1, 2. (a) Ankyundan ka una vaan nahan, ngô na ngu a nenge sha na fele fele nena? (b) Ka mhôônom ma zungwen ma an ma hembe ma ngô ngu a lu a mi sha wan na laa?

ANKYUNDAN u forototo ngu vaan ken atôatôutu. Fese nahan maa ngô na kighir mough sha. Er yange mar je, kera fetyô u yaven mem mem ga. A fa mliam ma wan na. Ka una vaan a lu atumba kpa a fa, ka a gba u una kumbur un a kumbur shin una ovur un ave iyol tseegh kpa a fa. Ka una vaan a lu nyi kpa, a mough a nenge sha kwagh la. Wan na doo un ishima tsung, nahan una fatyô u gban kenden un tsô ér a̱ vaa ga.

² Mhôônom ma ma ker ngô a wan na la ka môm ken igbenda i hemban cii i uumace ve tesen dooshima yô. Nahan kpa, mhôônom ma Yehova Aôndo a lu a mi la ma hemba ma ungôôv ve lun a mi sha ônov vev la yem zende zende. Aluer se hen kwagh u ieren i Yehova i doon ishima ne yô, kwagh ne una wase se u kporom ikyua a na. Nahan yô, de se nenge nen kwagh u a lu mhôônom ma zungwen la kua gbenda u Aôndo á zungu ior mhôônom la kpaa.

3. Kanyi i lu inja i ishember i ken zwa Heberu i̱ tesen ieren i í gem i ér “mhôônom ma kôron” laa?

³ I nger asember a ken zwa Heberu man zwa Grika kpishi ken Bibilo a a er kwagh u mhôônom ma zungwen yô. Ikyav i tesen yô, ishember i ken zwa Heberu i tesen ieren, i í yer ér ra·chamʹ la, ashighe kpishi ka i gema i ér, “mhôônom ma kôron.” Takerada ugen pase kwagh u ishember i ra·chamʹ ne ér, “i̱ tese mhôônom ma zungwen tsung ma sha dooshima ma ka sea nenge or u doon se ishima shin or u nan soo iwasen hen a vese nana yaan ican ve kunya u kôr se se wase nan  la.” Ishember shon i ken zwa Heberu i Yehova a yar tom a i̱ u ôron kwagh na ne i̱ zua a ishember igen i i til sha ityough ki “sagh” yô, man a fatyô u pasen ishember ne ér “mhôônom ma zungwen ma ungôôv ve lun a mi sha uôn la.” *—Ekesodu 33:19; Yeremia 33:26.

4, 5. Bibilo ôr se kwagh u mhôônom ma ma ker ngô a ankyundan na sha u se fa mhôônom ma zungwen ma Yehova la nena?

⁴ Bibilo ôr se kwagh u mhôônom ma ma ker ngô a ankyundan la sha er se kav kwagh u mhôônom ma zungwen ma Yehova mara yô. Yesaia 49:15 kaa a vese ér: “Wan u man atumba una hungul ngô na je kpa, mhôônom [ka ra·chamʹ je la] maa kôr un a wan u a dugh ken iyav nav la gaa? Shin ve yô, á hungul ve, kpa Mo yô, ú hungur Mo ga.” Mkaanem ma kôron ken ishima man wase se u kaven er Yehova a lu a mhôônom ma zungwen tsung sha ior nav yô. Ma wase se nena?

⁵ Taver kpishi u ngô nana hungur u nan wan u nan u forototo atumba shi wan nan ikyo kpaa. Ankyundan ngu a tahav iyol ga; ka ngô na ngu a nengen sha na kundu kundu tugh man tetan ye. Kpa, kwagh gema er vihi yô, ungôôv mbagen de wan anikyundanev vev ikyo, hemban cii je yô ken “ashighe a ican” a “dooshima” a ban yum ne. (2 Timoteu 3:1, 3) Nahan cii kpa, Yehova kaa wener, ‘un yô, una hungur se ga.’ Mhôônom ma Yehova a zungwen mbacivir un la ka ma been mayange ga. Ma hemba mhôônom ma ngô ngu a lu a mi sha ankyundan na, ma sha ashe a orumace yô ma hembe cii la yem zende zende je. Ka nahan ve ortôônabaver ugen á nenge kwagh u i er ken Yesaia 49:15 ne dông ve, á kaa wener: “Ken Ikyuryan i Tse cii, ka môm ken ijiir i í er kwagh u dooshima u Aôndo tsung je ne, man alaghga je yô ka ijiir ne i hembe pasen kwagh u dooshima na la” ye.

6. Uumace mba ve yen ne kpishi nenge mhôônom ma zungwen nena, kpa Yehova gema kaa a vese ér nyi?

 ⁶ Aluer or ngu a mhôônom kpishi yô, kwagh ne tese ér nan gbakeraa? Ka mnenge u uumace kpishi mba ve yen ve lu a mi je ne. Ikyav i tesen yô, Orromanu u fankwagh tsura, u lu uma sha ayange a Yesu, shi za iti kpishi ken gar u Roma, i yilan un ér Seneca la, yange tesen wener “or u kunya u ker nan a mbagenev yô nan ngu ishima dem dem.” Seneca tesen ior ityesen i Setoika, u un kpa lu orfankwagh tsura u ôron ior ér ve lu teghelee kpa kunya u de ker ve a or ga la. Seneca yange kaa wener, orfankwagh nana fatyô u wasen mba kwagh a tser ve yô, kpa kunya u de ker nan a or ga, sha ci u kunya ngu ne haghelaa ken ishima. Ieren i or nengen mbagenev er mba a ice sha ityou ga ne i yangen ior u lun a mhôônom sha mbagen. Nahan kpa, Yehova yô ngu inja nahan ga! Yehova kaa a vese ken mkaanem nam ér, ‘mhôônom ma ker un shi un zungu mhôônom kpaa.’ (Yakobu 5:11) Er se lu nengen ken ityough kin nahan, mhôônom ma zungwen ka igbekera ga, kpa ka ieren i ageegh i i̱ lu a inja kpishi yô. Se nenge ase nen er mhôônom ma ker Yehova a vese, di vough er ormaren u lun a dooshima kpa ka ma kôr nan a ônov mbanan nahan.

7, 8. Mbaiserael yange ve ya ican ken tar u Igipiti nena, man Yehova er nena sha ican i yan ve laa?

⁷ Gbenda u Yehova ngise er kwagh a ikyurior i Iserael la tese se kwagh u mhôônom nam ma zungwen la wanger wanger. Ken derianyom u sha 16 cii shighe u Yesu la, Mbaiserael udubu udubu lu ikpan ken tar u Igipiti. Í lu eren ve ican ker tsung. Mbaigipiti “vihi ve asema sha tom u ican, tom u hôron inya man u gbidyen akam.” (Ekesodu 1:11, 14) Mbaiserael maa gba vaan a Yehova ér a̱ yima ve sha ican i ve lu yan la. Nahan Aôndo u mhôôn ne er a ve nena sha wono?

 ⁸ Kunya kôr Yehova a ve tsung. Tsô a kaa wener: “M nenge ican i ior Av mba ve lu ken Igipiti la, shi M ungwa mliam vem ma ve lu vaan mbatorough a ve la, gadia M fa atsan a ve la.” (Ekesodu 3:7) Mayange je Yehova una fatyô u nengen ican i ior nav shin ungwan mliam vem kpa eren kwagh sha mi ga ze, kunya ua kôr un a ve keng. Er se vande nengen ken Ityough 24 ki takerada ne nahan, Yehova ka Aôndo u mhôônom ma ker un a ior yô. Mhôônom ma kôron yô ka u lun a mnyoon u orgen ken ishima yase—mhôônom ma kôron ma ngô môm vea mhôônom ma zungwen. Kpa ú ngu wer, mhôônom yange ma kôr Yehova a ior nav tseegh maa kwagh bee je ga; ishima i mbgbegha un ker nahan yima ve. Yesaia 63:9 kaa ér: “Sha dooshima Na man mhôônom Nam ma kôron A paa ve.” Yehova yima Mbaiserael sha “uwegh ku ageegh,” due a ve ken tar u Igipiti kera. (Duteronomi 4:34) Mba dugh kera yô, maa a gba nan ve kwaghyan sha ivande, á za a ve ken tar u doon yiav, ve tema ker, u hingir u ve.

9, 10. (a) Er nan ve Yehova yima Mbaiserael acin imôngo ken Tar u Ityendezwa laa? (b) Sha ayange a Yefeta la Yehova yima Mbaiserael ken nyi icana, man ka nyi i mgbegha un ve er kwagh nahana?

⁹ Yehova er kwagh a ve sha mhôôn kighir heela ga. Shighe u Mbaiserael tema ken Tar u Ityendezwa la, ve hemba ato acin imôngo, nahan ve ya ican sha ci u ihyembeato ve la. Vea nguren yan ican yô, maa ve gema ishima tsô ve gba zamber a Yehova ér a̱ wase ve. Un kpa, yima ve acin imôngo. Sha ci u nyi? “Sha ci u mhôônom lu kôron Un a ior Nav.”—2 Kroniku 36:15; Mbaajiriv 2:11-16.

¹⁰ Nenge ase kwagh u yange er sha ayange a Yefeta la. Er sha ayange la Mbaiserael gema ijime a Yehova, lu civir mbaaôndo mbaaiev yô, Yehova kpa de Mbaamon er ve ican anyom 18. Ken masejime yô, Mbaiserael gema ishima. Bibilo kaa a vese ér: “Tsô ve dugh mbaaôndo mbagenev ken a ve kera, ve gema ve civir TER; nahan ishima vihi Un sha ci u ican i Iserael.” (Mbaajiriv 10:6-16) Yange mba gem a gema ishima nahan maa Yehova kpa kera fatyô u gban den tsô ér ve ya ican ga. Er a lu Aôndo u zungwen mhôônom tsung yô,  á na Yefeta agee ér a̱ yima Mbaiserael sha ikyev i mbaihyomov vev.—Mbaajiriv 11:30-33.

11. Ieren i Yehova a Mbaiserael tese se nyi sha kwagh u mhôônom ma zungwene?

¹¹ Gbenda u Yehova ngise eren kwagh a ikyurior i Iserael la tese se nyi sha kwagh u mhôônom ma zungwene? Ú tese se ér, mhôônom ma zungwen ka di kunya u kôron or a orgen shighe u nan lu yan ican la tseegh tsô ga. Umbur ikyav i se vande tesen sha kwagh u ngô u mhôônom ma ker un a ankyundan na u forototo u a lu vaan ve a mough sha a nenge sha na la. Yehova kpa, mayange vende u ungwan iliam ma ior nav ga. Mhôônom ma a lu a mi la ka ma mgbegha un, nahan á yima ve sha ican i ve lu yan la. Shi kwagh ugen yô, gbenda u Yehova ngise eren kwagh a Mbaiserael la wase se u fan ér, aluer or ngu a mhôônom ma kôron yô, nan gbakera ga, gadia lu ieren na i legh legh ne je yange i̱ mgbegha un ve a mough a nôngo kwagh sha ci u ior nav ye. Kpa, Yehova zungu mbacivir un mhôônom asange asange je kpa, shin saa ngu a magh ve cica cii ve á zungwe ve mhôônomo?

12. Tindi u Yehova wa la tese ér zungu ior mhôônom asange asange nena?

¹² Tindi u Yehova na ikyurior i Iserael la tese ér zungu hanma or mhôônom. Nenge ase kwagh u ikyo i á waan mbaatsanev la. Yehova yange fa wener kwagh a fatyô u eren Oriserael aburabur u una na nana hingir icanor yô. Nahan soo ér i eren a mbaatsanev nena? Yehova ta Mbaiserael icin gbang gbang wener: “De kusun uwegh ough a anngôu u a gbe ican la ga; Na un kpee, i̱ de vihin we, shighe u u lu nan un la kpaa ga, gadia ka sha ci u kwagh ne je man TER, Aôndo wou, Una ver u dedoo sha tom wou cii man sha hanma kwagh u u ker ave sha mi kpaa ye.” (Duteronomi 15:7, 10) Yehova shi kaa a Mbaiserael ér shighe u vea sundan iyiav mbi ken ishule ve yô, ve de sondo ken ikpisule ve been ga shi ve de yaren twar kpaa ga. Lu u vea de akaa ne sha ci u mba i hembe ve iyol la. (Levitiku 23:22; Rutu 2:2-7) Ikyurior ne yange ia kuran  tindi u Yehova wa sha ci u atsanaior ne yô, ken Iserael cii i lu kwagh u atsanaior aa zamber a zamber kwaghyan ga. Nahan kwagh ne tese mhôônom ma zungwen ma Yehova ga he?

13, 14. (a) Mkaanem ma Davidi taver se ishima ér Yehova we hanma wase ikyo tsung nena? (b) Kanyi kwagh nahan se fatyô u tesen ikyav sha mi u tesen ér Yehova lu ikyua a mba ‘asema a vihi’ ve ker laa?

¹³ Nyian kpa, kwagh gba Aôndo wase u dooshima la a hanmô wase. Doo u se fa ser, a fa kwagh u ican i se lu yan la vindi vindi. Orpasalmi Davidi nger wener: “Ashe a TER nga sha mbaperapera, A kegh ato sha u ungwan myer ve kpaa. TER ngu ikua a mba asema a vihin ve la, yem mba ve lu a ishima i zamber yô.” (Pasalmi 34:15, 18) Orgen u a pasen kwagh u avur a Bibilo yô ôr kwagh u mba ivur ne i tér ve la wener: “Ka mba asema a vihi ve ker, ve lu zungwen asorabo a ve tsung yô, inja na yô, kunya kôr ve sha ci u asorabo a ve, kera mba a iciviryolough kpaa ga; ve nenge ayol a ve ér ve gba ma kwagh ga, shi mba a vangertiôr ken ayol a ve kpaa ga.” Alaghga amba ne aa hen ér Yehova gba ica a ve shi ve yina kpishi je gande u una wa ve ikyo. Kpa kape i lu la ga. Mkaanem ma Davidi man taver se ishima ér mayange Yehova undun mba ‘ve nengen ayol a ve ér ve gba ma kwagh ga’ la ga. Aôndo wase u zungwen mhôônom fa wener ka sha ashighe angan nahan je kwagh ngu a hemba gban se a na yum ye, nahan lu ikyua a vese.

¹⁴ Nenge ase ikyav sha kwagh ugen u yange er yô. Kwase ugen ken tar u Amerika yange tôô wan na u nomso u lun anyom ahar ayem ayem za a na iyouci. Hough lu zan wan na ne iyol, lu tehen kpoghuloo shi lu fantyô u ôôn kpaa ga. Mba za sôôn ken iyouci yô, mbatwerev nenge un cii mba been yô, maa ve kaa a kwase ne ér vea kôr wan ne gambe a̱ tsa ken iyouci tugh mbura. Kwase ne yav hana hen tugh mbura? Yange yav sha ikyôn, hen kpe gambe u wan na la! Doo wan na iyol ga nahan, lu u una za mape ga. Sha mimi yô, aluer ngô er kwagh a wan na nahan yô, se fa tsô ser Ter wase u dooshima, u a lu sha la kpa una er kwagh a vese a hemba nahan. Gadia i er se sha ibeen na. (Genese 1:26) Mkaanem  ma kôron ken ishima ma i er ken Pasalmi 34:18 la kaa a vese ér Yehova lu “ikua” a vese shighe u ‘asema a vihi’ se ker, se lu gbuu la cii, di vough er ormaren u lun a dooshima kpa ka nan lu ikyua a wan u nan nahan—zungu se mhôônom hanma shighe shi we iyol keghen a kegh u wasen se kpaa.

15. Ka sha igbenda i nyi nahan Yehova a wasen hanmô wase?

¹⁵ Nahan yô, Yehova wasen hanma wase nena? Karen a ican i se lu yan la kera keng keng ga. Kpa mba ve vaan a Yehova ér a̱ wase ve la cii, á ver igbenda kpishi i wasen ve. Bibilo i i lu Mkaanem nam la ngi a akaawan a injaa a or nana dondo a ve guda a lu nan yô. Ken tiônnongo u Kristu kpaa, Yehova ver mbakuran mba ve fe tom tsema tsema, mba ve nôngon u kaven un sha u zungwen mbacivir Aôndo a ve imôngo sha gbenda u ve ne ve iwasen la. (Yakobu 5:14, 15) Er un á “ongo msen” yô, ne “mba ve sen Un la Icighan Jijingi” na. (Pasalmi 65:2; Luka 11:13) Jijingi la una fatyô u nan se “agee a hemban” sha er se wa ishima zan zan Tartor u Aôndo ua kar been a mbamzeyol mba nanden se ityough la cica cii yô. (2 Mbakorinte 4:7) Akaa a Aôndo a er sha u wasen se ne doo se ga he? Se zer umbur nen hanma shighe ser akaa ne cii ka igbenda kposo kposo i Yehova a tese se mhôônom nam ma zungwen yô.

16. Ka nyi i lu ikyav i hemban i mhôônom ma zungwen ma Yehova, man i bende a hanma wase nena?

¹⁶ Kpa, ikyav i vesen i mhôônom ma Yehova a vese yô, ka mne u á ne Un u a doo un ishima tsung ér a va paa se la. Kwagh ne lu iyua i sha dooshima je Yehova na se ye. Shi i̱ bugh se gbenda u zuan a myom kpaa. Umbur wer, naagh ku shon ku ipaa ne ku sha ci u hanmô wase cii. Ka nahan ve, Sekaria, ter u Yohane u Eren Batisema yange tsengaôron wener naagh kun tese “mhôônom ma zungwen tsung ma Aôndo wase” hen a vese ye.—Luka 1:78.

17-19. (a) Bibilo tese se ér mhôônom ma zungwen ma Yehova ma a ikighir nena? (b) Kanyi yange i na ve Yehova kera zungwe ior nav mhôônom ga?

¹⁷ Ka shami u henen ser mhôônom ma zungwen ma  Yehova ma a ikighir ga shinii? Ka nahan ga, gadia Bibilo tese se wang ér ior mba ve peren atindi a Yehova a perapera sha apera la cii, Yehova kera zungu ve mhôônom ga. (Mbaheberu 10:28) Hide hen ase sha ikyav i ikyurior i Iserael la tsô ú nenge er i hii ve a eren kwagh nahan yô.

¹⁸ Shin er Yehova yima Mbaiserael sha ikyev i mbaihyomov vev acin imôngo nahan kpa, ka va ze deghôô yô maa de u zungwen ve mhôônom. Ior mba taver ityou mban lu civir akombo, shi lu tôôn ieev vev mbi ndôhôrshima mbira nyôron a mi ken tempel u Yehova jim jim je kpaa! (Esekiel 5:11; 8:17, 18) Shi i kaa a vese ér: “Ve gema ve se mbatyomov mba Aôndo, ve laha kwaghôron Na, ve nenge sha uprofeti Nav kpenenene, zan zan iyugh i TER mough sha ior Nav je, gbenda u vea war kera lu ga.” (2 Kroniku 36:16) Mbaiserael yange ve za hemen a ityough vev ki taver kin zan zan je yô ityôkyaa kera lu i Yehova una zungwe ve mhôônom ga, nahan iyugh i Yehova i perapera la mough sha ve. Tsô nyi i eree?

¹⁹ Yehova kera zungwe ior nav mhôônom ga. A kaa wener: “Me kôr hanma or, Me ta sha ugen, uter a ônov mba nomso imôngo, kape TER A kaa ne; Me zungwe mhôônom ga; mhôônom maa kôrom er Me de u timin ve kpaa ga.” (Yeremia 13:14) Nahan a de Babilon va tim Yerusalem man tempel u lu ker la, ve kôr Mbaiserael ve yem a ve uikyangen ken Babilon. Uumace mbaasorabo ka vea zer hemban Aôndo ato zan zan a̱ va gande u Aôndo shi una zungwe ve mhôônom yô, kwagh ngu a tser ve hen shighe la kpishi!—Ukwelegh 2:21.

20, 21. (a) Kanyi ia er zum u mhôônom ma zungwen ma Aôndo ma a ar sha kighir i ma sha shighe wase nee? (b) Ka gbenda u Yehova a zungu se mhôônom u nyi se ôr kwagh sha mi ken ityough ki ki dondo nee?

²⁰ Kwagh ngu nena nyiana? Yehova ngu a gema ga. Mhôônom nam ma zungwen ma mgbegha un, nahan á tindi Mbashiada nav ér ve za pase “Loho u Dedoo u tartor” hen akuraior cii. (Mateu 24:14) Ka a ôr mbaasemaamimi loho  ne man vea vengese yô, Yehova ngu a wase ve ve kav loho u Tartor la. (Aerenakaa 16:14) Kpa tom ne ua za hemen gbem sha won ga. Aluer Yehova de ér tar u bo ungun, u u iv a ibanave man ican i yan ker ne u za hemen gbem sha won yô, kwagh ne una tese mhôônom nam ma zungwen ga cii. Zum u mhôônom ma zungwen ma Aôndo ma a ar sha akighir a ma yô, ka hen shighe la Yehova una tim tar ungun ne kera ye. Shighe u una va a mtim la je kpa, kwagh ne una gema a tese ér ngu a mhôônom ma zungwen sha “icighanti” na man mbashiren un mba ve lu eren un tom kpoghuloo la. (Esekiel 36:20-23) Yehova una kar a ifer i eren kera, una gema a ver tar u he u perapera la. Yehova ôr kwagh u mbaaferev wener: “Ishe Yam ia tange ga, man shi Me zungwe mhôônom ga, kpa Me hire ve a ieren ve la sha ityough vegh.”—Esekiel 9:10.

²¹ Zan zan saa shighe la una kuma ve, gayô hegen ne yô, Yehova ngu zungwen ior mhôônom, kua mba ve lu yemen ken mtim la je kpaa. Uumace mbaasorabo mba ve gem asema sha mimi cii vea zua a iwasen sha gbenda môm u vesen u Yehova a zungu se mhôônom la—ka mde u asorabo je la. Ityough ki ki dondo ne kia ôr se akaa agenegh a doon kpishi a ken Bibilo, a a tese se er Yehova a de se asorabo a ase vindi vindi yô.