1, 2. (a) Mama ayeke sala ka nyen tongana molenge ti lo atoto? (b) Tënë ti bê wa ayeke même kota mingi ahon be-nzoni ti mama?

NA BÊ ti bï, mbeni bébé atoto. Hio, mama ni azingo. Ngbele ye so lo dü lo, mama ni ayeke lango mingi pëpe. Lo manda ti hinga yâ ti atoto ti molenge ti lo. Ni la, lo lingbi ti fa wala toto ti molenge ni ayeke ti tene a mû na lo me, a yô lo, wala a sala ambeni ye nde na lo. Me atâa ye wa molenge ni ahunda, mama ni ayeke mû ni na lo, ngbanga ti so ndoye ti lo teti molenge ti lo asala si lo lingbi ti zia lo gi tongaso pëpe.

² Be-nzoni ti mama na mbage ti molenge ti yâ ti lo ayeke mbeni tënë ti bê so ayeke kota ahon atanga ni kue na yâ azo. Ye oko, mbeni tënë ti bê ayeke dä so ayeke kota ahon ni: a yeke be-nzoni ti Jéhovah, Nzapa ti e. Fade gingo ti hinga nda ti pendere lengo so ayeke mû maboko na e ti ga ndulu ndulu na Jéhovah. Tongaso, zia e bâ ye so be-nzoni ayeke, nga tongana nyen Jéhovah ayeke fa ni na gigi.

3. Nda ti tënë na yanga ti Hébreu so a kiri pekoni na “sala be-nzoni” wala “bâ mawa” ayeke nyen?

³ Na yâ Bible, kota kamba ayeke na popo ti be-nzoni na bango mawa. Gbâ ti atënë na yanga ti Hébreu na ti Grec akiri pekoni na nzobe. Na tapande, bâ tënë ti Hébreu ra·chamʹ, so fani mingi a kiri pekoni na “sala be-nzoni” wala “bâ mawa”. Mbeni bakari atene so tënë ra·chamʹ “aye ti sala tënë ti mbeni bibe ti salango ye ti nzoni mingi  na zo, tongana ti so e yeke duti na ni na bango wokongo wala pasi ti azo so e ye tënë ti ala wala so ahunda mungo maboko ti e.” Tënë ti yanga ti Hébreu so, so Jéhovah asala na kusala na tele ti lo mveni, ague nga oko na tënë so a kiri pekoni na “yâ” ti mama, so amû lege ti fa na “ndoye ti mbeni mama”. *—Exode 33:19; Jérémie 33:26.

4, 5. Tongana nyen Bible amû bibe so mama ayeke na ni ndali ti molenge ti lo ti fa na e ye na ndo be-nzoni ti Jéhovah?

⁴ Bible asala kusala na bibe so mbeni mama ayeke na ni teti bébé ti lo ti fa na e ye so be-nzoni ti Jéhovah aye ti tene. Ésaïe 49:15 atene: “Wali alingbi girisa molenge ti lo so anyon me ti lo? si lo sala be-nzoni [ra·chamʹ] pëpe na molenge ti yâ ti lo. Oui, ala lingbi girisa, me fade Mbi girisa mo lâ oko pëpe.” Pendere tënë so agboto lê na ndo kota ti be-nzoni ti Jéhovah teti azo ti lo. Tongana nyen?

⁵ A yeke ngangu ti bâ mbeni mama na girisango ti mû me wala ti bata molenge ti lo. Teti biani, molenge ayeke na ngangu pëpe; bï na lâ lo yeke na bezoin ti ndoye ti mama ti lo, nga ti tene lo bi lê na mbage ti lo. Me, mawa ni ayeke so, ambeni mama ayeke sala tongaso pëpe, na mbilimbili na “lâ ti nda ni” so “azo andoye asongo” ti ala pëpe (2 Timothée 3:1, 3). Me ti Jéhovah, lo tene: “Fade Mbi girisa mo lâ oko pëpe.” Be-nzoni so Jéhovah ayeke na ni teti awakua ti lo ayeke ngbâ lakue. A yeke tâ ngangu mingi ahon kota ndoye so zo alingbi ti fa ni: be-nzoni so mama ayeke na ni teti kete molenge ti lo. Ni la, a yeke ye ti dongo bê pëpe so na ndo Ésaïe 49:15 mbeni zo atene: “A yeke oko ti angangu tënë ti bê ti  Nzapa so afa ndoye ti lo, na peut-être so ahon atanga ni kue na yâ Testament ti Giriri.”

6. Bango ndo wa azo mingi, so ayeke mbilimbili-kue pëpe, ayeke na ni na ndo be-nzoni? Me Jéhovah adë bê ti e na ndo ye wa?

⁶ Be-nzoni ayeke mbeni fä ti wokongo? Mingi ti azo so ayeke mbilimbili-kue pëpe ayeke bâ ni tongaso. Na tapande, Sénèque, mbeni wandara ti Rome na ngoi ti Jésus nga mbeni zo so ahinga mbeti mingi, atene so “bango mawa ayeke mbeni wokongo.” Sénèque ayeda lani na tënë ti ndara so awa zo ti duti kpô, nga si tënë andu bê ti lo oko pëpe. Lo tene nga so zo ti ndara alingbi ti mû maboko na ala so ayeke na yâ ti kpale, me a lingbi lo bâ mawa ti ala pëpe, teti alingbi ti sala si lo duti kpô pëpe. Bingo bê gi na ndo ye ti zo mveni so akanga lege kue na be-nzoni so a fa ni na bê kue. Me Jéhovah ayeke ti lo tâ nde mingi! Na yâ Tënë ti lo, Jéhovah adë bê ti e so lo ‘si na be-ti-ndoye na be-nzoni.’ (Jacques 5:11). Tongana ti so e yeke bâ ande, be-nzoni ayeke pëpe mbeni wokongo, me mbeni ngangu lengo so ayeke kota ye mingi. Zia e bâ tongana nyen Jéhovah, tongana mbeni babâ ti ndoye, ayeke fa ni na gigi.

7, 8. Na lege wa amolenge ti Israël abâ lani pasi na Egypte ti giriri? Jéhovah asala lani nyen na gbele pasi ti ala ni?

⁷ A yeke bâ polele be-nzoni ti Jéhovah na yâ ye so lo sala lani na mara ti Israël. Dabe mo so na ngoi so amolenge ti Israël kutu mingi aduti ngbâa na Egypte giriri, a sala pasi na ala kâ mingi. Azo ti Egypte “[a]sala si bê ti ala asui na lege ti kusala ngangu ti potopoto na ti brique”. (Exode 1:11, 14). Na yâ vundu ti ala, amolenge ti Israël  atoto na Jéhovah ti mû maboko na ala. Nzapa ti be-nzoni asala lani nyen?

⁸ Ye ni andu bê ti Jéhovah. Lo tene: “Biani, Mbi bâ ye ti vundu ti azo ti Mbi so ayeke na Egypte, na Mbi mä toto ti ala tënë ti acapita ti ala; teti Mbi hinga pono ti ala.” (Exode 3:7). Jéhovah alingbi lani ti bâ gi na lê pasi ti azo ti lo wala ti mä gi na mê toto ti ala senge tongaso pëpe. Tongana ti so e bâ na chapitre 24 awe, Jéhovah ayeke Nzapa so ayeke zia tele ti lo na place ti azo. Lengo so ague oko na be-nzoni. Me Jéhovah abâ gi mawa ti azo ti lo pëpe; lo ye nga lani ti sala ye ndali ti ala. Ésaïe 63:9 atene: “Lo ton ala na lege ti ndoye ti Lo na be-nzoni ti Lo.” Na lege ti ‘ngangu maboko’, Jéhovah azi amolenge ti Israël na tïtî Egypte (Deutéronome 4:34). Na pekoni, lo mû kobe na ala na lege ti ye ti kpene, na lo gue na ala na mbeni kodoro so alë mingi, kodoro so ayeke ga ande ti ala.

9, 10. (a) Na peko ti so ala lï na Sese ti Zendo, ngbanga ti nyen Jéhovah azi amolenge ti Israël lege mingi na tïtî awato ti ala? (b) Na lâ ti Jephté, Jéhovah azi amolenge ti Israël na gbe ti pasi wa? Nyen la apusu lo lani ti sala tongaso?

⁹ Be-nzoni ti Jéhovah angbâ gi ge pëpe. Tongana ala lï na yâ Sese ti Zendo awe, Israël akiri abâ pasi ngbanga ti so fani mingi lo ngbâ be-ta-zo pëpe. Me tongana li ti azo ni aga dä, ala toto na Jéhovah, na lo zi ala. Lo sala tongaso lege mingi. Senge pëpe, ngbanga ti so “Lo yeke na be-nzoni teti azo ti Lo”.—2 Chronique 36:15; aJuge 2:11-16.

¹⁰ Bâ ye so asi ândö na lâ ti Jephté. Amolenge ti Israël akiri avoro anzapa ti wataka, ndali ni Jéhovah azia si azo ti Ammon asala pasi na ala teti angu 18. Na nda ni, amolenge ti Israël agbian bê ti ala. Bible atene: “Ala lungula anzapa ti awande na popo ti ala, ala sala na L’Eternel;  na âme ti Lo ayeke na vundu teti vundu ti azo ti Israël.” (aJuge 10:6-16). Gi na ngoi so azo ti lo afa tâ gbiango bê, Jéhovah ake ti bâ gi ala na lê na yâ pasi. Tongaso, Nzapa ti be-nzoni amû ngangu na Jephté ti zi amolenge ti Israël na tïtî awato ti ala.—aJuge 11:30-33.

11. Na lege ti aye so Jéhovah asala lani na amolenge ti Israël, e manda nyen na ndo be-nzoni?

¹¹ Ye so Jéhovah asala lani na mara ti Israël afa nyen na e na ndo be-nzoni? Kozoni kue, e bâ so be-nzoni ayeke gi senge hingango pasi ti azo pëpe. Dabe mo na tapande ti mama so be-nzoni apusu lo ti sala ye ndali ti toto ti molenge ti lo. Legeoko nga, Jéhovah akanga mê ti lo pëpe na dengo kongo ti azo ti lo. Be-nzoni ti lo apusu lo ti zi pasi ti ala. Na ndo ni, salango ye ti Jéhovah na mbage ti amolenge ti Israël afa na e so be-nzoni ayeke mbeni wokongo oko pëpe, teti a pusu lo ti londo ti sala mbeni ye ngangu ndali ti azo ti lo. Me Jéhovah afa be-nzoni gi na awakua ti lo tongana mbeni bungbi?

12. Tongana nyen Ndia ti Moïse afa be-nzoni ti Jéhovah teti azo oko oko kue?

¹² Ndia so Nzapa amû na mara ti Israël afa so lo yeke na be-nzoni teti azo oko oko kue. Bâ na tapande bingo bê ti lo teti azo ti mawa. Jéhovah ahinga so ye so zo aku pëpe alingbi ti si, so alingbi ti sala si mbeni zo ti Israël atï na yâ nzinga. Tongaso, a lingbi a sala ye na azo ti mawa tongana nyen? Jéhovah akomande na amolenge ti Israël na ngangu: “A lingbi mo sala si bê ti mo akpengba pëpe na lege ti kanga maboko ti mo ti gbanzi ye na ita ti mo so ayeke wanzinga; a lingbi mo mû ye na lo biani, na vundu asala bê ti mo pëpe tongana mo mû ye na lo; teti na lege so fade L’Eternel Nzapa ti mo ahiri tënë nzoni na ndo mo.” (Deutéronome 15:7, 10). Na pekoni, Jéhovah  akomande na amolenge ti Israël ti ko alê ti kobe kue ti yaka ti ala pëpe, wala ti ro atanga ni so angbâ so pëpe. A yeke ti azo ti mawa (Lévitique 23:22; Ruth 2:2-7). Tongana mara ni abata ndia so, so asala nzoni na zo, na mbage ti azo ti mawa so ayeke na popo ti ala, azo ti mawa ayeke gue ti hiri kobe pëpe. So tâ fango na gigi be-nzoni ti Jéhovah la pëpe?

13, 14. (a) Tongana nyen atënë ti David afa na e so Jéhovah ayeke bi bê mingi na ndo e oko oko kue? (b) Tapande wa e lingbi ti mû ti fa so Jéhovah ayeke ndulu na ala so “bê ti ala afâ” wala so “yingo ti ala ayeke na vundu”?

¹³ Laso nga, Nzapa ti e ti ndoye ayeke bi bê ti lo mingi na ndo e oko oko kue. Zia e hinga so lo yeke bi bê biani na apasi kue so e yeke bâ. Wasungo psaume David atene: “Lê ti L’Eternel ayeke na ndo azo ti mbilimbili, na mê ti Lo ayeke mä toto ti ala. L’Eternel ayeke ndulu na azo so bê ti ala afâ awe, na Lo sö ala so yingo ti ala ayeke na vundu.” (Psaume 34:15, 18). Na ndo azo so a sala tënë ti ala na yâ versê so, mbeni zo atene so ‘ala yeke azo so bê ti ala nga na yingo ti ala ayeke na vundu ndali ti siokpari, ala bâ tele ti ala, ala yeke ye oko pëpe, nga so ala yeke na kite na ndo nzoni ti ala mveni.’ Azo tongaso alingbi ti tene na bê ti ala so Jéhovah ayeke yongoro na ala, na so ala ne na lê ti lo oko pëpe, si lo lingbi bi bê na ala. Me a yeke tongaso pëpe. Atënë ti David afa na e so Jéhovah ayeke zia pëpe ala so ‘abâ tele ti ala, ala yeke ye oko pëpe’. Nzapa ti e ti be-nzoni ahinga so na amara ti angoi tongaso, e yeke na bezoin ti lo mingi ahon ti kozo, na lo yeke ndulu na e.

¹⁴ Bâ mbeni tapande ni. Tongana lo bâ so molenge ti lo ti ngu use ayeke na mbeni kota kobela so asala si lo hu nzoni pëpe, mbeni mama akpe na lo hio na hôpital. Na peko ti so docteur ni abâ molenge ni, lo tene na mama ni so a lingbi a gbanzi lo na bï ni so. Mama ni alango  lani na ndo wa? Na ndo ti mbeni ye ti duti tâ gi na tele ti gbogbo ti molenge ni! Tele ti kete molenge ti lo aso, na a lingbi lo ngbâ na tele ti lo. Biani, e lingbi ti ku ti tene Babâ ti e ti yayu asala ye ahon so, teti a sala e na image ti lo (Genèse 1:26). Apendere tënë ti Psaume 34:18 afa na e so tongana “bê ti [e] afâ”, wala “yingo ti [e] ayeke na vundu”, Jéhovah, tongana mbeni babâ ti ndoye, “ayeke ndulu” na e, lo bâ mawa ti e, na lo ye ti mû maboko na e.

15. Na alege wa Jéhovah ayeke mû maboko na e oko oko kue?

¹⁵ Tongaso, tongana nyen Jéhovah ayeke mû maboko na e oko oko kue? Lo yeke zi lakue pëpe aye so ayeke na gunda ti pasi ti e, me lo leke aye mingi ndali ti azo so atoto na lo ti wara mungo maboko. Tënë ti lo, Bible, amû anzoni wango so alingbi ti sala si aye ni aga nde mingi. Na yâ ti kongregation, Jéhovah asala si azo so amû li ni, so alingbi kue na lege ti yingo, amû maboko na amba ti ala wamabe. Akoli so ayeke sala kue ti fa na gigi be-nzoni ti Jéhovah (Jacques 5:14, 15). Teti so lo yeke ‘Lo so amä sambela,’ lo mû “Yingo Vulu na ala so ahunda Lo”. (Psaume 65:2; Luc 11:13). Yingo so alingbi ti mû na e “kota ngangu” ti kanga bê ngbii asi na ngoi so Royaume ti Nzapa azi akpale kue so aga na vundu (2 aCorinthien 4:7). E yeke kiri singila ndali ti aye so kue pëpe? Zia e girisa pëpe so ala yeke afä ti be-nzoni ti Jéhovah.

16. Tapande so ayeke kota ahon atapande kue ti be-nzoni ti Jéhovah ayeke so wa? A ndu e oko oko kue tongana nyen?

¹⁶ Biani, kota tapande ahon atapande kue ti be-nzoni ti Jéhovah ayeke mungo Zo so lo ye lo mingi tongana mbeni kota ngele teti e. A yeke na ndoye si lo mû sandaga so, na azi lege na salut. Girisa pëpe, kota ngele so andu tâ e mveni. A yeke senge pëpe si Zacharie, babâ ti Jean Wabatizengo zo, atene lani so sandaga so afa atene “Nzapa ti e ayeke na be-nzoni”.—Luc 1:78.

17-19. (a) Tongana nyen Bible afa so be-nzoni ti Jéhovah ayeke na katikati ni? (b) Ye nyen asala si Jéhovah azia ti fa be-nzoni na azo ti lo?

¹⁷ A lingbi e tene so be-nzoni ti Jéhovah ayeke na katikati ni pëpe? Nde na so, Bible afa polele so tongana azo ake ambilimbili lege ti lo, tâ na lege ni Jéhovah ake ti fa be-nzoni na ala (aHébreu 10:28). Ti hinga ngbanga ti nyen, dabe mo na tapande ti mara ti Israël.

¹⁸ Atâa so Jéhovah azi amolenge ti Israël na tïtî awato ti ala lege mingi, be-nzoni ti lo asi na katikati ti lo. Azo ti kpengba-li so avoro ayanda, ala ga même na ayanda ti ala ni na yâ temple ti Jéhovah! (Ézéchiel 5:11; 8:17, 18). A tene nga na e so “ala he awakua ti Nzapa na ala ke tënë ti Lo, na ala sala tënë sioni na li ti aprophète ti Lo, juska ngonzo ti wâ ti L’Eternel alondo mingi na tele ti azo ti Lo, si lege ti sala si ala ga nzoni ayeke pëpe.” (2 Chronique 36:16). Salango ye ti amolenge ti Israël asi na mbeni ndo so lo lingbi ti fa be-nzoni na ala mbeni pëpe. Ala zingo tâ mbilimbili ngonzo ti Jéhovah. Ye nyen asi na pekoni?

¹⁹ Jéhovah alingbi ti bâ mawa ti azo ti lo mbeni pëpe. Lo tene: “Fade Mbi sala be-nzoni na ala pëpe, wala Mbi bata ala pëpe, wala Mbi sala na ala na lege ti ndoye pëpe, fade ye oko agbanzi Mbi pëpe ti fâ ala.” (Jérémie 13:14). Tongaso, a futi Jérusalem na temple ti lo, na a gue na amolenge ti Israël na ngbâa na Babylone. A yeke tâ ye ti sioni mingi tongana azo ti siokpari ake yanga ahon ndo ni, si Nzapa azia ti bâ mawa ti ala!—Toto ti Jérémie 2:21.

20, 21. (a) Tongana be-nzoni ti Jéhovah asi na katikati ni laso, ye nyen ayeke si? (b) Ye nyen so Jéhovah asala na lege ti be-nzoni e yeke bâ ande na yâ chapitre ti peko?

²⁰ Ka ti laso? Jéhovah achangé pëpe. Ndali ti be-nzoni ti lo, lo tokua aTémoin ti lo ti fa “Tene-nzoni so ti royaume” na azo ti sese mobimba (Matthieu 24:14). Tongana azo ti  bê ti mbilimbili ayeda na ni, Jéhovah ayeke mû maboko na ala ti gbu nda ti tokua ti Royaume ni (Kusala 16:14). Me kusala so ayeke ngbâ kpu na kpu pëpe. Tongana Jéhovah azia sioni sese so na apasi ti lo kue ti ngbâa lakue lakue, a yeke salango ye na be-nzoni la pëpe. Tongana be-nzoni ti lo asi na nda ni awe, Jéhovah ayeke ga ti fâ ngbanga na ndo sese so. Même na ngoi ni so, a yeke na lege ti be-nzoni si lo yeke sala ande ye so, ngbanga ti ‘iri ti lo so ayeke nzoni-kue’ nga ngbanga ti awakua be-ta-zo ti lo (Ézéchiel 36:20-23). Jéhovah ayeke zi ande sioye kue na lo yeke ga na fini sese so mbilimbili ayeke duti dä. Na ndo azo ti sioni, Jéhovah atene: “Fade lê ti Mbi azi ala na yâ ngbanga pëpe, na Mbi sala be-nzoni na ala nga pëpe, me fade Mbi futa ala alingbi na lege ti ala.”—Ézéchiel 9:10.

²¹ Ti ku na ngoi ni so, Jéhovah ayeke bâ mawa ti azo, même ala so ayeke wara ande futingo. Azo ti siokpari so agbian tâ bê ti ala alingbi ti wara pardon ti lo, so ayeke mbeni oko ti aye so lo leke ndali ti be-nzoni ti lo. Na yâ chapitre ti peko, e yeke bâ ande ambeni pendere tapande na yâ Bible so afa atene Jéhovah ayeke mû pardon kue.