakwe. Eelyo mungelo ooyo naakaambaula akucita zintu, mubwini ngu Jehova wakali kukanana akucita zintu. Kwiinda munzila eeyi, Jehova wakaambila Abrahamu kuti wakali kumvwide “kulilauka kujatikizya Sodoma a Gomora.” Jehova wakati: “Ndilaunka ndikabone naa kulila ikwandisikila nkwamasimpe akuti naa zibi zyayo zyaindila ncobeni. Ikuti naa takuli boobo, ndilazyiba.” (Matalikilo 18:3, 20, 21) Ee, mulumbe wa Jehova tiiwakali kwaamba kuti Singuzuzyoonse wakali ‘kuyoowunka’ ncobeni lwakwe kumugama. Muciindi caboobo, alimwi wakatuma bangelo kumwiiminina. (Matalikilo 19:1) Nkaambo nzi? Sena Jehova uubona zintu zyoonse tanaakali kukonzya ‘kuzyiba’ bukkale bwini bwabantu bamucooko eeco? Wakali kukonzya. Pele muciindi caboobo, cakulicesya Jehova wakapa bangelo aabo mulimo wakulingula mbozyakabede zintu alimwi akuswaya Loti amukwasyi wakwe mu Sodoma.

10 Kunze lyaboobo, Jehova ulaswiilila. Cimwi ciindi wakabuzya bangelo kuti bape mizeezo kujatikizya mbwaakeelede kunyonyoonwa Mwami mubyaabi Ahabu. Jehova tanaakali kuyandika lugwasyo oolo pe. Nokuba boobo, wakautobela muzeezo wamungelo omwe alimwi wakamutuma kuti auzwidilizye. (1 Bami 22:19-22) Sena ooko tiikwakali kulicesya?

11, 12. Mbuti Abrahamu mbwaakakuzyiba kabotu kulicesya kwa Jehova?

11 Alimwi mane Jehova ulilisungwide kuswiilila bantunsi batalondokede ibayandisya kumwaambila nzyobalibilika. Mucikozyanyo, ciindi cakusaanguna Jehova naakaambila Abrahamu kuti wakali kuyanda kunyonyoona minzi ya Sodoma a Gomora, ooyo mwaalumi uusyomeka wakagambwa. Abrahamu wakati: “Cilatondwa kulinduwe,” mpoonya wakayungizya kuti: “Sena Mubetesi wanyika yoonse takonzyi kucita ciluzi?” Wakabuzya Jehova naa wakali kuyooyeengelela minzi eeyo ikuti nomwakali bantu baluleme ibali 50 mulinjiyo. Jehova wakamusyomezya kuti wakali kuyoocita oobo. Pele Abrahamu wakabuzya alimwi, akucesya mweelwe kusika a 45, mpoonya 40 alimwi akuzumanana kuyaansi. Nokuba kuti Jehova wakamusyomezya, Abrahamu wakazumanana kucesya mweelwe mane kusika ku 10. Ambweni Abrahamu tanaakaningamvwisya kabotu kujatikizya mbwali silubomba Jehova. Kunyina makani ancaakalombela boobo Abrahamu, Jehova cakukkazika moyo alimwi cakulicesya wakazumizya mubelesi alimwi mulongwe wakwe Abrahamu kuti aambe zyakali kumoyo wakwe munzila eeyi.​—Matalikilo 18:23-33.

12 Mbangaye bantunsi basongo ibayiide ibanga baswiilila cakukkazika moyo kumuntu uutayiide, uujisi luzyibo lusyoonto kapati? c Leza wesu wakaswiilila cakukkazika moyo, eelyo wakatondezya kulicesya kapati. Mumubandi ooyo ngoona, Abrahamu alimwi wakazyiba kuti Jehova “tafwambaani kukalala.” (Kulonga 34:6) Ambweni akaambo kakuti wakazyiba kuti wakanyina nguzu zyakubuzya Mupatikampatila nzyacita, Abrahamu ziindi zyobilo wakakombelezya ulaamba: “Akaka Jehova utandinyemeni.” (Matalikilo 18:30, 32) Inzya, Jehova tanaakakalala pe. Masimpe, ‘ulaabusongo mumoyo.’

Jehova Ulanyoneka

13. Ino bbala lyakuti “kunyoneka” lyaamba nzi kweelana ambolibelesyegwa mu Bbaibbele, alimwi nkaambo nzi bbala eeli ncolimupandulula bwini mbwabede Jehova?

13 Kulicesya kwa Jehova kulalibonya mubube bumbi bubotu​—kunyoneka. Ibube oobu tabujaniki-janiki pe akati kabantu batalondokede. Jehova talisungwide buyo kuswiilila zilenge zyakwe zyamaanu pele alimwi ulilisungwide kuzimvwida ncozyaamba ikuti eezyo zyaambwa kazitakazyanyi anjiisyo zyakwe ziluleme. Kweelana ambolibelesyegwa mu Bbaibbele, ibbala lyakuti “kunyoneka” mubwini lyaamba “cintu citeteete.” Ibube oobu abwalo musemo wabusongo bwa Leza. Ilugwalo lwa Jakobo 3:17 lwaamba kuti: “Busongo buzwa kujulu, . . . bulanyoneka.” Muunzila nzi Jehova sibusongo mwatondezya kunyoneka? Nzila imwi mwacita oobo, nkwiinda mukucinca-cinca. Amuyeeye kuti, izina lyakwe lini lituyiisya kuti Jehova ulaba kufwumbwa ciyandika ikutegwa azuzikizye makanze aakwe. (Kulonga 3:14) Sena eeco tacitondezyi muuya wakunyoneka?

14, 15. Ino cilengaano cankalaki ya Jehova yakujulu ncaakabona Ezekieli cituyiisya nzi kujatikizya mbunga ya Jehova yakujulu, alimwi ino yiimpene buti ambunga zyaanyika?

14 Kuli cibalo camu Bbaibbele cimwi citugwasya kukumvwisya kabotu kunyoneka kwa Jehova. Imusinsimi Ezekieli wakapegwa cilengaano cambunga ya Jehova yakujulu yazilenge zyamuuya. Wakabona nkalaki yakali mpati kapati cigambya, “mootokala” wa Jehova mwini ngwayendelezya lyoonse. Icakali kugambya kapati mbweende bwanjiyo. Imavwili mapati akajisi mbazu zyone alimwi akazwide meso ikutegwa kaabona koonse-koonse alimwi kutegwa kaacinca nkwaagamide mpoonya-mpoonya kakunyina kwiima naa kunyona. Alimwi eeyi nkalaki impati loko tiiyakali kubalika asyoonto-syoonto mbuli mootokala wakabambwa abantunsi walemenwa zintu. Yakali kubalika kapati mbuli kumweka kwalulabo akunyona mpoonya-mpoonya! (Ezekieli 1:1, 14-28) Inzya, mbunga ya Jehova, mbubwenya mbuli Mwami singuzuzyoonse uuyeendelezya, ilanyoneka kapati, ilabubikkila maanu bukkale boonse bucinca-cinca azintu zyeelede kulanganizyigwa.

15 Bantunsi inga basola buyo kukwiiya kunyoneka ooko kulondokede. Pele bunji bwaziindi, bantunsi alimwi ambunga zyabo zilikakatide kuzintu zimwi muciindi cakunyoneka, tazilibambilide kuzumina cintu cili coonse. Mucikozyanyo: Bwato bupati bunyamuna mungwimba naa cigusu cinyamuna mpasya zilakonzya kazigambya akaambo kakukomena anguzu nzyozijisi. Pele sena akati kazyeezi kuli cinga cakonzya kunyona cakufwambaana nokwayandika kucita boobo mpoonya-mpoonya? Ikuti kwainga cintu cimwi munjanji kumbele lyacigusu cinyamuna mpasya, ikunyona takukonzyeki pe. Ikwiima kwampoonya-mpoonya tacili cintu cuuba-uba pe. Icigusu cinyamude mpasya cilakonzya kutola makkilomita aayinda kuli obile nociya ciime aamana kujatwa mabbuleki! Mbubwenya buyo, ibwato bupati ibunyamuna mungwimba bulakonzya kuzumanana kuya kumbele kwamakkilomita aali lusele noyamana kuzimwa njini. Neliba leelyo imagiya naacincwa kuti bwato butalike kupiluka cifwuteesule, ibwato oobu bulakonzya kuzumanana kuya kumbele kwamakkilomita aambi aali otatwe! Ncimwi buyo ambunga zyabantunsi izikakatila kuzintu cakutanyoneka. Akaambo kakulisumpula, bunji bwaziindi bantu balakaka kunyoneka kweelana azintu ziyandika alimwi abukkale. Ikukakatila kuli boobo ikwakutanyoneka kwacetaazya mbunga alimwi mane akuwisya mfwulumende zinji. (Tusimpi 16:18) Tulikkomene kapati kaka kuti Jehova alimwi ambunga yakwe baliimpene kapati ambunga eezyo zyabantunsi!

Mbwakutondezya Jehova Kunyoneka

16. Mbuti Jehova mbwaakatondezya kunyoneka mukweendelezya Loti katananyonyoona minzi ya Sodoma a Gomora?

16 Amululange-lange alimwi lunyonyooko lwaminzi ya Sodoma a Gomora. Loti amukwasyi wakwe bakapegwa malailile aasalede amungelo wa Jehova iwakati: “Amutijile kumalundu.” Pele eeci tiicakamubotela pe Loti. Wakakombelezya ulaamba: “Peepe kaka Jehova, kutali kooko!” Naakasinizya kuti wakali kunoofwa ikuti naatakatijila kuzilundu, Loti wakakombelezya kuti walo amukwasyi wakwe bazumizyigwe kutijila kumunzi umwi wakali afwaafwi uutegwa Zoari. Amuyeeye kuti Jehova wakakanzide kuunyonyoona awalo munzi ooyo. Kunze lyaboobo, bukandu bwa Loti kunyina eeni mpobwakayeeme. Masimpe Jehova wakali kukonzya kumukwabilila Loti mumalundu! Nokuba boobo, Jehova wakakuzumina kukombelezya kwa Loti, eelyo tanaakaunyonyoona munzi wa Zoari. Imungelo wakaambila Loti kuti: “Mbubo, tandikokuunyonyoona munzi ngoamba.” (Matalikilo 19:17-22) Eelo kaka ooko kwakali kunyoneka kapati nkwaakacita Jehova!

17, 18. Mukweendelezya bantu bamu Nineve, mbuti Jehova mbwaakatondezya kuti ulanyoneka?

17 Jehova alimwi ulakulanganya kweempwa kwamoyo woonse, lyoonse ucita zintu zyaluzyalo alimwi ziluleme. Amuyeeye cakacitika eelyo musinsimi Jona naakatumwa kumunzi mubyaabi, imunzi wa Nineve iwakazwide bantu balwani. Jona naakeendeenda mumigwagwa yamunzi wa Nineve, imulumbe wa Leza ngwaakaambilizya wakali muuba-uba: Imunzi ooyo mupati wakali kuyoonyonyoonwa mbokwakali kuyooyinda buyo mazuba aali 40. Pele bukkale bwabantu bwakacinca kapati. Bantu bamumunzi wa Nineve bakeempwa!​—Jona, caandaano 3.

18 Tulakonzya kwiiya ciiyo kwiinda mukukozyanisya mbwaakalimvwa Jehova alimwi abwakalimvwa Jona kujatikizya kucinca kwazintu ooko. Mumakani aaya, Jehova wakanyoneka, wakaba Sikulekelela zibi muciindi cakuba “silumamba singuzu.” d (Kulonga 15:3) Pele walo Jona wakakakatila, wakayuminina alimwi wakanyina luse noluceya. Muciindi cakunyoneka mbubwena mbuli Jehova, wakaba mbuli cigusu cijisi mpasya naa bwato bupati bunyamuna mungwimba izyaambwa musyule. Wakaambilizizye lunyonyooko, aboobo lunyonyooko lulikke ndwaakali kulangila! Pele cakukkazika moyo Jehova wakayiisya musinsimi wakwe iwakaintide iciiyo cipati cakunyoneka alimwi akuba aluse.​—Jona, caandaano 4.

Jehova ulanyoneka alimwi ulikuzyi kabotu kulezya kwesu

19. (a) Nkaambo nzi ncotukonzya kusinizya kuti Jehova ulanyoneka muzintu nzyalangila kuti tucite? (b) Mbuti bbuku lya Tusimpi 19:17 mbolitondezya kuti Jehova ngu Simalelo ‘mubotu alimwi uunyoneka akuti ulalicesya kapati?

19 Camamanino, Jehova ulanyoneka kuzintu nzyalangila kuti tucite. Mwami Davida wakati: “Ulizyi kabotu mbotupangidwe, ulaibaluka kuti tuli bulongo buyo.” (Intembauzyo 103:14) Jehova ulikuzyi kapati kulezya kwesu alimwi akutalondoka kwesu kwiinda mbotukuzyi tobeni. Kunyina nalangila kuti tucite zintu nzyotutakonzyi kucita. Ibbaibbele lilapa kwiimpana kuliko akati kabasimalelo bantunsi “babotu alimwi balomene” alimwi “ibakatazya kukkomanisya.” (1 Petro 2:18) Ino Jehova ngu Simalelo uuli buti? Amubone ncolyaamba ibbuku lya Tusimpi 19:17 kuti: “Ooyo uufwida luzyalo muntu uupengede ukweletesya Jehova.” Cilasalala kuti alikke simalelo mubotu alimwi uunyoneka nguunga wabikkila maanu kumilimo yaluzyalo iili yoonse iicitilwa bacete. Kwiinda waawo, ilugwalo oolu lupa muzeezo wakuti Mulengi wabubumbo, mubwini ulibona kuti ulaacikwelete kubantunsi ibacita milimo yaluzyalo! Ooku nkulicesya kutalikomeneni.

20. Ncisinizyo nzi ciliko cakuti Jehova ulaimvwa mipailo yesu alimwi ulayiingula?

20 Jehova ucili mutete moyo alimwi ulanyoneka nayendelezya babelesi bakwe sunu mbubwenya mbuli mbwaakacita musyule. Notupaila calusyomo, ulaswiilila. Alimwi nokuba kuti tatumi batumwa bakwe ibangelo kuti bakanane andiswe, tatweelede kuyeeya kuti mipailo yesu tayiinguli pe. Amuyeeeye kuti eelyo mwaapostolo Paulo naakalomba basyominyina ‘kuzumanana kupaila’ kutegwa aangununwe muntolongo, wakayungizya kuti: “Ndipilusyigwe cakufwambaana kulindinywe.” (Bahebrayo 13:18, 19) Aboobo mipailo yesu ilakonzya kupa kuti Jehova acite cintu ncaatali kunga wacita nokwatali mipailo eeyo!​—Jakobo 5:16.

21. Ncinzi ncotuteelede kuyeeya kujatikizya kulicesya kwa Jehova, pele muciindi caboobo ncinzi ncotweelede kumvwisya kujatikizya nguwe?

21 Pele, kunyina akati kazitondezyo zya Jehova eezyi zyakulicesya​—ikuteta moyo kwakwe, kulisungula kuswiilila, kukkazika moyo kwakwe alimwi akunyoneka kwakwe​—icaamba kuti Jehova ulazisotoka zyeelelo zyakwe ziluleme. Basololi bazikombelo zya Bunakristo bwanyika balakonzya kuyeeya kuti mbantu banyoneka eelyo nobayiisya ziyanda kumvwa butanga bwabo kwiinda mukuubya-ubya zyeelelo zya Jehova zyabukkale bubotu. (2 Timoteyo 4:3) Pele cilengwa cabantunsi cakuubya-ubya zintu kutegwa zibeelele kunyina mbociswaangene akunyoneka kwa Leza. Jehova ulasalala; kunyina nayakusoofwaazya zyeelelo zyakwe ziluleme. (Levitiko 11:44) Aboobo tweelede kukuyanda kunyoneka kwa Jehova nkaambo masimpe kunyoneka kwakwe mbumboni bwakulicesya nkwajisi. Sena tamukkomani kapati mwayeeya kuti Jehova Leza, Muntu uusongweede kwiinda boonse mububumbo alimwi ulalicesya kapati kwiinda boonse? Eelo cilakkomanisya kapati kaka kuba balongwe ba Leza ooyu uunga nokuba kuti ulayoosya, pele mutete moyo, ulakkazika moyo alimwi ulanyoneka!

a Ibalembi bansiku naa iba Sopherim, bakacinca kapango aaka kutegwa kaambe kuti Jeremiya, ikutali Jehova nguulifwiinsya. Cakutadooneka bakayeeya kuti taceeleli pe ikwaamba Leza kuti nguulicesya boobo. Akaambo kaceeci, ibusanduluzi bunji tabukasandululi mbokeelede pe ikapango aaka kataliboteli. Nokuba boobo, ibusanduluzi bwa The New English Bible bulaamba cakululama kuti Jeremiya wakali kwaambila Leza kuti: “Koyeeya, akaka koyeeya alimwi ulifwiinsye kulindime.”

b Ima Bbaibbele aambi aamba kuti “kulicesya kuzwa kubusongo” alimwi “akuteta moyo kuti nembaakani yabusongo.”

c Cimwi ceelede kubikkilwa maanu ncakuti, Ibbaibbele litondezya kuti kukkazika moyo nkubotu kwiinda kulisumpula. (Mukambausi 7:8) Kukkazika moyo kwa Jehova kupa bumboni bumbi bwakulicesya kwakwe.​—2 Petro 3:9.

d Kubbuku lya Intembauzyo 86:5, Jehova waambwa kuti “mubotu alimwi ulilibambilide kulekelela zibi.” Eeyi ntembauzyo noyakasandululwa mu Chigiriki, ikaambo kakuti “ulilibambilide kulekelela zibi” kakasandululwa kuti e·pi·ei·kesʹ naa “kunyoneka.”