Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 21

ʻOku Fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻa e “Poto ʻo e ʻOtuá”

ʻOku Fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻa e “Poto ʻo e ʻOtuá”

1-3. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e ngaahi kaungāʻapi ki muʻa ʻo Sīsuú ki heʻene akonakí, pea ko e hā naʻe ʻikai te nau fakatokangaʻi fekauʻaki mo iá?

 NAʻE moʻutāfuʻua ʻa e kau fanongó. Ko e kiʻi talavou ko Sīsuú naʻe tuʻu ʻi muʻa ʻiate kinautolu ʻi he sinakoké ʻo faiako. Naʻe ʻikai ko ha sola ia kiate kinautolu​—naʻá ne tupu hake ʻi honau koló, pea ʻi he laui taʻu naʻá ne ngāue ʻi honau lotolotongá ko ha tokotaha tufunga. Mahalo naʻe ʻi ai ʻa e niʻihi ʻo kinautolu naʻe nofo ʻi he ngaahi fale ʻa ia naʻe tokoni ʻa Sīsū ki hono langá, pe mahalo pē naʻa nau ngāueʻi honau kelekelé ʻaki ʻa e ngaahi palau mo e ngaahi ʻioke ʻa ia naʻá ne ngaohi ʻaki hono ongo nimá tonu. a Ka ʻe anga-fēfē ʻenau tali ki he faiako ʻa e tokotaha tufunga ko ʻeni ki muʻá?

2 Ko e tokolahi taha ʻo e faʻahinga naʻe fanongó naʻa nau fakatumutumu, pea ʻeke: “ʻOku mei fē ki he siana ni ʻa ene poto ni?” Ka naʻa nau toe fakamatala: “Ko e tufunga ʻeni, ko e tama ʻa Mele.” (Mātiu 13:54-58; Maʻake 6:1-3) Ko hono pangó, naʻe fakaʻuhinga ʻa e ngaahi kaungāʻapi ki muʻa ʻo Sīsuú, ‘Ko ʻeni ia ʻa e tufungá ko ha tangata pē ʻoku hangē ko kitautolú.’ Neongo ʻa e poto ʻi heʻene ngaahi leá, naʻa nau talitekeʻi ia. Naʻe siʻi ʻenau ʻilo ko e poto ko ia naʻá ne vahevahe atú naʻe ʻikai ko hano poto ʻoʻona.

3 Ko fē naʻe maʻu mei ai ʻe Sīsū ʻa e poto ko ʻení? “Ko eku akonaki oku ikai aaku,” ko ʻene leá ia, “ka oku aana naa ne fekau au.” (Sione 7:16PM) Naʻe fakamatala ʻa e ʻapositolo ko Paulá ko Sīsuú “kuó ne fakaeʻa mai kiate kitautolu ʻa e poto ʻo e ʻOtuá.” (1 Kolinitō 1:30NW) Ko e poto ʻo Sihová tonu ʻoku fakahaaʻi fakafou mai ʻi hono ʻAló, ʻa Sīsū. Ko e moʻoni, naʻe moʻoni ʻa e meʻá ni ʻo aʻu ki ha tuʻunga naʻe malava ai ʻe Sīsū ke ne pehē: “Ko au mo e Tamai ʻoku ma taha.” (Sione 10:30) Tau sivisiviʻi angé ʻa e tafaʻaki ʻe tolu ʻa ia naʻe fakahāhā ai ʻe Sīsū ʻa e “poto mei he ʻOtuá.”

Meʻa Naʻá Ne Akoʻí

4. (a) Ko e hā ʻa e kaveinga ʻo e pōpoaki ʻa Sīsuú, pea ko e hā naʻe mahuʻinga lahi ai iá? (e) Ko e hā naʻe ʻaonga maʻu ai pē ʻa e akonaki ia ʻa Sīsuú pea lelei taha ki heʻene kau fanongó?

4 ʻUluakí, fakakaukau angé ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsuú. Ko e kaveinga ʻo ʻene pōpoakí ko e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá.’ (Luke 4:43) Naʻe mahuʻinga ʻaupito ia koeʻuhi ko e ngafa ko ia ʻe fakahoko ʻe he Puleʻangá ʻi hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová​—ʻa ia ʻoku kau ai hono ongoongo ko ha Tokotaha Pule māʻoniʻoní​—pea ʻi hono ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki tuʻuloa ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI heʻene faiakó, naʻe toe fai ai ʻe Sīsū ʻa e akonaki fakapotopoto ki he moʻui fakaʻahó. Naʻá ne fakamoʻoniʻi ai ko ia tonu naʻe tomuʻa tala ko e “Faleʻi Fakaofo.” (Aisea 9:6NW) Ko e moʻoni, ʻe lava fēfē ke ʻikai fakaofo ʻene akonakí? Naʻá ne maʻu ha ʻilo loloto ki he Folofola ʻa e ʻOtuá mo hono finangaló, ko ha mahino māʻalaʻala ki he natula ʻo e tangatá, pea mo ha ʻofa loloto ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko ia ai, ko ʻene akonakí naʻe ʻaonga maʻu pē pea lelei taha ki heʻene kau fanongó. Naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻa e “ngaahi lea ʻo e moʻui taʻengata.” ʻIo, ʻi he muimui ki aí, ʻoku iku ai ʻene akonakí ki he fakamoʻui.​—Sione 6:68.

5. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga-lea naʻe kāpui ʻe Sīsū ʻi he Malanga he Moʻungá?

5 Ko e Malanga ʻi he Moʻungá ko ha fakatātā tuʻu-ki-muʻa ia ʻo e poto taʻealafakatataua ʻoku maʻu ʻi he ngaahi akonaki ʻa Sīsuú. Ko e malanga ko ʻení, hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Mātiu 5:3–7:27, ʻe feʻunga pē nai mo e miniti ʻe 20 ke fakahoko aí. Kae kehe, ko e akonaki ʻi aí ʻoku taʻefakangatangata ia​—ʻo ʻaonga tatau pē ʻi he ʻahó ni mo e taimi naʻe ʻuluaki ʻomai aí. Naʻe kāpui ai ʻe Sīsū ha ngaahi tuʻunga-lea lahi, ʻo kau ai ʻa e founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi vā mo e niʻihi kehé (5:23-26, 38-42; 7:1-5, 12), founga ke tauhi maʻu ai ʻa e maʻa fakaeʻulungāngá (5:27-32), mo e founga ke moʻui ai ʻi ha moʻui mohu taumuʻá (6:19-24; 7:24-27). Ka naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono tala pē ki heʻene kau fanongó ʻa e ʻalunga fakapotopotó; naʻá ne fakahāhaaʻi kiate kinautolu ʻaki hono fakamatalaʻi, fakaʻuhingaʻi, pea ʻoange mo e fakamoʻoni.

6-8. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga mālohi ki he fakaʻehiʻehi mei he loto-moʻuá ʻoku ʻomai ʻe Sīsuú? (e) Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi ko e akonaki ʻa Sīsuú ʻoku tapua mei ai ʻa e poto mei ʻolungá?

6 Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he akonaki fakapotopoto ʻa Sīsū ki he founga ke fekuki ai mo e loto-moʻua fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakamatelié, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Mātiu vahe 6. “ʻOua naʻa mou lotomoʻua koeʻuhi ko hoʻomou moʻui, ha meʻa te mou kai pe ha meʻa te mou inu; ʻumaʻā homou sino, ki ha meʻa te mou ʻai ki ai,” ko e faleʻi ia ʻa Sīsū kiate kitautolú. (Veesi 25) Ko e meʻakaí mo e valá ko e ongo fiemaʻu tefito ia, pea ʻoku fakaenatula pē ke loto-hohaʻa fekauʻaki mo hono maʻu iá. Ka ʻoku tala mai ʻe Sīsū kiate kitautolu ke “ʻoua . . . [ʻe] lotomoʻua” fekauʻaki mo e ngaahi meʻa peheé. b Ko e hā hono ʻuhingá?

7 Fanongo ki hono fakamatalaʻi fakatupu tuipau ʻe Sīsuú. Koeʻuhi kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kitautolu ʻa e moʻuí mo ha sino, meʻa ní heʻikai te ne tokonaki mai ha meʻakai ke fakatolonga ʻaki ʻa e moʻui ko iá pea mo e vala ke fakavalaʻi ʻaki ʻa e sino ko iá? (Veesi 25) Kapau ʻoku tokonaki ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻakai ki he fanga manu puná peá ne fakakofu fakaʻofoʻofa ʻa e ngaahi matalaʻiʻakaú, huanoa hake ai ʻa ʻene tokanga ki heʻene kau lotu fakaetangatá! (Veesi 26, 28-30) Ko hono moʻoní, ko e loto-moʻua tōtuʻá ʻoku taʻeʻaonga ia. ʻOku ʻikai te ne lava ke fakalahi atu ʻetau moʻuí naʻa mo ha kiʻi falakiseni. c (Veesi 27) ʻE malava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei he loto-moʻuá? ʻOku akonaki mai ʻa Sīsū kiate kitautolu: Hanganaki fakamuʻomuʻa ʻi he moʻuí ʻa e lotu ki he ʻOtuá. Ko e faʻahinga ʻoku fai peheé ʻoku malava ke nau tuipau ko e kotoa ʻo ʻenau ngaahi fiemaʻu fakaʻahó “ʻe ʻatu mo ia foki” kiate kinautolu ʻe heʻenau Tamai fakahēvaní. (Veesi 33) Fakaʻosí, ʻoku ʻomai ʻe Sīsū ha fokotuʻu mātuʻaki ʻaonga ʻaupito​—tokanga ki he meʻa pē ʻo e ʻaho ko iá. Ko e hā ke tānaki mai ai ʻa e ngaahi loto-moʻua ʻo e ʻapongipongí ki he ngaahi loto-moʻua ʻo e ʻaho ní? (Veesi 34) Tuku kehe ia, ko e hā ke hohaʻa taʻetotonu ai fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe ʻikai ʻaupito nai ke hokó? Ko hono ngāueʻaki ʻa e akonaki fakapotopoto peheé ʻoku malava ke ne fakahaofi kitautolu mei he loto-mamahi lahi ʻi he māmani loto-mafasiá ni.

8 ʻOku hā mahino, ko e akonaki naʻe ʻomai ʻe Sīsuú ʻoku ʻaonga tatau pē he ʻahó ni mo e taimi ko ia naʻe ʻomai ai ʻi he meimei taʻu ʻe 2,000 kuo maliu atú. ʻIkai ko e fakamoʻoni ia ʻo e poto mei ʻolungá? Naʻa mo e faleʻi lelei taha mei he kau faleʻi fakaetangatá ʻoku hehema ke hoko ʻo ʻosi hono taimí pea ʻoku vave ki hono toe fakaleleiʻi pe fetongi. Kae kehe, ko e ngaahi akonaki ia ʻa Sīsuú ʻoku kei ʻaonga pē ia ʻi he faai mai ʻa e taimí. Ka ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻohovale ai, he naʻe leaʻaki ʻe he Tokotaha Faleʻi Fakaofo ia ko ʻení “ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻOtua.”​—Sione 3:34.

Ko ʻEne Founga Faiakó

9. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe ha kau sōtia ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e akonaki ʻa Sīsuú, pea ko e hā naʻe ʻikai ko ha fakalahi ai ʻení?

9 Ko e tafaʻaki hono ua ʻa ia naʻe tapua mai ai ʻe Sīsū ʻa e poto ʻo e ʻOtuá ko ʻene founga faiakó. ʻI he taimi ʻe taha, ko e kau sōtia ko ia naʻe fekauʻi mai ke puke atu iá naʻa nau foki halaʻatā, ʻo pehē: “ʻA, Teʻeki ha tangata ʻe lea hange ko ia.” (Sione 7:45, 46) Naʻe ʻikai ko ha fakalahi ʻeni. ʻI he kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo moʻui maí, ko Sīsū, ʻa ia naʻe haʻu “mei ʻolunga,” naʻá ne maʻu ʻa e tukuʻanga lahi taha ʻo e ʻilo mo e taukei ʻa ē ʻoku malava ke maʻu ia mei aí. (Sione 8:23) Naʻá ne faiako moʻoni ʻi he tuʻunga ne ʻikai lava ha toe tangata kehe ia ke faiako ai. Fakakaukau angé ki he foʻi founga pē ʻe ua ʻa e Faiako poto ko ʻení.

“Naʻe fakatumutumu ʻa e fuʻu kakaí ʻi heʻene founga faiakó”

10, 11. (a) Ko e hā ʻoku tau ofo moʻoni ai ʻi hono ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi pealapelí, pea ko e hā ʻa e fakatātā ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mātuʻaki ola lelei ai ʻa e ngaahi pealapeli ʻa Sīsuú ki he faiakó?

10 Ngāue ola lelei ʻaki ʻo e ngaahi talanoa fakatātaá. “Naʻe leaʻaki ʻe Sisu ki he kakai ʻi he fakatātā,” ko e meʻa ia ʻoku tala mai kiate kitautolú. “Pea naʻe ʻikai te ne leaʻaki ha meʻa kiate kinautolu, ʻo taʻe ha fakatātā.” (Mātiu 13:34) ʻOku tau ofo moʻoni ʻi heʻene malava taʻefakatataua ke akoʻi ʻa e ngaahi moʻoni lolotó fakafou ʻi he ngaahi meʻa fakaʻahó. Ko e kau faʻa ʻoku nau tō ʻa e tengaʻi ʻakau, kau fefine ʻoku nau teuteu ke taʻo mā, fānau ʻoku nau vaʻinga ʻi he ngaahi malaʻe fakataú, kau tangata toutai ʻoku nau toho honau ngaahi kupengá, kau tauhi-sipi ʻoku nau kumi ki he fanga sipi molé​—ko e ngaahi meʻa ʻeni naʻe tuʻo lahi ʻa e sio ai ʻa ʻene kau fanongó. ʻI he taimi ʻoku fakafekauʻaki ai ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻingá ki he ngaahi meʻa anga-mahení, ʻoku maongo vave ai mo loloto ki he ʻatamaí mo e lotó ʻa e ngaahi moʻoni peheé.​—Mātiu 11:16-19; 13:3-8, 33, 47-50; 18:12-14.

11 Naʻe faʻa ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e ngaahi pealapeli, ngaahi talanoa nounou ʻa ia ʻoku malava ke maʻu mei ai ʻa e ngaahi moʻoni fakaeʻulungaanga mo fakalaumālie. Koeʻuhi ʻoku faingofua ange ke mahinoʻi mo manatuʻi ʻa e ngaahi talanoá ia ʻi he ngaahi fakakaukau taʻealamahinoʻí, naʻe tokoni ʻa e ngaahi pealapelí ki hono tauhi maʻu ʻa e akonaki ʻa Sīsuú. ʻI he ngaahi pealapeli lahi, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Sīsū ʻene Tamaí ʻaki ha ngaahi talanoa fakatātā mahino ʻe ʻikai malava ke ngalongofua. Ko e fakatātaá, ko hai ʻoku ʻikai malava ke ne mahinoʻi ʻa e taumuʻa ʻo e pealapeli fekauʻaki mo e foha maumau-koloá​—ʻa ia ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi ai ʻe ha taha kuo ʻalu hē ʻa e fakatomala loto-moʻoní, ʻe ongoʻi fakaʻofaʻia ʻa Sihova pea tali anga-ʻofa mai ʻa e tokotaha ko iá?​—Luke 15:11-32.

12. (a) ʻI he founga fē naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fehuʻí ʻi heʻene faiakó? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakasīlongoʻi ʻe Sīsū ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau fehuʻia hono mafaí?

12 Ngāue pōtoʻi ʻaki ʻa e ngaahi fehuʻí. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fehuʻí ke ʻai ʻene kau fanongó ke nau aʻu ki heʻenau ngaahi fakamulituku pē ʻa kinautolu, sivisiviʻi ʻenau ngaahi fakaueʻilotó, pe fai ha ngaahi fili. (Mātiu 12:24-30; 17:24-27; 22:41-46) ʻI hono fehuʻia ʻe he kau taki lotú pe naʻá ne maʻu ha mafai foaki mei he ʻOtuá, naʻe tali ange ʻe Sīsū: “Ko e fai papitaiso ʻa Sione, naʻe mei he langi ia, pe mei he tangata?” ʻI hono fakamoʻutāfuʻua ʻe he fehuʻí, naʻa nau fakaʻuhinga pē ʻi honau lotolotongá: “Kapau te tau tali, mei langi; te ne pehē mai, Pea ko e ha ai naʻe ʻikai te mou tuitala kiate ia? Pea kapau te tau pehe, Mei he tangata; kae telia ʻa e kakai; he ʻoku nau lau kotoa pe ko e palofita ʻa Sione.” Fakaʻosí, naʻa nau tali: “ʻOku ʻikai te mau ʻilo.” (Maʻake 11:27-33; Mātiu 21:23-27) ʻAki ha fehuʻi maʻamaʻa, naʻe fakasīlongoʻi ai ʻe Sīsū kinautolu pea fakahaaʻi ai ʻa e kākā ʻi honau lotó.

13-15. ʻOku anga-fēfē hono tapua mai ʻe he pealapeli fekauʻaki mo e Samēlia anga-fakakaungāʻapí ʻa e poto ʻo Sīsuú?

13 ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe fakatahaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi foungá ʻaki hono fakahūhū ʻa e ngaahi fehuʻi fakatupunga-fakakaukaú ki heʻene ngaahi talanoa fakatātaá. ʻI he taimi naʻe ʻeke ai ʻe ha loea Siu kia Sīsū pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, naʻe fakahanga ia ʻe Sīsū ki he Lao ʻa Mōsesé, ʻa ia ʻoku tuʻutuʻuni mai ai ke ʻofa ki he ʻOtuá mo e kaungāʻapí. ʻI heʻene fie fakatonuhiaʻi iá, naʻe ʻeke ʻe he tangatá: “Pea ko hai nai hoku kaungaʻapi?” Naʻe tali ʻe Sīsū ʻaki hono fai ha talanoa. Ko ha tangata Siu naʻe fononga tokotaha ʻi he taimi naʻe ʻohofi ai ia ʻe ha kau kaihaʻakau, ʻa ia naʻa nau liʻaki ia kuo mei mate. Naʻe fononga mai ha ongo tangata Siu ai, ʻuluakí ko ha taulaʻeiki pea hoko mai leva ai ha Līvai. Naʻá na fakatou tukunoaʻi ia. Ka naʻe hoko mai leva ai ha tokotaha Samēlia. ʻI hono ueʻi ʻe he fakaʻofaʻiá, naʻá ne faitoʻo fakaalaala ʻa e ngaahi lavea ʻo e tokotaha kafó peá ne anga-ʻofa ʻo ʻave ia ki ha feituʻu malu ʻo ha fale-talifononga ʻa ia naʻe malava ke fakaakeake ai. ʻI hono fakaʻosi ʻa e talanoá, naʻe ʻeke ʻe Sīsū ki he tokotaha naʻe fehuʻí: “Ko hai ʻi he toko tolu ni, ʻi hoʻo poa, naʻe hoko ko e kaungaʻapi ʻo e siana naʻe moʻua ʻe he kaihaʻakau?” Naʻe ueʻi ʻa e tangatá ke ne tali: “Ko ia naʻa ne fai ʻofa ki he tangata.”​—Luke 10:25-37.

14 ʻOku anga-fēfē hono tapua ʻe he pealapelí ʻa e poto ʻo Sīsuú? ʻI he ʻaho ʻo Sīsuú, naʻe ngāueʻaki ʻe he kau Siú ʻa e foʻi lea “kaungaʻapi” ki he faʻahinga pē naʻa nau tauhi ʻenau ngaahi talatukufakaholó​—ʻo ʻikai ʻaupito ki he kau Samēliá. (Sione 4:9) Kapau naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e talanoá ko ha tokotaha Samēlia naʻe kafó pea ko e tokotaha tokoní ko ha Siu, ne mei liliu ai ʻa e tomuʻa fehiʻá? Naʻe faʻufaʻu fakapotopoto ʻe Sīsū ʻa e foʻi talanoá koeʻuhi ke fai ʻe ha tokotaha Samēlia ʻa e tokanga fakaalaala ki ha Siú. Fakatokangaʻi foki, ʻa e fehuʻi naʻe ʻeke ʻe Sīsū ʻi he ngataʻanga ʻo e foʻi talanoá. Naʻá ne liliu ʻa e tokangataha fekauʻaki mo e foʻi lea ko e “kaungaʻapi.” Ko hono moʻoní, naʻe ʻeke ʻe he loeá: ‘Ko hai ʻoku totonu ke hoko ko e fakamaʻungaʻanga ia ʻo ʻeku ʻofa fakakaungāʻapí?’ Ka naʻe ʻeke ʻe Sīsū: “Ko hai ʻi he toko tolu ni, ʻi hoʻo poa, naʻe hoko ko e kaungaʻapi?” Naʻe fakahanga ʻe Sīsū ʻa e tokangá, ʻo ʻikai ki he tokotaha naʻá ne maʻu ʻa e anga-ʻofá, ʻa e tokotaha naʻe kafó, ka ki he tokotaha ko ia naʻá ne fakahāhaaʻi ʻa e anga-ʻofá, ʻa e Samēliá. Ko ha kaungāʻapi moʻoni ʻokú ne tomuʻa fakahāhaaʻi ʻe ia ʻa e ʻofá ki he niʻihi kehé tatau ai pē pe ko e hā honau ʻātakai fakafaʻahingá. Ne ʻikai mo ha toe founga ke ʻai ai ʻe Sīsū ʻene poiní ke ola lelei ange.

15 ʻOku ʻi ai ha ofo ʻi he fakatumutumu ʻa e fuʻu kakaí ʻi he ‘founga faiako’ ʻa Sīsuú pea nau ʻunuʻunu ai kiate iá? (Mātiu 7:28, 29) ʻI he taimi ʻe taha naʻe nofo ai pē “ha fuʻu kakai” ʻo ofi kiate ia ʻi he ʻaho ʻe tolu, naʻa mo e ʻikai ha meʻakai!​—Maake 8:1, 2.

Ko ʻEne Founga Moʻuí

16. ʻI he founga fē naʻe ʻomai ai ʻe Sīsū ʻa e “fakamoʻoni ʻaonga” naʻe puleʻi ia ʻe he poto fakaʻotuá?

16 Ko ha tafaʻaki hono tolu ʻa ia naʻe tapua mai ai ʻe Sīsū ʻa e poto ʻo Sihová ko ʻene founga moʻuí. ʻOku ʻaonga ʻa e potó; ʻoku ngāue ia. “Ko hai ʻi homou lotolotongá ʻoku potó?” ko e fehuʻi ia ʻa e ākonga ko Sēmisí. Pea naʻá ne tali ʻene fehuʻi pē ʻaʻaná, ʻo pehē: “Tuku ki hono ʻulungaanga totonú ke ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻaonga fekauʻaki mo iá.” (Sēmisi 3:13, The New English Bible) Ko e founga naʻe tōʻongaʻaki ʻe Sīsuú naʻá ne ʻomai ʻa e “fakamoʻoni ʻaonga” naʻe puleʻi ia ʻe he poto fakaʻotuá. Tau lāulea angé ki he founga naʻá ne fakahāhā ai ʻa e fakafuofua leleí fakatouʻosi ʻi heʻene founga moʻuí mo ʻene ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé.

17. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau fakahāhaaʻi naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e fakakaukau mafamafatatau haohaoa ʻi heʻene moʻuí?

17 Kuó ke fakatokangaʻi ko e kakai ko ia ʻoku ʻikai te nau maʻu ha fakafuofua leleí ʻoku nau faʻa tō mamaʻo? ʻIo, ʻoku fiemaʻu ʻa e potó ke hoko ai ʻo mafamafatatau. ʻI hono tapua mai ʻa e poto fakaʻotuá, naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e mafamafatatau haohaoa. Hiliō he meʻa kotoa, naʻá ne fakamuʻomuʻa ʻi heʻene moʻuí ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié. Naʻá ne mātuʻaki femoʻuekina ʻi he ngāue ko hono fanongonongo ʻa e ongoongo leleí. “Ko ia ia naʻa ku haʻu ai,” ko ʻene leá ia. (Maʻake 1:38) Ko hono moʻoní, naʻe ʻikai ko e meʻa mahuʻinga tefito ia kiate iá ʻa e ngaahi meʻa fakamatelié; ʻoku hā naʻe siʻi ʻaupito ʻa e meʻa fakamatelie naʻá ne maʻú. (Mātiu 8:20) Kae kehe, naʻe ʻikai ko ha taha anga-fefeka ia. ʻI he hangē ko ʻene Tamaí, ʻa e “ʻOtua fiefiá,” ko Sīsuú ko ha tokotaha fiefia, pea naʻá ne fakalahi atu ai ʻa e fiefia ʻa e niʻihi kehé. (1 Tīmote 1:11NW; 6:15) ʻI he taimi naʻá ne ʻi ha kātoanga mali aí​—ʻi he anga-mahení ko ha meʻa naʻe fakaʻilongaʻi ʻaki ʻa e ngaahi fasi, hiva, mo e fiefia​—naʻe ʻikai te ne ʻi aí ke ʻai ke taʻeoli ʻa e kātoangá. ʻI he ʻosi ʻa e uainé, naʻá ne liliu ʻa e vaí ko e uaine lelei, ko ha inu ʻokú ne “fakafiefia ʻa e loto ʻo siʻi vaivai.” (Sāme 104:15; Sione 2:1-11) Naʻe tali ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fakaafe lahi ki he kaí, pea naʻá ne faʻa ngāueʻaki ʻa e taimi ko iá ke faiako ai.​—Luke 10:38-42; 14:1-6.

18. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e fakakaukau taʻemele ʻi heʻene ngaahi feangainga mo ʻene kau ākongá?

18 Naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e fakakaukau taʻemele ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé. Ko ʻene vavanga ki he natula ʻo e tangatá naʻá ne maʻu ai ha fakafuofua totonu ki heʻene kau ākongá. Naʻá ne ʻiloʻi lelei naʻe ʻikai te nau haohaoa. Ka, naʻá ne lāuʻilo ki honau ngaahi ʻulungaanga leleí. Naʻá ne sio ki he malava ʻi he kau tangata ko ʻeni naʻe tohoaki mai ʻe Sihová. (Sione 6:44) Neongo ʻenau ngaahi tōnounoú, naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ha loto-lelei ke falala kiate kinautolu. ʻI hono fakahāhaaʻi ʻa e falala ko iá, naʻá ne vaheʻi atu ha fatongia mamafa ki heʻene kau ākongá. Naʻá ne fekau atu kinautolu ke nau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí, pea naʻá ne falala ki heʻenau malava ke fakahoko ʻa e fekau ko iá. (Mātiu 28:19, 20) ʻOku fakamoʻoniʻi mai ʻe he tohi ʻa Ngāué naʻa nau fakahoko loto-tōnunga ʻa e ngāue naʻá ne fekau kiate kinautolu ke nau faí. (Ngāue 2:41, 42; 4:33; 5:27-32) Ko ia ai, ʻoku hā mahino, naʻe poto ʻa Sīsū ʻi heʻene falala kiate kinautolú.

19. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū naʻá ne “anga-mokomoko mo loto-fakatōkilalo”?

19 Hangē ko ia naʻa tau fakatokangaʻi ʻi he Vahe 20, ʻoku fakafekauʻaki ai ʻe he Tohitapú ʻa e anga-fakatōkilaló mo e anga-maluú pea mo e potó. Ko hono moʻoní, ʻoku fokotuʻu ʻe Sihova ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei tahá ʻi he meʻá ni. Kae fēfē ʻa Sīsū? Ko e meʻa fakalotomāfana ke sio ki he anga-fakatōkilalo naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻi he feangainga mo ʻene kau ākongá. ʻI he tuʻunga ko ha tangata haohaoá, naʻá ne māʻolunga ange ʻiate kinautolu. Neongo ia, naʻe ʻikai te ne siolalo ki heʻene kau ākongá. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne feinga ke ʻai kinautolu ke nau ongoʻi ʻoku nau māʻulalo ange pe taʻefeʻunga. ʻI hono kehé, naʻá ne fakaʻatuʻi fekauʻaki mo honau ngaahi ngataʻangá pea anga-kātaki ki heʻenau ngaahi tōnounoú. (Maʻake 14:34-38; Sione 16:12) ʻIkai ʻoku mahuʻinga naʻa mo e fānaú naʻa nau ongoʻi fiemālie ʻia Sīsū? Ko hono moʻoní, naʻa nau ongoʻi tohoekina kiate ia koeʻuhi naʻa nau ʻiloʻi naʻá ne “anga-malū mo loto-fakatōkilalo.”​—Mātiu 11:29NW; Maʻake 10:13-16.

20. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e anga-fakaʻatuʻí ʻi he feangai mo e fefine Senitaile ko ia naʻe maʻu ʻene taʻahiné ʻe he tēmenioó?

20 Naʻe fakahāhaaʻi ʻe Sīsū ʻa e anga-fakatōkilalo fakaʻotuá ʻi ha toe founga mahuʻinga ʻe taha. Naʻá ne fakaʻatuʻi, pe ʻulutukua, ʻi he taimi naʻe ʻai ai ʻe he mēsí ʻa e meʻá ni ke totonú. Ko e fakatātaá, manatuʻi ʻa e taimi naʻe kole ai ha fefine Senitaile kiate ia ke ne fakamoʻui ʻene taʻahine naʻe maʻukovia ʻe he tēmenioó. ʻI he ngaahi founga kehekehe ʻe tolu, naʻe ʻuluaki fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū heʻikai te ne tokoniʻi ia​—ʻuluakí, ʻaki ʻa e fakaʻehiʻehi mei hono fai ha tali kiate ia; uá, ʻaki hono fakahā fakahangatonu naʻe fekau mai iá, ʻo ʻikai ki he kau Senitailé, ka ki he kau Siú; pea ko hono tolú, ʻaki hono fai ha talanoa fakatātā naʻe fakahoko anga-ʻofa atu ai ʻa e poini tatau pē. Kae kehe, naʻe vilitaki ʻa e fefiné, ʻo ʻoatu ʻa e fakamoʻoni ʻo e tui taha kehe atu. ʻI he fakakaukau atu ki he tuʻunga makehe ko ʻení, naʻe anga-fēfē ʻa e tali ki ai ʻa Sīsuú? Naʻá ne fai ʻa e meʻa tofu pē ko ia naʻá ne fakahā heʻikai te ne faí. Naʻá ne fakamoʻui ʻa e taʻahine ʻa e fefiné. (Mātiu 15:21-28) Ko ha anga-fakatōkilalo fakaofo ē, ʻikai ko ia? Pea manatuʻi, ko e anga-fakatōkilaló ko e makatuʻunga ia ʻo e poto moʻoní.

21. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau feinga ke faʻifaʻitaki ki he angaʻitangata, lea, mo e ngaahi founga ʻa Sīsuú?

21 He fakamālō lahi ē ko kitautolu ʻi hono fakahā mai ʻe he ngaahi Kōsipelí ʻa e ngaahi lea mo e ngaahi ngāue ʻa e tangata poto lahi taha kuo moʻui maí! ʻAi ke tau manatuʻi ko Sīsuú ko ha tapua haohaoa mai ia ʻo ʻene Tamaí. ʻI he faʻifaʻitaki ki he angaʻitangata, lea, mo e ngaahi founga ʻa Sīsuú, te tau fakatupulekina ai ʻa e poto mei ʻolungá. ʻI he vahe hono hokó, te tau sio ai ki he founga ʻe malava ke tau ngāueʻaki ai ʻa e poto fakaʻotuá ʻi heʻetau moʻuí.

a ʻI he ngaahi taimi ʻo e Tohitapú, naʻe ngāue ʻa e kau tufungá ʻi hono langa ʻa e ngaahi fale, faʻu ʻa e nāunau fale, mo hono ngaohi ʻa e ngaahi meʻangāue ki he ngoué. Ko Sasitini Māʻata, ʻo e senituli hono ua T.S., naʻá ne tohi fekauʻaki mo Sīsū: “Naʻá ne tōʻongaʻaki ʻa e ngāue ko ha tufunga ʻi he lotolotonga ʻo e kakai tangatá, ʻo ngaohi ʻa e ngaahi palau mo e ngaahi ʻioke.”

b Ko e foʻi veape faka-Kalisi naʻe liliu ko e “lotomoʻua” ʻoku ʻuhingá “ko e fakaleluʻi ʻa e fakakaukaú.” Hangē ko ia naʻe ngāueʻaki ʻi he Mātiu 6:25, ʻoku lave ia ai ki he hohaʻa tailiili ʻokú ne fakaleluʻi pe vahevaheʻi ʻa e ʻatamaí, ʻo toʻo ai ʻa e fiefiá mei he moʻuí.

c Ko hono moʻoní, kuo fakahaaʻi ʻe he fakatotolo fakasaienisí ko e loto-hohaʻa tōtuʻá mo e loto-mafasiá ʻoku malava ke na ʻai kitautolu ki he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo e mahaki kātiovasikulā pea mo e ngaahi mahaki kehe lahi ʻoku malava ke ne fakanounouʻi ʻa e moʻuí.