1, 2. (a) Kumbi ma wachita wuli asani mwana waki wayamba kuliya? (b) Kumbi ndiyani yo ngwalisungu ukongwa kuluska ma?

 TIYERUZGIYI kuti mwana wabonda waliya pakati pa usiku. Nyengu yeniyo anyina ayuka. Kutuliya waka po mwana waki wakuwiyaku, ma uyu wagona ukongwa cha nge mo wagoniyanga kali. Iyu wakusambira mo mwana waki waliriya ndipu waziŵa asani mwana waki wakhumba kuwonkha be, kumunyamuwa pamwenga kumuphwere mu nthowa yinyaki, mwakukoliyana ndi kaliliru kaki. Ndipu kwali mwana yo waliya pa chifukwa wuli, ma waki wachitapu kanthu. Chifukwa chakuti watimuyanja ukongwa, wangaleka cha kuchita vo mwana waki wakhumba.

² Ŵanthu anandi aziŵa kuti mzimayi waja walisungu ukongwa ku mwana wakubala yija. Kweni Yehova Chiuta widu ndiyu we ndi lisungu ukongwa kuphara munthu weyosi. Kusambira vinandi vakukwaskana ndi jalidu lakukondwesa lenili, kungatiwovya kundere kufupi ndi Yehova. Tiyeni tikambiskani vo lisungu ling’anamuwa kweniso mo Chiuta widu walongore jalidu lenili.

3. Kumbi mazu Ngachiheberi ngo akungafwatuliya kuti “kulongo lisungu” pamwenga “kuchitiya chitima munthu munyaki” ngang’anamuwanji?

³ Mu Bayibolu mazu ngakuti lisungu ndi chitima ngayanana ŵaka. Mazu nganandi Ngachiheberi kweniso Ngachigiriki ngakamba va kuja ndi lisungu likulu. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani mazu Ngachiheberi ngakuti ra·chamʹ, ngo kanandi ngafwatulika kuti “kulongo lisungu” pamwenga “kuchitiya chitima munthu munyaki.” Buku linyaki likamba kuti mazu ngakuti ra·chamʹ “ngakamba va kuja ndi chitima nge cho munthu waja nachu asani wawona kuti munthu yo watimuyanja wasuzgika ukongwa pamwenga wakhumbika chovyu.” Mazu Ngachiheberi ngenanga ngo Yehova watingagwiriskiya ntchitu pakukamba  vaku iyu mweneku, ngayanana waka ndi mazu ngo ngang’anamuwa “nthumbu pamwenga chibaliru” ndipu ngangafwatulika so kuti “lisungu la ma.” a—Ekisodo 33:19; Yeremiya 33:26.

4, 5. Kumbi Bayibolu ligwiriskiya ntchitu wuli lisungu lo ma walongo pa mwana waki pakukhumba kutisambiza vakukwaskana ndi lisungu laku Yehova?

⁴ Bayibolu ligwiriskiya ntchitu fundu yakuti ma walongo lisungu mwana waki pakukhumba kutisambiza vo lisungu laku Yehova ling’anamuwa. Pa Yesaya 49:15 tiŵerenga kuti: “Kumbi munthukazi wangaluwa mwana waki wakonkha pamwenga kuleka kuchitiya lisungu [ra·chamʹ] mwana yo wakutuwa mumoyu mwaki? Chinanga kuti anthukazi ŵenaŵa angaluwa, ini ndingakuluwa cha.” Lemba lenili lilongo kuti Yehova walongo ŵanthu waki lisungu likulu. Kumbi wachita wuli venivi?

⁵ Mphakusuzga kuŵanaŵaniya kuti ma wangaluwa kuwonkhesa mwana waki kweniso kumuphwere. Mwana wabonda wangajiphwere cha yija, nyengu zosi iyu wathemba anyina kuti amuphwere kweniso kumuyanja. Kweni ntchachitima kuti azimayi anandi aphwere cha ŵana ŵawu, ukongwa nyengu zinu zapade kweniso ‘zakusuzga ukongwa zo ŵanthu anandi atanja cha achibali ŵawu.’ (2 Timote 3:1, 3) Kweni Yehova watitikambiya kuti: “Ini ndingakuluwa cha.” Yehova walekapu cha kulongo lisungu ateŵeti ŵaki. Lisungu laki ndikulu ukongwa kuluska lo ma walongo mwana waki mwakawi. Ndichu chifukwa chaki munthu munyaki pakukambapu va lemba la Yesaya 49:15 wangukamba kuti: “Ngenanga ngamoza mwa mazu nganthazi ukongwa, panyaki tingakamba so kuti ndingu nganthazi ukongwa pa mazu ngosi ngo ngakamba va chanju cha Chiuta ngo ngasanirika mu Chipanganu chakali.”

6. Kumbi ŵanthu anandi ambula kufikapu, awona kuti munthu yo wachitiya anyaki lisungu ndi munthu wamtundu wuli, kweni kumbi Yehova watitisimikiziyanji?

⁶ Kumbi asani munthu wachitiya lisungu anyaki, ving’anamuwa kuti ngwakupo? Ŵanthu anandi ambula kufikapu aŵanaŵana viyo. Mwakuyeruzgiyapu, ku Roma kwenga kaswiri munyaki wa  zeru za ŵanthu zina laki Seneca. Iyu wengaku pa nyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi ndipu wasambizanga kuti, “asani munthu wachitiya chitima anyaki ndikuti ngwakupo.” Seneca wachiskanga chisambizu chakuti, asani munthu wakhumba kuja ndi umoyu wamampha watenere cha kuchitiya chitima anyaki, kuŵavwiya lisungu pamwenga kuŵawovya. Iyu wangukamba so kuti munthu wazeru wangawovya ŵanthu wo akumana ndi suzgu, kweni wangaŵachitiyanga chitima cha chifukwa vingamuchitiska kuti waŵevi chimangu cha mumtima. Maŵanaŵanu ngakujikuzga ngenanga ngachitiskanga kuti ŵanthu alekengi kuchitiya lisungu anyawu. Kweni ndimu Yehova waliri cha! Kuziya mu Mazu ngaki, Yehova watitisimikiziya kuti iyu “ngwachitima ukongwa kweniso ngwalisungu.” (Yakobe 5:11, mazu ngamumphata) Ndipu nge mo tiwoniyengi, kuja munthu walisungu nkhupo cha, kweni ndi jalidu lakukhumbika ukongwa. Tiyeni tiwoni mo Yehova, yo ndi mpapi wachanju walongore jalidu lenili.

7, 8. Kumbi Ayisirayeli angukumana ndi masuzgu wuli po ŵenga ku Ijipiti, nanga Yehova wanguŵawovya wuli?

⁷ Vo Yehova wanguchitiya Ayisirayeli vititiwovya kuvwisa umampha lisungu laki. Chakukumaliya kwa chaka cha 1500 B.C.E., Ayisirayeli mamiliyoni nganandi ŵenga ku ukapolu ku Ijipiti, ndipu kwenuku atombozgekanga ukongwa. Ayijipiti “anguchitiska kuti umoyu wa Ayisirayeli uje wakusuzga ukongwa mwakuŵagwiriska ntchitu yakusuzga yakukanda dongu ndi kuwumba njerwa ndipuso aŵagwiriskanga ntchitu zaukapolu za mtundu wewosi.” (Ekisodo 1:11, 14) Chifukwa cha masuzgu ngenanga, Ayisirayeli anguliriya Yehova kuti waŵawovyi. Kumbi Chiuta yo ngwalisungu likulu wanguchitanjipu?

⁸ Yehova wangukwaskika ukongwa mumtima. Iyu wangukamba kuti: “Ndawona nadi masuzgu ngo ŵanthu ŵangu wo ŵe ku  Ijipiti akumana nangu ndipu ndavwa kuliya kwawu chifukwa cha ŵanthu wo atiŵagwiriska ntchitu ya ukapolu. Ndiziŵa umampha mo apwetekeke.” (Ekisodo 3:7) Fundu yeniyi yilongo kuti Yehova wawonanga ŵaka cha pamwenga kuvwa kuti ŵanthu ŵaki asuzgika, mumalu mwaki iyu waŵachitiyanga chitima ukongwa. Ndipu nge mo tinguwone mu Mutu 24 mu buku ili, Yehova ndi Chiuta walisungu ukongwa yo watuvwa urwirwi wa ateŵeti ŵaki mu mtima mwaki nge kuti iyu ndiyu wasuzgika. Kweni Yehova wavwanga ŵaka cha urwirwi wa ŵanthu ŵaki, mumalu mwaki wachitangapu kanthu kuti waŵawovyi. Lemba la Yesaya 63:9 likamba kuti: “Iyu wanguŵawombo chifukwa cha chanju chaki kweniso lisungu laki.” Ndi ‘janja laki lanthazi,’ Yehova wangutaska Ayisirayeli mumanja mwa Ayijipiti. (Dotoronome 4:34) Pakumaliya paki, iyu waŵapaskanga chakurya mwakuziziswa kweniso wanguŵasereza mu Charu Chakulayizgika.

9, 10. (a) Ntchifukwa wuli Yehova wataskanga Ayisirayeli mwakuwerezawereza mu Charu Chakulayizgika? (b) Mu mazuŵa ngaku Yefita, kumbi Yehova wangutaska Ayisirayeli mumanja mwakayani, nanga ntchinthu wuli cho chingumuchitiska kuti wachiti venivi?

⁹ Yehova wangulutirizga mbwenu kuŵalongo lisungu. Ayisirayeli ŵati ajalikiskika mu Charu Chakulayizgika, mwakuwerezawereza yiwu achitanga vinthu mwambula kugomezgeka vo vinguŵachitiska kuti akumanengi ndi masuzgu. Kweni asani awamu kuti anangisa, alapanga ndi kupempha Yehova kuti waŵawovyi. Yehova waŵataskanga mwakuwerezawereza. Ntchifukwa wuli wachitanga viyo? “Chifukwa wachitiyanga lisungu ŵanthu ŵaki.”—2 Mbiri 36:15; Ŵeruzgi 2:11-16.

¹⁰ Ŵanaŵaniyani vo vinguchitika munyengu yaku Yefita. Ayisirayeli ŵati ayamba kusopa achiuta aboza, Yehova wanguzomereza kuti Aamoni aŵasuzgi kweniso kuŵakandirizga kwa vyaka 18. Kweni pavuli paki, Ayisirayeli angulapa. Bayibolu lititikambiya kuti: “Yiwu angutuzgapu achiuta achilendu pakati pawu ndi kwamba kuteŵete Yehova, mwakuti iyu wanguzomereza so cha kuti Ayisirayeli alutirizgi kusuzgika.” (Ŵeruzgi 10:6-16) Ŵanthu ŵaki ŵati alapa ndi mtima wosi, Yehova wanguzomereza so cha kuti yiwu alutirizgi kusuzgika. Mwaviyo, Chiuta yo ngwalisungu likulu wangugwiriskiya ntchitu Yefita kuti wataski  Ayisirayeli mumanja mwa arwani ŵawu.—Ŵeruzgi 11:30-33.

11. Kumbi tisambiranji vakukwaskana ndi jalidu la lisungu asani tiŵanaŵaniya mo Yehova wachitiyanga vinthu ndi Ayisirayeli?

¹¹ Kumbi tisambiranji vakukwaskana ndi jalidu la lisungu, asani tiŵanaŵaniya mo Yehova wachitiyanga vinthu ndi Ayisirayeli? Fundu yimoza yakukhumbika ukongwa yo tisambira njakuti kuchitiya munthu lisungu nkhuziŵa ŵaka masuzgu ngo munthu yo wakumana nangu cha. Kumbukani chakuyeruzgiyapu cha ma mweniyo chifukwa cha lisungu wachitapu kanthu kuti wawovyi mwana waki yo waliya. Mwakuyanana ŵaka, asani Yehova wavwa kuliya kwa ŵanthu ŵaki kwakupempha chovyu, lisungu laki litimuchitiska kuti waŵawovyi. Kusazgiyapu yapa, tisambira so kuti munthu yo wachitiya anyaki lisungu ngwakupo cha, chifukwa lisungu ndilu linguchitiska Yehova kuti waŵarwiyi nkhondu Ayisirayeli ndi kuŵataska kwa arwani ŵawu. Kweni kumbi Yehova wachitiya ŵaka lisungu ateŵeti ŵaki nge gulu?

12. Kumbi Dangu lalongonga wuli kuti Yehova we ndi lisungu ku munthu weyosi pakuyija?

¹² Dangu lo Chiuta wangupaska Ayisirayeli lingulongo kuti iyu wachitiya lisungu munthu weyosi pakuyija. Mwakuyeruzgiyapu, aŵanaŵaniyani mo wangulongore kuti waŵanaŵaniya ŵanthu akavu. Yehova waziŵanga kuti Muyisirayeli wangaja mukavu asani pangachitika vinthu vinyaki vamabuchibuchi. Kumbi Ayisirayeli akhumbikanga kuchita nawu wuli vinthu ŵanthu akavu? Yehova wangulamula Ayisirayeli kuti: “Ungazinonopesanga mtima waku cha pamwenga kuja mukaka ku mubali waku mukavu. Uzimupaskengi ndi mtima wosi, ungazimupaskanga mwakwesa kuchichizgika cha, pakuti venivi vazamuchitiska kuti Yehova Chiuta waku watumbiki ntchitu zaku zosi kweniso vosi vo uchita.” (Dotoronome 15:7, 10) Yehova wanguŵalamula so kuti akhumbikanga cha kuvunanga vosi mumphepeti mwa minda yawu pamwenga kutondonga vo vajaku pakuvuna. Vinthu venivi venga va ŵanthu akavu. (Levitiko 23:22; Ruti 2:2-7) Mwaviyo asani  Ayisirayeli avwiya Dangu lenili lo lawovyanga akavu, ŵanthu akavu ŵenaŵa alutanga cha kuchipemphesa chakurya. Venivi valongonga kuti Yehova we ndi lisungu likulu ku ŵanthu wo akhumbikanga chovyu.

13, 14. (a) Kumbi mazu ngaku Davidi ngatitisimikiziya wuli kuti Yehova waŵanaŵaniya munthu weyosi pakuyija? (b) Perekani chakuyeruzgiyapu cho chilongo kuti Yehova we pafupi ndi wo “asweka mtima” kweniso wo “mzimu wawu watekenyeka”?

¹³ Mazuŵa nganu napu Chiuta widu wachanju waphwere munthu weyosi pakuyija. Tikayika cha kuti iyu wawona masuzgu ngosi ngo isi tikumana nangu. Wamasalimo Davidi wangulemba kuti: “Masu ngaku Yehova nge pa ŵanthu arunji,ndipu makutu ngaki ngatuvwa kuliya kwawu kwakupempha chovyu. Yehova we pafupi ndi wo asweka mtima;iyu wataska wo mzimu wawu watekenyeka.” (Salimo 34:15, 18) Pakukamba va ŵanthu wo akonkhoskeka pa lemba ili, kaswiri munyaki wa Bayibolu wangukamba kuti ŵanthu ŵenaŵa ‘mbeniwo asuzgika maŵananu chifukwa chakujiwona kuti mbakubuda ndipu atijivwa kuti mbawuliwuli.’ Ŵanthu ŵenaŵa angajivwa kuti Yehova we nawu kutali ndipu mbambula kukhumbika, kweniso watiŵatoliyaku kanthu cha. Kweni ndimu viliri cha. Mazu ngo Davidi wangukamba ngatitisimikiziya kuti Yehova watiŵajowo cha ŵanthu wo “atijiwona kuti mbambula kukhumbika.” Chiuta widu walisungu waziŵa kuti pa nyengu yeniyi tikhumbikiya ukongwa chovyu chaki ndipu waja nasi pafupi.

¹⁴ Tiyeni tikambiskani chakuwoniyapu. Ma munyaki waku United States wangutchimbiliya kuchipatala ndi mwana waki wavyaka viŵi yo waphanikanga pakututa. Adokotala ŵati amupima angukambiya ma yo kuti mwana waki amugonekengi dakha muchipatala. Kumbi ma mwenuyu wanguchigona pani? Iyu wangugona pampandu wamuchipatala pasina ndi bedi lo mwana waki wangugona! Iyu waziŵanga kuti mwana waki watama, mwaviyo wakhumbikanga kuja nayu pafupi. Vo ma uyu wanguchita vilongo lisungu lo Awusefwi akuchanya ŵe nalu! Tingaluwanga cha kuti tikulengeka muchikozgu chaki. (Genezesi 1:26) Mazu ngakuchiska nga pa Salimo 34:18 ngatitikambiya kuti asani ‘tasweka mtima’ pamwenga ‘mzimu widu watekenyeka,’ Yehova nge mpapi wachanju,  “we pafupi” kuti watiwovyi. Venivi ving’anamuwa kuti nyengu zosi iyu watitilongo lisungu ndipu ngwakunozgeka kutiwovya.

15. Kumbi Yehova watovya munthu weyosi pakuyija munthowa wuli?

¹⁵ Kumbi Yehova watitiwovya wuli weyosi pakuyija? Ndi nyengu zosi cha po Yehova watuzgapu vo vitambisa masuzgu ngidu. Kweni pe vinthu vinandi vo iyu wapereka kuti viwovyi munthu weyosi yo watimupempha chovyu. Mazu ngaki Bayibolu, ngatitipasa ulongozgi wo ungatiwovya kukunthiyapu suzgu yeyosi. Mu mpingu, Yehova watipasa ŵara wo atesesa kulongo lisungu laku Yehova pakuwovya Akhristu anyawu. (Yakobe 5:14, 15) Nge “Wakuvwa pempheru,” iyu wapereka ‘mzimu wakupaturika ku ŵanthu wo atimupempha.’ (Salimo 65:2; Luka 11:13) Mzimu wenuwu ungatipaska “nthazi yakujumpha yo tituŵa nayu” kuti tifiski kukunthiyapu mpaka pa nyengu yo Ufumu waku Chiuta wazamutuzgiyapu masuzgu ngosi. (2 Akorinto 4:7) Titimuwonga ukongwa Yehova chifukwa chakutipasa vinthu vosi venivi kuti vitiwovyi. Ndipu tingaluwanga cha kuti vinthu venivi vilongo kuti Yehova ngwalisungu likulu.

16. Kumbi ndi nthowa yikulu niyi yo Yehova wakutilongore lisungu, nanga ntchinthu wuli cho munthu weyosi watenere kukumbuka?

¹⁶ Kweni nthowa yikulu ukongwa yo Yehova wakutilongore lisungu, nkhupereka Mwana waki wakwanjiwa kuti wazipereki umoyu waki nge sembi yakutiwombole. Chifukwa chakutiyanja, Yehova wangupereka sembi yeniyi kuti titaskiki ku ubudi ndi nyifwa. Ndipu tikumbukengi kuti sembi yeniyi, yikuperekeka ku munthu weyosi pakuyija. Ndichu chifukwa chaki, Zekariya, yo wenga wiski waku Yohane Mbatizi wangukambiya limu kuti mphasu yeniyi yazamulongo “lisungu likulu laku Chiuta widu.”—Luka 1:78.

17-19. (a) Kumbi Bayibolu lilongo wuli kuti lisungu laku Yehova le ndi mphaka? (b) Ntchifukwa wuli Yehova wanguleka kuŵachitiya lisungu ŵanthu ŵaki?

¹⁷ Kumbi titenere kuŵanaŵana kuti Yehova walivi mphaka pakulongo lisungu? Awa, chifukwa Bayibolu likamba mwakuvwika  umampha kuti ŵanthu wo alutirizga kuchita vinthu viheni, Yehova waleka kuŵalongo lisungu. (Aheberi 10:28) Kuti tivwisi chifukwa chaki cho Yehova wachitiya venivi, tiyeni tiŵanaŵaniyi so chakuyeruzgiyapu cha Ayisirayeli.

¹⁸ Chinanga kuti Yehova waŵataskanga Ayisirayeli mumanja mwa arwani ŵawu mwakuwerezawereza, kweni mukuluta kwa nyengu wanguleka kuŵachitiya lisungu. Ŵanthu ŵenaŵa angulutirizga kusopa angoza mwakuti angufika pakuza ndi angoza ŵenaŵa mu nyumba yaku Yehova! (Ezekiyeli 5:11; 8:17, 18) Bayibolu lititikambiya so kuti: “Yiwu anyozanga ŵanthu wo Chiuta wauneneska waŵatumanga, ayuyuwanga mazu ngaki ndipuso anyozanga achimi ŵaki, mwakuti ukali waku Yehova unguwiya ŵanthu ŵaki, mpaka angufika pakuti angachizgika cha.” (2 Mbiri 36:16) Ayisirayeli angufika paheni ukongwa mwakuti ŵenga akwenere so cha kuti Yehova waŵalongo lisungu laki. Vakuchita vawu vingumukwiyisa ukongwa Yehova. Kumbi ntchinthu wuli chinguchitika?

¹⁹ Yehova wanguleka kuŵachitiya lisungu ŵanthu ŵaki. Iyu wangukamba kuti: “Ndazakuŵalongo wezi cha, ndazakuŵachitiya chitima cha kweniso ndazakuŵalenge lisungu cha; palivi cho chazamuchitiska kuti ndileki kuŵananga.” (Yeremiya 13:14) Mwaviyo, tawuni ya Yerusalemu kweniso nyumba yakusopiyamu vingubwangandulika ndipu Ayisirayeli angutoleke ku ukapolu ku Babiloni. Kukamba uneneska, vija vakupasa chitima ukongwa asani ŵanthu aleka kuvwiya Yehova mpaka kufika pakuti wangaŵachitiya so lisungu cha!—Chitenje 2:21.

20, 21. (a) Ntchinthu wuli cho chazamuchitika asani Yehova waziwona kuti walongo lisungu mwakukwana? (b) Kumbi ndi nthowa yinyaki niyi yo Yehova walongore lisungu laki yo tazamukambiskana mu mutu wakulondopu?

²⁰ Nanga wuli mazuŵa nganu? Yehova wechendasinthi. Chifukwa cha lisungu, iyu wakambiya Akaboni ŵaki kuti apharazgi ‘uthenga wamampha Ufumu,’ ku ŵanthu amitundu yosi. (Mateyu 24:14) Asani ŵanthu amtima wamampha avwisiya, Yehova watiŵawovya kuvwisa uthenga wa Ufumu. (Machitidu 16:14) Kweni ntchitu yeniyi yigwirikengi mpaka muyaya cha. Yehova wangaŵavi lisungu asani wangalutirizga kuzomereza kuti ŵanthu  aheni mucharu ichi kweniso masuzgu vilutirizgi kuŵapu mpaka muyaya. Asani Yehova wawona kuti walongo lisungu mwakukwana, iyu wazamunanga charu chiheni ichi. Ndipu pakuzichita venivi, iyu wazamuchitiya so lisungu ateŵeti ŵaki akugomezgeka ndipuso wazamuwonesesa kuti “zina laki lakupaturika” latoweseka. (Ezekiyeli 36:20-23) Yehova wazamutuzgapu viheni vosi ndipu wazamuweziyapu charu kuti chizije ndi ŵanthu arunji. Pakukamba vakukwaskana ndi ŵanthu aheni, Yehova wakamba kuti: “Jisu langu liŵachitiyengi chitima cha, ndipu ndiŵalongongi lisungu cha.”—Ezekiyeli 9:10.

²¹ Pasonu panu, Yehova weche kuŵachitiya mbwenu lisungu ŵanthu chinanga ndi wo angazinangika. Ŵanthu akubuda wo alapa ndi mtima wosi, wangaŵalongo lisungu laki munthowa yinyaki yikulu ukongwa. Nthowa yaki njakuti, wangaŵagowoke maubudi ngawu. Mu mutu wakulondopu, tikambiskanengi mazu nganyaki ngo Bayibolu ligwiriskiya ntchitu pakukhumba kutiwovya kuvwisa kuti Yehova wagowoke ndi mtima wosi.