1-3. (a) Tongana nyen Salomon afa pendere ndara na lege so lo leke mbeni tënë na popo ti amama use? (b) Jéhovah azê ti mû nyen na e? Ahundango tënë wa abâ gigi?

TËNË ni ayeke lani ngangu: awali use ayeke papa na ndo bébé oko. Awali ni so alango na da oko, na mbeni adü molenge ngoi kete na peko ti mba ti lo. Me mbeni bébé ni akui, na awali oko oko so atene ni si ni yeke mama ti bébé so angbâ na fini. * Mbeni zo ti duti témoin ti ye so asi so ayeke pëpe. Peut-être a gue na tënë ni na gbele ngbanga awe, me a ngbâ gi tongaso. Na nda ni, a gue na tënë ni na gbele Salomon, gbia ti Israël. Fade lo yeke hinga tâ tënë ni la?

² Na peko ti so Salomon amä awali ni teti mbeni ngoi, lo hunda ti tene a ga na lo mbeni yongoro zeme. Na fango so lo sala ye ni na bê kue, lo hunda ti tene a fâ yâ ti molenge ni so use, na a mû mbage oko oko na awali ni. Mo ye ti bâ, tâ mama ti bébé ni atoto na gbele gbia ni ti mû molenge ni, so lo ye lo mingi, na mbeni wali ni. Me mba ti lo ni angbâ lakue ti tene so a lingbi a fâ yâ ti molenge ni so use. Salomon ahinga fadeso tâ tënë ni awe. Lo hinga ndoye so mama ayeke na ni teti molenge ti yâ ti lo; na lo mû hingango ye so ti leke na tënë ni. Tara ti bâ dengo bê ti mama ni tongana Salomon amû bébé ni na lo, na lo tene: “Lo yeke mama ti lo.”—1 aGbia 3:16-27.

 ³ So tâ pendere ndara la pëpe? Tongana azo amä tongana nyen Salomon aleke tënë ni, bê ti ala adö, teti “ala bâ ndara ti Nzapa ayeke na yâ lo”. Tâ tënë, Nzapa si amû ndara so na Salomon, lo mû nga na lo “bê ti ndara na bê ti hinga ye”. (1 aGbia 3:12, 28). Ka ti e, e nga kue e lingbi ti wara ndara ti Nzapa? Biani, teti yingo apusu Salomon ti sû atënë so na mbeti: “L’Eternel amû ndara.” (aProverbe 2:6). Ndara ayeke ngangu ti sala kusala nzoni na hingango ye, ngangu ti gbungo nda ti ye, nga na ti bango nda ti ye. Na Jéhovah azê ti mû ni na azo so agi ni na bê ti ala kue. E lingbi ti wara ndara so alondo na nduzu tongana nyen? E lingbi ti sala kusala na ni na yâ fini ti e tongana nyen?

4-7. Aye osio so a hunda ti wara ndara ayeke so wa?

⁴ Ti wara ndara ti Nzapa, a lingbi e duti na kota hingango ndo wala e manda mbeti ayo? Oko pëpe. Atâa dutingo ti e wala hingango ye ti e ayeke so wa, Jéhovah aye ti kangbi ndara ti lo na e (1 aCorinthien 1:26-29). Me a lingbi e mû li ni, teti Bible awa e ti “gi lege ti wara ndara”. (aProverbe 4:7). E lingbi ti sala ni tongana nyen?

⁵ Kozoni kue, a lingbi e kpe mbito ti Nzapa. A-Proverbe 9:10 atene: “Kpengo mbito ti L’Eternel ayeke komansema ti ndara [“kozo ye so ague na zo na ndara”, The New English Bible].” Kpengo mbito ti Nzapa ayeke na gere ti tâ ndara, ngbanga ti so ndara ayeke ngangu ti sala kusala nzoni na hingango ye. Ti kpe mbito ti Nzapa ayeke ti dö na mbito pëpe na gbele lo, me ayeke ti ne lo, ti yekia lo, na ti zia bê kue na lo. Mara ti mbito so ayeke nzoni, na ayeke na ngangu ti pusu e ti sala ye alingbi na ye so e hinga na ndo ye so bê ti Nzapa aye nga na asalango ye ti lo. Mbeni lege nde ti ndara ti tene e mû ni ayeke pëpe, teti andia ti Jéhovah aga lakue na aye ti nzoni mingi na azo so abata ni.

⁶ Use ni, a lingbi e duti na tâ be-ti-molenge. Ndo so tâ be-ti-molenge  ayeke dä pëpe, ndara ti Nzapa ayeke nga dä pëpe (aProverbe 11:2). Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so tongana e yeke na tâ be-ti-molenge, e yeke ndulu ti yeda so e hinga ye kue pëpe, so tënë ti bê ti e ayeke lakue na lege ni pëpe, na so a lingbi e hinga bibe ti Jéhovah na ndo ambeni tënë. Jéhovah “ake azo ti kpengba-li”, wala azo ti baba, me lo ye ti mû ndara na ala so ayeke na tâ be-ti-molenge.—Jacques 4:6.

⁷ Ota kota ye ni ayeke mandango Tënë ti Nzapa. A yeke na yâ ni si a fa ndara ti Jéhovah. Ti wara ndara so, a lingbi e sala ngangu ti gi ni (aProverbe 2:1-5). Osio ye ni ayeke sambela. Tongana e hunda na Nzapa na bê kue ti wara ndara, lo yeke mû ni ande na e mingi (Jacques 1:5). Lo yeke mä asambela so e tene na lo ti wara mungo maboko ti yingo ti lo. Yingo so ayeke mû lege na e ti wara mosoro na yâ Tënë ti lo, so alingbi ti mû maboko na e ti leke akpale, ti kpe akpale ni, nga ti mû anzoni desizion.—Luc 11:13.

8. Tongana e wara biani ndara ti Nzapa awe, a yeke bâ ni tongana nyen?

⁸ Tongana ti so e bâ na chapitre 17 awe, ndara ti Jéhovah ayeke sala ye ti nzoni. Ni la, tongana e wara biani ndara ti Nzapa awe, a yeke bâ ni polele na yâ tambela ti e. Na yâ mbeti ti lo, disciple Jacques afa alengo ti ndara so tongaso: “Ndara so alondo na nduzu ayeke na sioni oko pëpe, ndara so ayeke na siriri, a yeke na nzobe, a mä tënë fade [fade], a si na be-nzoni na lengo ti nzoni, a dë kite pëpe [wala, a yeke mû mbage ti mbeni zo pëpe], na a yeke na ndendia pëpe.” (Jacques 3:17). Na ndembe so e yeke bâ ambage oko oko ti ndara ti Nzapa so, e lingbi ti hunda tele ti e: ‘Ndara so alondo na nduzu ayeke sala kua na yâ fini ti mbi la?’

9. Ti duti na sioni oko pëpe aye ti tene nyen? Ngbanga ti nyen a yeke na lege ni si a zia ni na kozo molongo ti lengo ti ndara?

⁹ “Ayeke na sioni oko pëpe.” Tënë so aye ti tene so sioni kete  ayeke pëpe na yâ mbeni zo atâa na gigi wala na yâ ni. Bible azia kamba na popo ti ndara na bê, me ndara ti nduzu alingbi ti lï pëpe na yâ bê so asioni bibe nga na asioni nzara, nga na asioni ye so apusu zo ti sala ye ayeke na yâ ni (aProverbe 2:10; Matthieu 15:19, 20). Me, tongana e so e yeke mbilimbili-kue pëpe, e sala kue alingbi na dutingo so ti wara bê so ayeke na sioni oko pëpe, e yeke ‘zia ande sioni, na e yeke sala nzoni’. (Psaume 37:27; aProverbe 3:7). So a zia dutingo na sioni oko pëpe na kozo molongo ti lengo ti ndara ayeke na lege ni, ni la pëpe? Teti tongana e yeke sioni na lege ti salango ye ti e nga na ti yingo, tongana nyen e lingbi ti fa biani tanga ti alengo ti ndara so alondo na nduzu?

10, 11. (a) Ngbanga ti nyen a yeke kota ye ti tene e ye siriri? (b) Tongana mo bâ so mo zia ngonzo na bê ti mba ti mo wamabe, tongana nyen mo lingbi ti fa so mo ye ti ga na siriri? (Bâ nga kete tënë na gbe ni).

¹⁰ “Ayeke na siriri.” Ndara ti yayu apusu e ti gi siriri, so ayeke mbeni lengo ti yingo ti Nzapa (aGalate 5:22). E yeke sala ngangu ti fâ pëpe yâ ti “kamba ti siriri” so abungbi azo ti Jéhovah oko (aÉphésien 4:3). Tongana wusuwusu alondo, e yeke sala nga kue ti kiri na siriri. Ngbanga ti nyen a yeke kota ye? Bible atene: “I duti na siriri; na fade Nzapa ti ndoye na ti siriri aduti na i.” (2 aCorinthien 13:11). Tongaso, na ngoi kue so e ngbâ ti duti na siriri, Nzapa ti siriri ayeke duti ande na e. Lege so e yeke sala ye na amba ti e wamabe ayeke sala biani ye na ndo songo ti e na Jéhovah. Tongana nyen e lingbi ti fa so e ye ti ga na siriri? Bâ mbeni tapande ni.

¹¹ Tongana mo bâ so mo zia ngonzo na bê ti mbeni mba ti mo wamabe, a lingbi mo sala nyen? Jésus atene: “Tongana mo yeke mû matabisi ti mo na gbele balaga, na mo dabe mo kâ na ita ti mo so ayeke na tënë na li ti mo, mo zia matabisi ti mo na tele ti balaga ni, mo gue mo leke songo na ita ti mo kozoni si, na nda ni, mo ga mo mû matabisi ti mo.” (Matthieu 5:23, 24). Mo lingbi ti sala ye alingbi na wango  so na mungo li ni ti gue ti bâ ita ti mo. A yeke ti “leke songo” na lo. * Ti sala ni, a hunda peut-être na mo ti yeda, me ti ke pëpe, so mo so bê ti lo. Tongana mo bâ lo na bibe ti kiri na siriri na popo ti mo na lo, peut-être ala lingbi ti mä tele na ndo ti ambeni ye nga ti hunda na ti mû pardon na popo ti mba. Tongana mo mû li ni ti leke songo, mo yeke fa so ndara ti Nzapa si afa lege na mo.

12, 13. (a) Tënë ti Jacques 3:17 so a kiri pekoni na “nzobe” aye ti tene nyen? (b) Tongana nyen e lingbi ti fa so e yeke na nzobe?

¹² “A yeke na nzobe.” A ye ti tene nyen ti duti na nzobe? Ti  awandara, a yeke ngangu ti kiri peko ti tënë ti Grec so ayeke na Jacques 3:17 teti “nzobe” na mbeni yanga nde. Azo so ayeke kiri peko ti Bible na mbeni yanga nde asala kusala na atënë tongana ‘ti sala ye na ngangu pëpe’ na ‘ti kanga bê’. Tongana nyen e lingbi ti fa so mbage so ti ndara so alondo na nduzu ayeke sala kua na yâ e?

¹³ A-Philippien 4:5 atene: “I zia azo kue ahinga nzobe ti i.” Mbeni bible nde atene: ‘Ala sala ti tene azo kue abâ so ala yeke azo ti nzoni bê.’ Bâ, kota tënë ni ge ayeke pëpe bango tele ti e mveni, me ayeke bibe so azo ayeke na ni na mbage ti e. Zo ti nzobe ayeke luti lakue pëpe tâ gi na ndo ye so ndia atene, wala lo yeke gi pëpe ti tene azo asala ye tongana ti so lo ye. Nde na so, lo ye ti mä ala, nga tongana a yeke na lege ni, ti yeda na ye so ala ye. Lo yeke sala nga ye na azo na ngangu pëpe. Atâa so a yeke kota ye teti aChrétien kue, a yeke mbilimbili tongaso teti a-ancien. Nzoni bê ayeke gboto azo, ayeke sala si azo aye ti ga ndulu na tele ti a-ancien (1 aThessalonicien 2:7, 8). Tongaso, a yeke nzoni e kue e hunda tele ti e: ‘Azo ahinga so mbi yeke na nzoni bê? Mbi yeda na tënë ti azo?’

14. Tongana nyen e lingbi ti fa so e yeke ‘mä tënë fade fade’?

¹⁴ ‘A mä tënë fade fade.’ A yeke gi na yâ versê oko so ti Mbeti ti Nzapa so a sû na yanga ti Grec si a yeke wara tënë na yanga ti Grec so a kiri pekoni na ‘mä tënë fade fade’. Mbeni wandara atene so “a sala kusala fani mingi na tënë so na yâ sengo ndo ti turugu.” A ye ti tene ti “yeda hio” nga “ti mä yanga.” Zo so ndara so alondo na nduzu afa lege na lo ayeke yeda hio na tënë so Mbeti ti Nzapa atene. A hinga lo pëpe tongana zo so tongana lo mû desizion awe, lo yeke ke ti changé tongana aye afa so ye ni ayeke nde. Nde na so, tongana a fa na lo na lege ti Mbeti ti Nzapa so ye so lo sala wala ye so lo tene ayeke nzoni pëpe, hio lo zia lege ni. A yeke tongaso si azo ahinga na mo?

15. Be-nzoni ayeke nyen? Ngbanga ti nyen a yeke na lege ni so na Jacques 3:17 a sala tënë ti “be-nzoni” na “lengo ti nzoni” legeoko?

¹⁵ “A si na be-nzoni na lengo ti nzoni.” * Be-nzoni ayeke mbeni kota mbage ti ndara so alondo na nduzu, teti a tene ndara so ‘asi na be-nzoni’. Bâ, a sala tënë ti “be-nzoni” na ti “lengo ti nzoni” legeoko. A yeke tâ na lege ni, teti na yâ Bible, fani mingi be-nzoni ayeke tâ bingo bê na azo, bango mawa so adü gbâ ti anzoni kusala. Mbeni bakari afa nda ti be-nzoni tongaso: “A yeke bango mawa ti zo so ye ti ngangu asi na lo, nga gingo lege ti sala mbeni ye ndali ni.” Tongaso, ndara ti Nzapa adë dengo pëpe, wala andu pëpe ye so ayeke gi na yâ li ti zo. Me a londo na bê, na a bâ tënë ti bê ti zo na nene ni. Tongana nyen e lingbi ti fa so e si na be-nzoni?

16, 17. (a) Nde na ndoye ti Nzapa, ye nyen apusu e ti fa nzo tënë, na ngbanga ti nyen? (b) Na alege wa e lingbi ti fa so e si na be-nzoni?

¹⁶ Biani, kota lege ni ayeke ti fa nzo tënë ti Royaume ti Nzapa na azo. Nyen la ayeke pusu e ti sala kua so? Kozoni, a yeke ndoye teti Nzapa. Me a yeke nga be-nzoni, wala bango mawa ti azo (Matthieu 22:37-39). Laso azo mingi ‘akangbi kirikiri tongana angasangbaga so ayeke na berger pëpe.’ (Matthieu 9:36). Aberger ti vorongo ti wataka abâ lege ti ala nzoni pëpe nga avuko lê ti ala na lege ti yingo. Ni la, ala hinga pëpe nzoni fango lege so ayeke na yâ Tënë ti Nzapa, wala anzoni ye so Royaume ni aga ndulu ti ga na ni na ndo sese. Tongaso, tongana e gbu li ti e na ndo aye ti yingo so atia azo so angoro e, bango mawa ti ala ayeke pusu e ti sala ye kue so ayeke na ngangu ti e ti fa na ala pendere ye so Jéhovah aleke ti sala.

¹⁷ Na ambeni lege nde wa e lingbi ti fa so e si na be-nzoni? Dabe mo na tapande ti Jésus ti mbeni zo ti Samarie so awara  mbeni koli so azo anzi lo, apika lo, na abi lo na tele ti lege. Teti so lo bâ mawa ti lo, lo “sala be-nzoni” na koli so, lo kanga akä ti lo, na lo bâ lege ti lo (Luc 10:29-37). Ye so aye ti fa so be-nzoni ahunda ti mû tâ maboko na ala so ayeke na yâ ti bezoin, ni la pëpe? Bible atene na e ti “sala ye ti nzoni na azo kue; na ahon kue, [ti] sala ye ti nzoni na aita ti e awamabe.” (aGalate 6:10). Bâ ambeni lege ni. Mbeni mba ti e wamabe so aga mbakoro awe aye peut-être ti tene a yô lo na kutukutu ti gue na lo na abungbi nga ti kiri na lo na yanga-da. Mbeni womua na yâ ti kongregation ti e aye peut-être ti wara mungo maboko ti tene a leke mbeni ye ti tele ti da ti lo so abuba (Jacques 1:27). Mbeni zo so bê ti lo anze aye peut-être ti mä mbeni “nzo tënë” ti mû ngangu na lo (aProverbe 12:25). Tongana e fa be-nzoni na alege tongaso, e yeke fa polele so ndara so alondo na nduzu ayeke sala kua na yâ e.

18. Tongana ndara so alondo na nduzu afa lege na e, a lingbi e gi lege ti gboto nyen na yâ bê ti e, na ngbanga ti nyen?

¹⁸ ‘A yeke mû mbage ti mbeni zo pëpe.’ Ndara ti Nzapa ahon asioni bibe na mbage ti mbeni mara wala na ndo baba ti kodoro. Tongana ndara tongaso afa lege na e, e yeke sala kue ti gboto na yâ bê ti e bibe kue ti sala nzoni gi na ambeni zo (Jacques 2:9). E yeke sala pëpe ye ti nzoni gi na ambeni zo ndali ti hingango mbeti ti ala, mosoro ti ala, wala kungba ti ala na yâ ti kongregation; e yeke bâ nga na sioni lê pëpe amba ti e wamabe, atâa ala yeke na ye mingi pëpe. Tongana Jéhovah ayeda ti tene mara ti azo so awara ndoye ti lo, a lingbi e bâ ala biani tongana azo so a lingbi ti wara ndoye ti e.

19, 20. (a) Giriri, tënë na yanga ti Grec teti “ndendia” aye ti tene nyen? (b) Tongana nyen e yeke fa so e ‘ndoye aita na ndendia pëpe’? Ngbanga ti nyen a yeke kota ye?

¹⁹ “A yeke na ndendia pëpe.” Tënë na yanga ti Grec teti “ndendia” alingbi ti ndu “zo so asala théâtre”. Giriri, azo ti  théâtre ti Grèce na ti Rome ayeke yü akota masque na lê ti ala. A yeke tongaso si tënë na yanga ti Grec teti “ndendia” andu azo so asala ye ti handa na lê ti azo. A lingbi mbage ti ndara ti Nzapa so asala pëpe gi ye na ndo lege so e yeke sala ye na amba ti e wamabe, me nga na ndo lege so e yeke bâ na ala.

²⁰ Bazengele Pierre atene so a lingbi e “mä tene-biani”, wala tâ tënë si na nda ni e “ndoye aita na tâ ndoye [wala, na ndendia pëpe]”. (1 Pierre 1:22). Biani, a lingbi e ye aita ti e gi ndali ti lê ti zo pëpe. E yeke yü masque wala e yeke sala ye pëpe ti handa na lê ti azo. A lingbi ndoye ti e aduti tâ ndoye, alondo na bê. Tongana a yeke tongaso, amba ti e wamabe ayeke zia bê kue na e, teti ala hinga so salango ye ti tele ti e ayeke use use pëpe. Mara ti aye tongaso ayeke mû lege na aChrétien ti lë nzoni songo na popo ti ala, na ayeke sala si aita na yâ ti kongregation ayeke zia bê kue na popo ti mba.

21, 22. (a) Tongana nyen Salomon abata ndara pëpe? (b) Tongana nyen e lingbi ti bata ndara, na tongana nyen e lingbi ti wara nzoni na salango ye so?

²¹ Ndara ti Nzapa ayeke mbeni matabisi so alondo na Jéhovah, so a lingbi e bata ni. Salomon atene: “Molenge ti mbi, mo bata tâ ndara na mo bi bê ti mo na lege ni.” (aProverbe 3:21). Mawa ni ayeke so Salomon mveni abata ni pëpe. Na ngoi kue so lo bata bê so amä yanga, lo ngbâ ti duti na ndara. Me na nda ni, gbâ ti awali wande so lo mû ague na bê ti lo yongoro na tâ vorongo ti Jéhovah (1 aGbia 11:1-8). Ye so asi na Salomon na nda ni afa so hingango ye ayeke kete ye tongana e sala kua na ni nzoni pëpe.

²² Tongana nyen e lingbi ti bata tâ ndara? A yeke pëpe gi na dikongo lakue Bible nga na ambeti so aluti na ndo ni, so “ngbâa be-ta-zo na ti ndara” amû, me a yeke nga na gingo lege ngangu ti sala ye alingbi na ye so e manda (Matthieu 24:45, NW). E yeke na anda ti tënë mingi ti sala kusala na ndara ti Nzapa. A yeke sala si e duti na fini nzoni mingi laso, nga a yeke mû lege na e ti “gbu fini so ayeke tâ fini biani”, so ti tene ti duti na yâ fini sese ti Nzapa (1 Timothée 6:19). Kota ye ni ahon kue, gingo lege ti wara ndara so alondo na nduzu ayeke ga na e ndulu mingi na lingu ti ndara kue, Jéhovah Nzapa.