Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

SHAPITRE 21

Yesu alesha “binangu abifiki kwi Efile Mukulu”

Yesu alesha “binangu abifiki kwi Efile Mukulu”

1-3. Mushindo kinyi ubaadi ukite bekungishanyi ba Yesu pakupusha ndambukiisho aaye, na nkinyi kyabashi bashinguule?

 BANTU abaadi bakeme. Yesu, pabaadi ki mwana mukinga, mwimane kumpala kwabo mu kitumbwilo na kwete kulongyesha. Tabaadi mwenyi kwabadi nya​—baadi mukule mu kibundji kyaabo, na munda mwa bipwa baadi afubu mudimo waaye wa mabaya munkatshi mwabo. Pangi bangi ba kwabadi abaadi bashaale mpa na mu mashibo abaadi Yesu mukwashe bwa kwiayibaka, sunga shi abaadi abadimi mafuba aabo na bintu bibaadi mukite ku maasa aaye. a Kadi mushindo kinyi ubaabadi balombeene kukita pa kupusha bulambukishi bwa uno nseeshi a mabaya?

2 Bebungi ba ku baaba abaadi abamutemesha abaadi bakeme, abo nkwipusha shi: ‘A kino kinangu mmwikisokwele kunyi?’ Kadi abaadi dingi bambe shi: “Naaye winyi museeshi a mabaya, mwana a Maariya.” (Mateo 13:54-58; Maako 6:1-3) Mwanda wa kukanya, bekungishanyi na Yesu abaadi abamba shi, ‘Uno museeshi a mabaya muntu nka byatudi.’ Sunga mbibaadi akula mayi a binangu, abaadi bamupele. Tababaadi bashinguule shi binangu byaaye tabibaadi abifiki kwadi’ye nabeene.

3 Nkunyi kubaadi Yesu mupete bino binangu? Bambile shi: “Kulambukisha kwande taakufiki kwandi, anka kwi yaawa baadi muntume.” (Yowano 7:16) Mpoolo mutumibwa baadi mupatuule shi Yesu ‘bekeele bu binangu abifiki kwi Efile Mukulu.’ (1 Beena-Kodinto 1:30) Binangu bya Yehowa abimweneka mwi Mwana aaye, Yesu. Nyi bwakinyi Yesu baadi mwambe shi: “Ami na Yaaya twi kintu kimune.” (Yowano 10:30) Tubande kutala mishindo isatu ibaadi Yesu muleshe “binangu abifiki kwi Efile Mukulu.”

Myanda ibaadi mulongyeshe

4. (a) Yesu baadi alongyesha mukandu kinyi, na bwakinyi ubaadi na muulo ukata? (b) Bwakinyi malango a Yesu abaadi aakwasha bantu na abaadi nkapenda bwa buwa bwa baaba babaadi abamutemesha?

4 Kya kumpala, tubande kutala myanda ibaadi Yesu mulongyeshe. Baadi akamba kwisamba nka pabitale “mukandu wibuwa wa Bufumu.” (Luuka 4:43) Byabya bibaadi na muulo ukata mwanda Bufumu bwi na mudimo ukata mu kuikasha eshina dia Yehowa diselele—bino mbitale mpa na nkumo yaye ya bu Mukunkushi mululame— na kufwishila bantu miloo ya looso. Mu ndambukiisho aaye, Yesu baadi dingi mupe bantu malango pabitale nshalelo a kwifuku n’efuku. Baadi muleshe shi aye nyi “apeshanaa malango a kukaanya” baadi mulayibwe. (Yeeshaya 9:6EEM) Na dingi, mushindo kinyi ulombeene malango aaye kukutwa kwikala buwa? Baadi auku Eyi dy’Efile Mukulu na mpàngo yaaye kalolo, baadi na mpushiisho ebuwa a myanda itale bantu, na baadi mufule bantu ngofu. Nyi bwakinyi malango aaye abaadi aakwasha bantu na abaadi nkapenda bwa buwa bwa bantu. Yesu baadi akula “bishima bya muwa wa looso.” Oolo, kulonda kwa malango aaye akutwala kipandjilo.​—Yowano 6:68.

5. Myanda kinyi ibaadi Yesu mwisambe mu Mwisambo waaye wa pa mwengye?

5 Mwisambo wa pa mwengye nyi nkileshesho kikata kya binangu bikile bukata bi mu ndambukiisho ya Yesu. Uno mwisambo, bu byabadi beufunde mu Mateo 5:3–7:27, ngukumbeene kukitshika munda mwa minite 20. Anka, malango e mwanka, ta ngatale kipungo kampanda nya​—aki na muulo lelo uno nka bu pabaadi mwiakule. Yesu baadi mwisambe pabitale myanda ibungi, mpa na pabitale mushindo wa kulongamisha kipwano kyetu na bangi (5:23-26, 38-42; 7:1-5, 12), mushindo wa kwikala na mwikeelo wiselele (5:27-32), na mushindo wa kwikala na muloo mu nshalelo (6:19-24; 7:24-27). Kadi Yesu tabaadi penda mulungule baaba abaadi abamutemesha nshalelo ebuwa atungu kwikala naaye nya; baadi mwibaleshe pa’ye kwibapatulwila, kunangushena naabo, na kwibapa bishinkamiisho.

6-8. (a) Myanda kinyi ibaadi Yesu mwakule ayilesha shi tatwi na kya kwinyongola nya? (b) Nkinyi akilesha shi elango dya Yesu adilesha binangu bya mwiyilu?

6 Twate kileshesho ky’elango dya Yesu pabitale kuleka kwinyongola pa mwanda wa bintu bya ku mbidi, di mu mukanda wa Mateo shapitre 6. Yesu baadi mutuushe dino elango: “Tanwikalanga na katshim’a munda [lekayi kwinyongola, NWT] bwa muwa wenu pa mwanda wa kyanukadi, sunga bwa mbidi yeenu pamwanda wa bifwalwanga.” (Verse 25) Bya kudya na bilamba nyi mbintu bi na muulo ukata, na muntu ooso mukumbeene kwikalakasha bwa kwibipeta. Anka Yesu etulungula shi ‘tulekye kwinyongola’ pabitale bino bintu. b Bwakinyi?

7 Tubande kutale mushindo ubaadi Yesu anangushena na bantu kalolo. Bu bi Yehowa nyi mwitupe muwa na mbidi, aye ta mmulombeene kwitupa bya kudya bwashi tulame wawa muwa na bilamba bwa kupuuta yaaya mbidi su? (Verse 25) Su Efile Mukulu adiishaa toonyi na kufwadika bilongo kalolo, mushindo kinyi waadi mulombeene kwibikita bwa balangwidi baaye kukila paapa! (Verses 26, 28-30) Eyendo shi tatwi na kya kwinyongola nya. Ta nkulombeene kufiimisha mafuku a muwa wetu su nkapindji kapeela nya. c (Verse 27) Mushindo kinyi watudi balombeene kuleka kwinyongola? Yesu etupa dino elango: Tutungunukye na kutuula lulangwilo lw’Efile Mukulu pa mbalo ya kumpala mu muwa wetu. Baaba abakitshi byabya mbalombeene kukulupila shi Nshabo a mwiyilu akyebe ‘kwibatentekyela’ byooso byabadi nabyo lukalo kwifuku n’efuku. (Verse 33) Kunyima, Yesu amba bino shi tatusangishanga mafuku abidi. Bwakinyi kusangisha binyongwa bya maloba ku bya lelo? (Verse 34) Na dingi, bwakinyi kwinyongola kukilekile pabitale myanda ikumbeene kukutwa kukitshika? Kutumikila dino elango nkulombeene kwitukalwila ku binyongwa bikile bungi mu uno ndumbulwilo muule na nkalakasho.

8 Oolo, elango dya Yesu dikii na muulo ukata lelo uno nka bu mu mafuku abaadi mwidituushe, takudi bipwa pepi na 2 000. Bino tabilesha shi baadi na binangu bya mwiyilu su? Malango sunga a bantu basha binangu bi naminyi aapwiya kineemo kyawo kunyima kwa mafuku na abakimbaa mushindo wa kwialongamisha sunga kwiashintuula. Anka, malongyesha a Yesu, ta ngatale kipungo kampanda nya. Na bino ta mbilombeene kwitukanyisha nya, mwanda uno Apeshanaa malango ebuwa baadi mwisambe “mayi a Efile Mukulu.”​—Yowano 3:34, Kilombeno kipya 2009.

Mushindo waaye wa kulongyesha

9. Bangi basalayi abaadi bambe kinyi pabitale ndambukiisho a Yesu, na bwakinyi twi kwamba shi tababaadi bakishekishe?

9 Kintu kya kabidi akilesha shi Yesu baadi na binangu by’Efile Mukulu nyi mmushindo waaye wa kulongyesha. Dingi efuku, bangi basalayi babaabadi batume bwa kumukwata abaadi balukiile bisumanga, abo nkwamba shi: “Kasha takwi muntu tabakwile bu uno muntu.” (Yowano 7:45, 46) Tababaadi bakishekishe nya. Kasha nsenga tayapetele ungi muntu e bu Yesu nya. Aye baadi “a kwiyilu,” baadi na kiukilo kikata na baadi auku myanda ikile booso. (Yowano 8:23) Takubaadi binyibinyi ungi muntu alongyesha bu’ye nya. Tubande kutala mishindo ibidi ibaadi ayilongyesha uno Mulambukishi mukata.

“Bantu babaadi na kukanya kukata bwa kulambukisha kwaye”

10, 11. (a) Bwakinyi bileshesho bya Yesu bi nka na kya kwitusangasha? (b) Nkindji nkinyi, na ndukindji kinyi alulesha shi nkindji ya Yesu ibaadi ayikwasha ngofu bwa kulongyesha?

10 Bileshesho bibuwa. Bible etulungula shi: “Byooso byabya Yesu bebilungwile bisaka bya bantu mu nkindji, dingi tabaadi ebalungula kintu kushii [bileshesho, NWT].” (Mateo 13:34) Twi nka na kya kusangala pabitale uno mushindo waaye wibuwa wa kulongyesha myanda ikata ya binyibinyi mwanda baadi atuusha bileshesho bya myanda ya kwifuku n’efuku. Bakidime abakunu mbyo, bakashi abateekye mikate, baana abaasha mu kisalwe, ba ndobi abakaka makondja, balami ba mikooko abakimbi mikooko ishimine​—ino nyi myanda ibaadi bantu abamono kubanga kala. Pabalongyesha myanda ikata ku bukwashi bwa bintu byabauku kalolo kwi bantu, ino myanda ya binyibinyi ayikyebe kwibakuma ku mashimba ngofu na abeyikwatshila mu binangu.​—Mateo 11:16-19; 13:3-8, 33, 47-50; 18:12-14.

11 Nsaa ibungi Yesu baadi atuusha nkindji, kulondela bantu tu myeele bwa kwimutuusha malongyesha akata. Bu bi myeele ngibofule kulamiina kukila mayi a bisumanga, nkindji ibaadi ikwashe bwa kukwatshiila malongyesha a Yesu. Mu nkindji ibungi, Yesu baadi muleshe bi Nshaaye na bifwatulo byabashi balombeene kuluba kwi bantu. Bu kileshesho, nnanyi mukumbeene kukutwa kupusha shi lukindji lwa mwana mushimine bamweneka alulesha shi su muntu mwende kula elanga kwishimba, Yehowa akyebe kumufwila lusa na kumukukila na kalolo kooso?​—Luuka 15:11-32.

12. (a) Mushindo kinyi ubaadi Yesu atumika na nkonko bwa kulongyesha? (b) Mushindo kinyi ubaadi Yesu muuminyishe baaba abaadi abapeesha matalwa aaye?

12 Nkonko isangulwe kalolo. Yesu baadi ele bantu nkonko bwashi abo banabeene bashinguule bi myanda, baleshe bi mu mashimba aabo, sunga kwata bitshibilo. (Mateo 12:24-30; 17:24-27; 22:41-46) Pabaadi bakata ba beena Yuuda abepusha su matalwa aaye ngafikye kwi Efile Mukulu, Yesu baadi mwaluule shi: “Lubatshisho lwa Yowano lubatuukile mwiyilu’nyi nkwi bantu?” Lukonko lubaadi lwibakalakashe, abo nkubanga kunangushena shi: “Su twamba shi, ‘mmwiyilu,’ aketwipusha shi, ‘byabya mbwakinyi tanwi bamukumiine?’ Na su twakamba shi ‘nkwi bantu’? Babaadi abatshiinyi bantu mwanda booso abauku shi Yowano mmutemuki.” Akupu abamwalulwile shi: “Tatuuku’twe.” (Maako 11:27-33; Mateo 21:23-27) Ku bukwashi bwa luno lukonko lupeela, Yesu baadi mwibauminyishe na kulesha patooka bi bulamalama bwa mashimba aabo.

13-15. Mushindo kinyi wi lukindji lwa mwina Samariya alulesha bi binangu bya Yesu?

13 Ingi nsaa Yesu baadi asangisha mayele ebungi pa’ye kutwesha nkonko ayitumu bantu mu kunangushena na bileshesho bibaadi apa bantu. Pabaadi mwina Yuuda umune mwipaane mu myanda ya miiya mwipushe Yesu kitekibwe bwa kupeta muwa wa looso, Yesu baadi mumutume mu Miiya ya Moyiise, ayitekye shi abitungu kufula Efile Mukulu na muntu n’etu. Bu bibaadi akimbi kulesha shi mmululame, uno muntu bayipwishe shi: “A muntu n’ami nnanyi?” Pabamwalulwile, Yesu baadi mumulondele mwele umune. Mwina Samariya umune baadi mu lwendo na bantomboshi babamunyengyele bintu na kumukupila, bamuleka mwishinda pepi na lufu. Kunyima kwaaye, kubafikile beena Yuuda babidi, a kumpala ntshiite-mwakwidi akupu mwina Levi. Booso babidi nkumukila. Kadi kunyima kwa’bo kubafikile mwina Samariya umune. Na lusa looso, aye nkwanya malonda aaye na nkumutwala na kifulo kyooso ku nshibo ya beenyi kubaabadi balombeene kumubuka. Ku nfudiilo kwa mwisambo waaye, Yesu nkwipusha uno muntu shi: “Ku bano basatu, mu koobe kumona, mwileeshe bu muntu na’ye na yawa batapilwe kwi bantomboshi nnanyi?” Uno muntu baadi na kya kwaluula shi: “Nguno bamukitshinyine kalolo.”​—Luuka 10:25-37.

14 Mushindo kinyi wi luno lukindji alulesha bi binangu bya Yesu? Mu mafuku a Yesu, beena Yuuda abaadi abamono shi kishima “muntu na’mi” nkitale penda baaba abanemekaa bipikwa byaabo​—ta nkitale beena Samariya nya. (Yowano 4:9) Su mu mwisambo waaye Yesu baadi muleshe mwina Samariya abadi batape ababakwasha kwi beena Yuuda, bino bibaadi bikumbeene kupudisha ntondo ibaadi pankatshi su? Yesu mukite mwisambo waaye kalolo bwashi mwina Samariya ekale afiki mu kukwasha mwina Yuuda. Na dingi, tubande kutala lukonko lubaadi mwele ku nfudiilo kwa mwisambo. Baadi mufudidikye mpushisho a kishima “muntu na’mi.” Uno muntu mwipaane mu miiya, baadi nka bu ayipusha shi: ‘Nnanyi andi mulombeene kupa kifulo kyande kya muntu na’mi?’ Kadi Yesu bamwipwishe shi: “Ku bano basatu, mu koobe kumona, mwileeshe bu muntu na’ye na yawa batapilwe kwi bantomboshi nnanyi?” Yesu tabaadi mukakye binangu kwi yawa abalesha kalolo nya, anka baadi mukakye binangu kwi yawa aleshana kalolo, mwina Samariya. “Muntu n’ami” ebuwa ngyawa etatshisha bwa kulesha kifulo kwi bangi kushi kutala kisamba sunga bipikwa byaabo. Yesu tabaadi mulombeene kupatuula bino byooso kalolo mu ungi mushindo nya.

15 Twi balombeene kukema pa kupusha shi bantu abaadi abakanya ngofu pa kumona “kipaso kya kulambukisha” kya Yesu na abaadi abafiki kwadi? (Mateo 7:28, 29) Dingi efuku “kibumbu kikata kya bantu” kibaadi kishaale naaye munda mwa mafuku asatu, kushi sunga kya kudya!​—Maako 8:1, 2.

Nshalelo aaye

16. Mushindo kinyi ubaadi Yesu ‘muleshe mu nshalelo aaye’ shi baadi na binangu by’Efile Mukulu?

16 Kintu kya kasatu akilesha shi Yesu baadi na binangu by’Efile Mukulu nyi nshalelo aaye. Binangu abimweneka ku midimo yaabyo; abitushaa bipeta bibuwa. Mutemuki Jaake baadi mwipushe shi: “Sha binangu . . . munkatshi mwenu nnanyi?” Akupu baadi mwaluule aye nabeene shi: “Alesha byanka mu nshalelo aaye.” (Jaake 3:13) Yesu ‘baadi muleshe mu nshalelo aaye’ shi baadi na binangu by’Efile Mukulu. Tubande binobino kutala mushindo ubaadi muleshe shi e na kapatupatu mu nshalelo aaye na mushindo ubaadi na bantu.

17. Nkinyi akilesha shi Yesu baadi na nkatshinkatshi mu byooso mu nshalelo?

17 We mupwe kumona shi bantu bakutwe kapatupatu ebekalaa na myanda ikile bukopo su? Oolo, abitungu kwikala na binangu bwa kwikala na nkatshinkatshi. Bu bibaadi alesha binangu by’Efile Mukulu, Yesu baadi na nkatshinkatshi mu byooso. Kukaasha byabya, baadi mutuule myanda ya mu kikudi pa mbalo ya kumpala mu muwa waaye. Baadi mwipaane ngofu mu mudimo wa kulungula mukandu wibuwa. Bambile shi: “Kyakya nyi kinfwishe.” (Maako 1:38EEM) Eyendo tabaadi atuulu bintu bya ku mbidi pa mbalo ya kumpala mu muwa waaye nya; abimweneka shi tabaadi na bintu bibungi nya. (Mateo 8:20) Sunga mbyabya, tabaadi na nshalelo a kwisumina miloo yooso nya. Anka bu Nshaaye, “Efile Mukulu sha muloo,” Yesu baadi muntu sha muloo, na baadi mukwashe bantu bwashi bekale na muloo. (1 Timotee 1:11; 6:15NWT) Dingi efuku pabaadi mwende ku feete​—mbalo ibaadi nsaa ibungi na mizike, na bantu abayimbi na kusangala​—tabaadi mukimbe kwibatosha nya. Pabaadi papwe nfinyo, baadi mwaluule mema afika nfinyo ibuwa, malofu abaadi ‘aasangulusha eshimba dya muntu.’ (Misambo 104:15; Yowano 2:1-11) Yesu baadi mukumiine kwenda mu kudya mbalo ibungi ibaabadi bamwitanyine, na misango ibungi baadi mwitatshishe bwa kulongyesha bantu.​—Luuka 10:38-42; 14:1-6.

18. Mushindo kinyi ubaadi Yesu muleshe shi baadi na kapatupatu kakile mu mushindo waaye wa kushaala na balongi baaye?

18 Yesu baadi muleshe shi e na kapatupatu kakile mu mushindo waaye wa kushaala na bantu. Kiukilo kibuwa kya myanda itale bantu kibaadi nakyo kibaadi kimukwashe bwa kwikala na mweneno ebuwa a balongi baaye. Baadi auku kalolo shi ta mbantu bapwidikye nya. Kadi, baadi mushinguule bi ngikashi yaabo ibuwa. Baadi mumone myanda ibuwa ikumbeene kutuuka mwi bano bantu babaadi Yehowa mukakye kwadi. (Yowano 6:44) Sunga mbibaabadi na bingi bilema, Yesu baadi muleshe shi mukulupile mwabadi. Baadi mwibileshe pa’ye kupa balongi baaye mudimo ukata. Baadi mwibape mudimo wa kulungula mukandu wibuwa, na baadi mukulupile shi abobesha kukita uno mudimo. (Mateo 28:19, 20) Mukanda wa Bikitshino aulesha shi abaadi bakite na kululama kooso uno mudimo ubaadi mwibape. (Bikitshino 2:41, 42; 4:33; 5:27-32) Byabya, Yesu baadi na kya kukulupila mwabadi.

19. Mushindo kinyi ubaadi Yesu muleshe shi baadi “mupopeele na mwiyishe kwishimba”?

19 Bu byatumwene mu Shapitre 20, Bible asanga kwiyisha na kalolo pamune na binangu. Yehowa, namu etupa kileshesho kikata pabitale uno mwanda. Kadi twi kwamba naminyi bwa Yesu? Kumona mushindo ubaadi Yesu muleshe kwiyisha mu nshalelo aaye na balongi baaye akwitukanyisha ngofu. Bu bibaadi muntu mupwidikye, baadi mukile booso. Anka, tabaadi ata balongi baaye na muulo upeela nya. Sunga kwibafwisha mu kumona shi be mushi mwaaye sunga shi tabe kapu. Kadi baadi auku pafudiile ngobesha yaabo na tabaadi alondoola tu bilema twabo tooso nya. (Maako 14:34-38; Yowano 16:12) Kumona shi mpa na baana bakinga tababaadi abatshinyi kwifubwila kwadi ta mmwanda wa muulo ukata su? Eyendo, abaadi na muloo wa kwifubwila kwadi mwanda abaadi abamono shi baadi “mupopeele na mwiyishe kwishimba.”​—Mateo 11:29; Maako 10:13-16.

20. Mushindo kinyi ubaadi Yesu muleshe shi tabaadi na myanda ikile bukopo mu mushindo ubakitshine na mukashi shibaadi mwina Yuuda baadi na mwana aaye mukashi baadi na bikudi bibi?

20 Yesu baadi muleshe kwiyisha kw’Efile Mukulu mu ungi mushindo. Tabaadi na myanda i bukopobukopo nya, sunga shi baadi ashintuula binangu, nsaa ayimutumu lusa lwaaye. Bu kileshesho, tubande kutala mwanda wa mukashi shi mwina Yuuda baadi mumusendeele bwa kubuka mwana aaye mukashi baadi na bikudi bibi. Mu mishindo isatu, Yesu baadi mumuleshe shi takyebe kumukwasha nya​—kya kumpala, baadi mupele kumwaluula; kya kabidi, baadi mwambe shi baadi mutumibwe bwa beena Yuuda, ta mbwa bantu ba bingi bisamba nya; kya kasatu, baadi mutuushe kileshesho akipatuula dingi nka byabya. Sunga mbyabya, uno mukashi baadi mumushishikile, aye nkulesha shi e na lukumiino lukata. Pa’ye kumona lukumiino lwi byabya, Yesu baadi mukite kinyi? Bakitshine kyakya kibambile shi tamulombeene kukita. Baadi mubukye mwana a yawa mukashi mwina Yuuda. (Mateo 15:21-28) Kwakwa nta kwiyisha kukata su? Tentekyesha shi kwiyisha akufikaa mu binangu bya binyibinyi.

21. Bwakinyi twi balombeene kwitatshi bwa kwambula bumuntu bwa Yesu, ngakwilo na mashinda aaye?

21 Mmuloo kinyi watudi nawo wa kumona shi ma Evangile aetulesha bibambile na bibakitshine uno muntu sha binangu bishi bya kupwandikisha! Tatulubanga shi Yesu nkileshesho kya bii Nshaaye. Nsaa yatwambula bumuntu bwa Yesu, ngakwilo na mashinda aaye, atukyebe kwikala na binangu bya mwiyilu. Mu mwisambo aufiki, atukyebe kumona mushindo watudi balombeene kulesha binangu bya mwiyilu mu nshaleelo eetu.

a Mu mafuku a kala, ba nseeshi ba mabaya abaadi abakwasha mu kwibaka kwa mashibo, kukita kwa bintu bya mu nshibo, na kukita bintu bya kudima nabyo. Justin Martyr, a mu siekele a kabidi K.Y.K., baadi mufunde pabitale Yesu, aye nkwamba shi: “Baadi na kiubishi kya kukita mudimo wa bu nseeshi a mabaya munkatshi mwa bantu, baadi akitshi bipau na bikumbo.”

b Kishima kya kina Greke kyabadi baluule bu “kwinyongola” akilesha “kukumba binangu ku lupese.” Mu Mateo 6:25, akilesha kwinyongola kulombeene kukumba binangu byeetu sunga kwibyabuula, kushimisha muloo.

c Mu kukimbuula kwabo, bantu ba sianse mbaleshe shi kwinyongola kukilekile na kwikalakasha mu binangu kukilekile nkulombeene kufwisha maladi a eshimba sunga ingi mikumbo ikumbeene kufwisha muntu ku lufu.