1, 2. (a) Mama ke salaka nki ntangu mwana na yandi ke dila? (b) Inki mawi ke vandaka ngolo mingi kuluta mawa yina mama ke vandaka na yo?

BEBE mosi ke dila na kati-kati ya mpimpa. Mbala mosi, mama na yandi me telama na mpongi. Banda mwana me butukaka, mama ke kukaka diaka ve kulala mbote mutindu yandi vandaka kulala ntete. Yandi me zabaka mambu ya mutindu na mutindu yina mwana na yandi ke didilaka. Yo yina, yandi lenda zaba kana mwana na yandi kele na mfunu ya dibele, ya kubondila, to ya kima ya nkaka. Konso ntangu ya mwana kele na mfunu ya kima, mama ke sadisaka yandi. Mama ke kangaka ve ntima ntangu mwana ke dila.

² Mawa yina mama ke monisaka sambu na mwana na yandi kele mosi na kati ya mawi ya zola ya mingi yina bantu ke vandaka na yo. Kansi, yo kele ti mawi ya nkaka ya kuluta ngolo kibeni—mawa ya nene ya Nzambi na beto Yehowa. Kutadila kikalulu yai ya kitoko lenda sadisa beto na kukwenda pene-pene ya Yehowa. Yo yina, bika beto tadila ntendula ya mawa, mpi mutindu Nzambi ke monisaka yo.

3. Ngogo ya Kibreo ya bo ke balulaka nde “mawa ya nene mpenza” ke tendulaka nki?

³ Na Biblia, bangogo mingi ya Kiebreo mpi ya Kigreki ke tendulaka mawa ya nene; mu mbandu, ngogo ya Kiebreo raḥam. Mukanda mosi ke tendula nde ngogo raham “ke pesaka ngindu ya mawa ya nene mpenza, mu mbandu mawi yina beto ke vandaka na yo ntangu beto ke monaka bantu ya beto ke zolaka mingi kele na mfunu ya lusadisu sambu bo me lemba nitu to ke niokwama.” Ngogo yai ya Kiebreo, yina Yehowa ke sadilaka sambu na kutubila mawi na yandi, ke wakanaka  ti ngogo “divumu” (matrice) mpi bo lenda sadila yo sambu na kutubila “mawa yina mama ke vandaka na yo.”—Kubasika 33:19; Yeremia 33:26.

4, 5. Inki mutindu Biblia ke tubilaka mawi yina mama ke vandaka na yo sambu na bebe na yandi sambu na kutendudila beto mawa ya Yehowa?

⁴ Biblia ke tubilaka mawi yina mama ke vandaka na yo sambu na bebe na yandi sambu na kutendudila beto mawa ya Yehowa. Yezaya 49:15 ke tuba nde: “Keti mama lenda vila mwana ya yandi ke nwisa mabele? Keti yandi lenda wa mawa [raḥam] ve sambu na mwana yina me basika na divumu na yandi? Ata mama kuvila mwana na yandi, kansi mono, ta vila beno ve ata fioti!” Verse yai ya ke simba ntima, ke monisa bunene ya mawa ya Yehowa sambu na bansadi na yandi. Inki mutindu?

⁵ Yo kele mpasi na kuyindula nde mama lenda vila kudisa to kukeba bebe na yandi, sambu mwana-fioti lenda lungisa ve bampusa na yandi yandi mosi. Konso ntangu, yandi ke vandaka na mfunu ya dikebi mpi ya zola ya mama na yandi. Kansi yo kele mawa na kuwa mbala na mbala nde bamama mingi ke taninaka mbote ve bana na bo ya fioti, mingi-mingi na ‘bilumbu yai ya nsuka,’ ya bantu mingi “ke zolaka ve bantu ya nkaka.” (2 Timoteo 3:1, 3) Yehowa ke tuba nde: “Kansi mono, ta vila beno ve ata fioti!” Mawa ya nene yina Yehowa ke vandaka na yo sambu na bansadi na yandi ke manaka ve. Yo me luta mpenza zola ya ngolo yina mama ke vandaka na yo sambu na bebe na yandi. Mambu yai ya muntu mosi sonikaka sambu na Yezaya 49:15 ke yitukisa beto ve: “Yai kele mutindu mosi ya kuluta nene mpenza, yina Nzambi ke monisa zola na yandi na Kuwakana ya Ntama.”

6. Inki mutindu bantu mingi ya kukonda kukuka ke tadilaka kikalulu ya kuwa mawa, kansi nki Yehowa ke siamisa beto?

⁶ Keti kumonisa mawa ya nene ke tendula kukonda ngolo? Bantu mingi ya kukonda kukuka ke yindulaka mpidina. Mu mbandu, Sénèque, filozofe mosi ya Roma, yina zingaka na bilumbu ya Yezu longaka nde, “kuwila bantu mawa, ke tendula  kukonda ngolo na mabanza.” Sénèque vandaka kukotila filozofi ya ba-Kistoika (stoïcisme), yina vandaka kusiamisa bantu na kuvanda pima mpi kubuya kubasisa mawi na bo ya kiese to ya mawa. Sénèque tubaka nde, muntu ya mayele lenda sadisa bantu yina ke niokwama na mabanza, kansi yandi fwete wila ve muntu yango mawa sambu mawa yina lenda bebisa ngemba na yandi ya mabanza. Bangindu ya mutindu yina vandaka kupusa bantu na kutadila kaka bampusa na bo mosi mpi kumonisila ve bankaka mawa ya masonga. Kansi Yehowa kele ve ata fioti mutindu yina! Yehowa ke lembika beto na Ndinga na yandi nde, yandi “kele mpenza ti lutondo mpi ke wilaka bantu mawa.” (Yakobo 5:11) Mutindu beto ta mona yo, kuwila muntu mawa ke tendula ve kukonda ngolo, kansi yo ke monisa ngolo, kikalulu mosi ya mfunu mingi. Beto tadila ntangu yai mutindu Yehowa, Tata na beto ya zola, ke monisaka yo.

7, 8. Inki mpasi bantu ya Izraele monaka na Ezipte, mpi Yehowa salaka nki sambu na bo?

⁷ Mawa ya Yehowa ke monana pwelele na mutindu yina yandi sadilaka dikanda ya Izraele mambu. Na nsuka ya mvu-nkama 16 N.T.B., bamilio ya bantu ya Izraele vandaka na kimpika na Ezipte; bo vandaka kuniokula bo ngolo mpenza. Bantu ya Ezipte ‘kumisaka luzingu ya bantu ya Izraele mpasi mpi pesaka bo kisalu ya nku ya kusala babriki.’ (Kubasika 1:11, 14) Ntangu bantu ya Izraele vandaka kuniokwama, bo lombaka Yehowa lusadisu. Nzambi ya mawa ya nene salaka nki?

⁸ Yo pesaka yandi mpasi na ntima. Yandi tubaka nde: “Mono me mona mbote-mbote mutindu bantu na mono ke mona mpasi na nsi ya Ezipte; mono me wa mutindu bo ke dila-dila na maboko ya bakapita yina ke sadisa bo kisalu ya mpasi. Ya kieleka, mono me zaba bampasi na bo.” (Kubasika 3:7)  Yehowa lenda mona ve bampasi ya bantu na yandi to kudila na bo kukonda kuwila bo mawa. Mutindu beto monaka yo na Kapu 24 ya mukanda yai, Yehowa kele Nzambi yina ke kuditulaka na kisika ya bantu ya nkaka. Kuditula na kisika ya bantu ya nkaka, disongidila makuki ya kuwa mpi mpasi yina bo ke wa, ke wakanaka ti kikalulu ya mawa. Kansi Yehowa ke sukaka ve kaka na kuwila bantu na yandi mawa, yandi ke sadisaka bo mpi. Yezaya 63:9 ke tuba: “Yandi mosi katulaka bo na kimpika sambu na mawa ya yandi wilaka bo.” Yandi sadilaka “ngolo na yandi” sambu na kugulusa Bantu ya Izraele na Ezipte. (Kulonga 4:34) Na nima, yandi salaka bimangu sambu na kupesa bo madia mpi nataka bo na insi mosi ya kitoko, yina kumaka ya bo mosi.

9, 10. (a) Sambu na nki Yehowa vandaka kugulusa bantu ya Izraele mbala na mbala ntangu bo kumaka na Ntoto ya Lusilu? (b) Na ntangu ya Yefte, Yehowa gulusaka bantu ya Izraele na nki bampasi, mpi sambu na nki yandi salaka mpidina?

⁹ Mawa ya Yehowa sukaka ve kaka pana. Ntangu bantu ya Izraele kumaka na Ntoto ya Lusilu, bo kutanaka ti bampasi mingi sambu mbala na mbala, bo vandaka kusala mambu ya kukonda kwikama. Kansi na nima, bo vandaka kuvutukila bangindu ya mbote mpi kubondila Yehowa. Ebuna yandi vandaka kugulusa bo mbala na mbala. Sambu na nki? “Sambu yandi vandaka kuzola bo mingi.”—2 Bansangu 36:15; Bazuzi 2:11-16.

¹⁰ Tadila mambu yina salamaka na ntangu ya Yefte. Sambu bantu ya Izraele yantikaka kusambila banzambi ya luvunu, Yehowa yambulaka nde bantu ya Amoni kuniokula bo bamvula 18. Nsuka-nsuka, bantu ya Izraele balulaka ntima. Biblia ke tuba nde: “Bo yantikaka diaka kusamba Mfumu Nzambi. Mfumu Nzambi monaka mawa sambu na mpasi ya bantu ya Israele.” (Bazuzi 10:6-16) Kaka ntangu bantu na yandi balulaka ntima na masonga yonso, Yehowa kukaka diaka ve kukanga ntima na kumona bo ke niokwama. Yo yina, Nzambi ya mawa ya nene pesaka Yefte ngolo ya kugulusa bantu ya Izraele na maboko ya bambeni na bo.—Bazuzi 11:30-33.

11. Mambu yina Yehowa sadilaka bantu ya Izraele ke longa beto nki na yina me tala mawa?

 ¹¹ Mambu yina Yehowa sadilaka dikanda ya Izraele ke longa beto nki na yina me tala mawa ya nene? Ya ntete, beto me bakisa nde yo ke sukaka ve kaka na kuwa mawa ntangu beto ke mona bantu ke niokwama. Yibuka mbandu ya mama yina ke wilaka bebe na yandi ya ke dila mawa, mpi ke sosaka kutudila yandi dikebi. Mutindu mosi, Yehowa ke waka kudila ya bantu na yandi. Mawa na yandi ya nene ke pusaka yandi na kulembika mpasi na bo. Ya zole, mambu yina Yehowa sadilaka bantu ya Izraele ke longa beto nde kuwila muntu mawa ke tendula ve kukonda ngolo, sambu kikalulu yina ya kitoko pusaka yandi na kusala kima mosi ya ngolo, kunwana sambu na kugulusa bantu na yandi. Kansi, keti Yehowa ke wilaka bantu na yandi mawa kaka na kimvuka?

12. Inki mutindu Nsiku monisaka nde Yehowa ke wilaka muntu mosi-mosi mawa?

¹² Nsiku yina Nzambi pesaka dikanda ya Izraele monisaka nde Yandi ke monisilaka muntu mosi-mosi mawa. Mu mbandu, dikebi na yandi sambu na bansukami. Yehowa zabaka nde mambu ya kukonda kukana lenda kumina muntu mosi ya Izraele mpi kukumisa yandi nsukami. Yo lombaka kusala nki sambu na bansukami? Yehowa pesaka bantu ya Izraele ntuma yai ya pwelele: “Kana mpangi na beno muntu ya Israele ke na mpasi, beno kanga ntima ve, beno buya ve na kusadisa yandi. Beno sadisa yandi na ntima mosi ya mbote, ebuna Mfumu Nzambi, Nzambi na beno, ta sala na mpila nde mambu na beno yonso kubonga.” (Kulonga 15:7, 10) Yehowa pesaka mpi bantu ya Izraele ntuma ya kukatula ve bambuma yonso na balweka ya bilanga na bo to kulokuta bambuma yina vandaka kubikala. Bambuma yina vandaka sambu na bansukami. (Levi 23:22; Ruti 2:2-7) Ntangu bantu ya Izraele vandaka kulanda ntuma yai ya zola, ata nsukami mosi ve yina vandaka na kati na bo vandaka kulomba-lomba madia. Keti yo vandaka ve kumonisa mawa ya nene ya Yehowa?

13, 14. (a) Inki mutindu bangogo ya Davidi ke ndimisa beto nde Yehowa ke kudibanzaka mingi sambu na muntu mosi-mosi na kati na beto? (b) Inki mbandu beto lenda pesa sambu na kumonisa nde Yehowa ke vandaka pene-pene ya bantu yina kele na “ntima ya kupasuka” to “mpeve ya kututama”?

 ¹³ Bubu yai mpi, Nzambi na beto ya zola ke kudibanzaka mingi sambu na muntu mosi-mosi na kati na beto. Beto lenda tula ntima nde yandi ke zabaka mbote-mbote bampasi yonso ya beto ke kutanaka ti yo. Muyimbi-bankunga Davidi sonikaka nde: “Mfumu Nzambi ke talaka mbote bantu ya mbote, makutu na yandi ke waka kudila na bo; Mfumu Nzambi kele penepene na bantu yina ke na kikesa ve, yandi ke gulusaka bantu yonso yina me katulaka ntima.” (Nkunga 34:16, 19) Muntu mosi ya ke tendulaka Biblia sonikaka sambu na bantu ya bo me tubila na verse yai nde: “Bo ke vandaka na ntima ya kupasuka mpi mpeve ya kututama; disongidila, bo ke waka nsoni sambu na masumu na bo mpi ke kudimonaka nde bo kele na mfunu ve, mpi bo ke kuditudilaka ntima ve.” Bantu ya mutindu yina lenda mona nde Yehowa kele ntama ti bo mpi nde Yehowa lenda tudila bo ve dikebi sambu bo kele mfunu ve. Kansi yo kele mpidina ve. Mambu yina Davidi tubaka ke ndimisa beto nde, Yehowa ke yambulaka ve bantu yina “ke kudimonaka nde bo kele na mfunu ve.” Nzambi na beto ya mawa ke zabaka nde na bantangu ya mutindu yina, beto ke vandaka na mfunu na yandi mingi; mpi yandi ke vandaka pene-pene na beto.

¹⁴ Beto tadila mbandu ya mama mosi na États-Unis. Ntangu mwana na yandi ya bakala belaka maladi ya mungungu yina ke kangaka mpema, yandi nataka yandi ntinu na lupitalu. Ntangu minganga salaka mwana yango ba-ekzame, bo songaka yandi nde mwana na nge fwete lala na lupitalu. Mama yina lalaka na wapi? Yandi lutisaka mpimpa ya mvimba na kiti, kaka na lweka ya mbeto ya mwana na yandi! Mwana na yandi vandaka kubela, mpi yo lombaka nde yandi vanda na lweka na yandi. Ya kieleka, beto fwete tula ntima nde Tata na beto ya zola yina kele na zulu ta sala diaka mingi kuluta mama  yai! Nkutu yandi me gangaka beto na kifwani na yandi. (Kuyantika 1:26) Bangogo ya ke simba ntima, yina kele na Nkunga 34:19 ke monisa beto nde, ntangu beto ke vandaka “ntima ya kupasuka” to “mpeve ya kututama,” Tata na beto ya zola Yehowa ke vandaka “penepene” na beto—yandi ke monisilaka beto mawa ntangu yonso mpi ke vandaka ya kuyilama sambu na kusadisa beto.

15. Inki mutindu Yehowa ke sadisaka muntu mosi-mosi na kati na beto?

¹⁵ Ebuna nki mutindu Yehowa ke sadisaka muntu mosi-mosi na kati na beto? Yo ke lombaka ve nde yandi katula mambu yina ke pesa beto mpasi. Kansi Yehowa me bakaka bangidika mingi sambu na kusadisa bantu yina ke didila yandi. Biblia, Ndinga na yandi, ke pesaka bandongisila ya me fwana, yina lenda sadisa beto mingi. Na dibundu, Yehowa me tulaka bankengi yina kele na makuki ya kimpeve; bo ke salaka ngolo sambu na kumonisa mawa na yandi na kusadisaka bampangi na bo Bakristu. (Yakobo 5:14, 15) Sambu yandi ke waka “bisambu,” yandi ke pesaka “mpeve santu na bantu yina ke lombaka yandi yo.” (Nkunga 65:3; Luka 11:13) Mpeve yina lenda pesa beto “ngolo yina me luta ngolo ya bantu” sambu na kukanga ntima tii ntangu Kimfumu ya Nzambi ta katula mambu yonso ya ke yangisaka beto. (2 Bakorinto 4:7) Keti beto kele ve na ntonda sambu na bangidika yai yonso? Beto vila ve nde bangidika yai yonso ke monisaka mawa ya nene ya Yehowa.

16. Inki kima Yehowa salaka ya ke monisa mawa na yandi ya nene, mpi nki mutindu yo ke tadila konso muntu na kati na beto?

¹⁶ Kansi Yehowa monisaka mawa ya kuluta nene ntantu yandi pesaka Muntu yina yandi ke zolaka mingi bonso nkudulu sambu na beto. Yo vandaka Kimenga ya zola yina Yehowa pesaka, mpi yo me kangudilaka beto nzila ya luguluku. Simba nde, nkudulu yai ya Yehowa pesaka ke tadila konso muntu na kati na beto. Zakaria, tata ya Yoane Mbotiki, vandaka na bikuma ya mbote ya kubikula nde, dikabu yai ta kumisa “mawa ya nene ya Nzambi na beto.”—Luka 1:78.

17-19. (a) Inki mutindu Biblia ke monisa nde mawa ya Yehowa ke vandaka na nsuka? (b) Inki pusaka Yehowa na kuwila diaka ve bantu na yandi mawa?

¹⁷ Keti beto fwete yindula nde mawa ya nene ya Yehowa ke vandaka ve na nsuka? Ata fioti ve. Biblia ke monisa pwelele nde kana muntu ke zitisa ve bansiku ya lunungu ya Yehowa na luzolo yonso, Yehowa ke vandaka ti bikuma ya mbote ya kubuya kumonisila yandi mawa. (Baebreo 10:28) Sambu na kuzaba kikuma, yibuka mbandu ya dikanda ya Izraele.

¹⁸ Ata Yehowa gulusaka bantu ya Izraele mbala na mbala na maboko ya bambeni na bo, nsuka-nsuka mawa na yandi kumaka na nsuka. Bantu yai ya ntu-ngolo yantikaka kusambila biteki; nkutu bo vandaka kunata biteki na bo ya mvindu na tempelo ya Yehowa! (Ezekiele 5:11; 8:17, 18) Biblia ke tuba diaka nde: “Bo talaka ve bantu ya yandi tindaka, bo sekaka baprofete na yandi, bo waka ve mambu ya bo tubaka, tii kuna Mfumu Nzambi wilaka bo makasi mingi mpila ya kumanisa yo kele ve.” (2 Bansangu 36:16) Mambi ya bantu ya Izraele kumaka mingi mpenza; yo yina kikuma vandaka diaka ve ya kumonisila bo mawa; bo pesaka Yehowa, Nzambi ya lunungu, makasi. Inki kuminaka bo?

¹⁹ Yehowa lendaka diaka ve kuwila bantu na yandi mawa. Yandi tubaka nde: “Mono ta wa ata mawa fioti ve na kufwa na bo. Mono Mfumu Nzambi muntu me tuba.” (Yeremia 13:14) Yo yina, bantu ya Babilone fwaka tempelo ya Yeruzalemi, mpi nataka bantu ya Izraele na kimpika. Yo ke vandaka mpasi mpenza kana bantu ya masumu me kolama tii na kiteso yina Nzambi lenda wila bo diaka ve mawa!—Mawa 2:21.

20, 21. (a) Inki ta salama na bilumbu na beto ntangu mawa ya Nzambi ta kuma na nsuka? (b) Inki ngidika ya ke monisa mawa ya Yehowa beto ta tadila na kapu ya ke landa?

²⁰ Ebuna bubu yai? Yehowa me sobaka ve. Na mawa yonso, yandi me tindaka Bambangi na yandi na kusamuna  “nsangu ya mbote ya Kimfumu” na ntoto ya mvimba. (Matayo 24:14) Ntangu bantu ya ntima ya mbote ke ndimaka, Yehowa ke sadisaka bo na kubakisa nsangu ya kimfumu. (Bisalu 16:14) Kansi kisalu yai ta salamaka ve mvula na mvula. Kana Yehowa kubika nde nsi-ntoto yai, ya me fuluka na kinsukami mpi bampasi, kulanda na kuzinga kimakulu, yo ta monisa nde yandi me konda mawa. Kana mawa ya Yehowa kukuma na nsuka, yandi ta fwa ngidika yai ya bima. Ata na ntangu yina, yandi ta monisa kaka mawa—mawa sambu na “zina na yandi ya santu, NW” mpi sambu na bansadi na yandi ya kwikama. (Ezekiele 36:20-23) Yehowa ta katula mambi yonso mpi tatula nsi-ntoto ya mpa ya lunungu. Sambu na bantu ya mbi, Yehowa ke tuba nde: ‘Mono ta wila ata muntu mawa ve. Mono ta sala bo mutindu bo salaka mpi bantu ya nkaka.’—Ezekiele 9:10.

²¹ Kansi ntangu yai, Yehowa ke monisila bantu mawa, ata bantu yina fwete fwa. Yandi ke lolulaka bansumuki yina ke balula ntima na masonga yonso; yai kele ngidika mosi ya nene mpenza. Na kapu ya ke landa, beto ta tadila bambandu ya kitoko yina kele na Biblia, bambandu ya ke monisa nde Yehowa ke lolulaka na ntima ya mvimba.