1, 2. Bukin tera ngkai e kona n taekinaki bwa e bon ataa mwin te aki-kakaonimaki te Uea ae Tawita?

 E BON ataa mwin te aki-kakaonimaki te Uea ae Tawita. E bati ana kangaanga i nanon ana tai n uea, ao n te taina, kaain abana a kani kabwakaa ana tautaeka. E kamwaneaki naba Tawita irouia tabeman aomata ake a kaantaningaki bwa bon raoraona ni koaua. Iangoa taekan Nei Mikara, are moani buun teuaei. N te moantai ao e “tangira Tawita,” ao akea te nanououa bwa e boni bae ni boutokaia n nakoana n uea. Imwina riki, ao “e ribaia,” ao e iangoa naba Tawita bwa “ai aron te aomata temanna ae nanobaba.”​—1 Tamuera 18:20; 2 Tamuera 6:16, 20.

² Iai naba ana tia ibuobuoki Tawita, ae Aitobera. E rangi ni kakawaki ana reirei teuaei bwa titeboo ma ai boni bwanaan naba Iehova. (2 Tamuera 16:23) Ma imwina riki ao e a bitaki n riki bwa te tia karitei te aomata ae onimakinaki aei, bwa e a kaaina aia botaki taani kaitaraa Tawita. Antai ae kauekea te karitei aei? Bon Abetarom, are oin natin Tawita! Te tia bairea te kaaitara anne, e teimatoa n “anai nanoia aomatan Iteraera,” ni kateia i bon irouna bwa aongkoa te uea. Ana kakeru Abetarom aei e a rikirake ni kakaiaki arona n te aro are e a kairoroaki iai te Uea ae Tawita bwa e na birinako ni kamanoa.​—2 Tamuera 15:1-6, 12-17, BK.

3. Tera ae e onimakinna Tawita?

³ Ma iai ae teimatoa ni kakaonimaki nakon Tawita ke akea? E ngae ngke a bati kangaanga ake e boo ma ngaai, ma e bon ataia Tawita bwa bon iai. Ao antai? Bon Iehova ae te Atua. E taekina Iehova Tawita ni kangai: “Ko kakaonimaki ma ane e kakaonimaki.” (2 Tamuera 22:26, BK) Tera ae nanonaki n te kakaonimaki ikai, ao e kanga ni karaoa te katoto Iehova ae rangi n tamaroa ni kaineti ma te aroaro aei?

4, 5. (a) Tera te “kakaonimaki”? (b) Tera kaokoron te kakaonimaki ae nonoraki n taiani bwai, ao te kakaonimaki ae kaotaki irouia aomata?

⁴ Te “kakaonimaki” ae nanonaki n te Baibara n Ebera bon te akoi ae tatangira ae nim ke e reitaki ma te bwai teuana n aki kitanna ni karokoa e koro bukin te reitaki anne. Te aomata ae kakaonimaki bon te aomata ae tatangira. E kakannongora bwa e arana namwakaina te tia areru bwa “te tia kakoaua ae kakaonimaki i karawa,” ibukina bwa e aki toki ni kakaoti ni katoa tairiki. (Taian Areru 89:37) Ibukin anne, e kona n onimakinaki namwakaina. Ma aron namwakaina ni kakaonimaki e rangi ni kaokoro ma aron ana kakaonimaki te aomata. Bukin tera? Ibukina bwa te kakaonimaki ae kaotaki iroun te aomata boni kaotiotan te tangira, ae te bwai ae a aki kona ni karaoia bwaai aika aki-maiu. *

⁵ N aron ae nanonaki n te Baibara te kakaonimaki e irekereke ma te tangira. E kaotiotaki te reitaki iai i marenan te aomata are e kaotiota te aroaro anne ma te aomata are e kaotiotaki nakoina. E aki bibitaki nako te aeka ni kakaonimaki aei. Tiaki aron naoni marawa are e irira bibitakin nako karen te ang.  Ma e bon teimatoa ao e nene te kakaonimaki ke te tangira ae kakaonimaki, n tokanikai i aon kangaanga nako aika kokorakora.

6. (a) Tera aroni karakon te kakaonimaki i buakoia aomata, ao e kanga ni kaotiotaki aei n te Baibara? (b) Tera te anga ae te kabanea n tamaroa ibukin reiakinan bwaai aika irekereke ma te kakaonimaki, ao bukin tera?

⁶ Ni koauana e a moanna ni karako te kakaonimaki n aron aei ni boong aikai. A aikoa toki n nonoraki raao aika rangi ni kaan bwa a a manga boni ‘kareke kai i marenaia.’ E a rikirake naba ngkai ongoraeakinan ae a kakiia buuia tabemwaang. (Taeka N Rabakau 18:24, NW; Maraki 2:14-16) E a taabangaki ngkai kaakaraoan mwakuri aika bubuaka n te aro are ti a kona ni manga atonga are e taekinna ngkoa te burabeti are Mika ae kangai: “E a mate te aomata ae raoiroi [“kakaonimaki,” NW] mai aonaba.” (Mika 7:2) E ngae ngke a aikoa bati ni kaotiota te atataiaomata aomata, ma e teimatoa Iehova ni kaotiotia n anuana bwa e kakaonimaki. Te anga ae te kabanea n tamaroa ae ko kona iai n ataa raoi te kakaonimaki, ngkana ko tataraa aron Iehova ni kaotiota te aeka n aroaro aei ae nako man ana tangira ae abwabwaki.

7, 8. E kanga n taekinaki bwa bon tii Iehova ae kakaonimaki?

⁷ E taku te Baibara ibukin Iehova: “Ti Ngkoe ae Ko raoiroi [“kakaonimaki,” NW].” (Te Kaotioti 15:4) E kanga n riki anne? Tiaki a uaia naba ni kakaotiota te kakaonimaki aomata ao anera n taai tabetai? (Iobi 1:1; Te Kaotioti 4:8) Ao tera aron Iesu Kristo? Tiaki ngaia ana aomata te Atua ae moan te “kakaonimaki”? (Taian Areru 16:10, NW) E kanga ngkanne n taekinaki bwa bon tii Iehova ae e kakaonimaki?

⁸ Te moanibwai ururingnga are te kakaonimaki bon te aroaro ae nako man te tangira. Kioina ngkai “te Atua bon te tangira,” boni ngaia aomatan te aroaro aei. Antai ngkanne ae e kona ni kakaonimaki riki nakon Iehova? (1 Ioane 4:8) Ni koauana a kona ni kaotiota naba aroaron te Atua aei anera ao aomata, ma bon tii Iehova ae rianako riki n te kakaonimaki. Kioina ngkai  bon “iai [ngaia] ma ngkoangkoa,” e a boni bae n tia ni kaotiota te atataiaomata, n te tai ae maan riki nakoia ana karikibwai aika i aonnaba ao i karawa. (Taniera 7:9) Mangaia are Iehova bon rabwatan raoi te kakaonimaki. E kaotiota te aroaro aei n te aro ae akea kabotauana, bwa akea ae kona ni katotongnga raoi. Ti na iangoi katoto tabeua.

9. E kanga Iehova n “akoi [“kakaonimaki,” NW] n ana mwakuri ni kabane”?

⁹ E “akoi [“kakaonimaki,” NW] n ana mwakuri ni kabane” Iehova. (Taian Areru 145:17) N te aro raa? E kaekaa anne Taian Areru 136. E koreaki iai rongorongon ana mwakuri ni kakamaiu Iehova tabeua, n ikotaki naba ma taekan kaotinakoaia tibun Iteraera rinanon Taari ae Uraura. E kakawaki ataakin ae ni katoai kibun te areru aei, a raonaki n te kibuntaeka ae kangai: “Ba akea tokin ana atataiaomata [ke ana kakaonimaki].” E karinaki naba te areru aei n Titiraki Aika Kananoa te Iango, n iteraniba 289. Ngkana ko wareki kiibu aikai ao e na bon anaaki nanom ni batin ana anga Iehova ni kaotiota te atataiaomata nakoia ana aomata. Eng, e kakaonimaki Iehova nakoia ana toro aika onimakinna, n ongorana nakon tangitangia ni kani buokaki, ao ni karaoan te ibuobuoki nakoia n te tai ae riai. (Taian Areru 34:6) Ana tangira ae kakaonimaki Iehova ibukia ana toro, e aki kona ni bibitaki ngkana a teimatoa ni kakaonimaki nakoina.

10. E kanga Iehova ni kaotiota te kakaonimaki ni kaineti ma ana kaetieti?

¹⁰ N reitaki ma anne, e kakaonimaki Iehova nakoia ana toro n arona ni mwamwakuri n te aro ae boraoi ma ana kaetieti. E aki katotongia aomata aika a bubure Iehova ake a kairiraki ni korakoran nanoia ao n aia iango aika bati. E aki kona ni bibitaki ni kaineti ma iangoan ae riai ao ae kaairua irouna. Rinanon taian mireniam aika bwakanako, ao e bon aki roko n te bitaki ana iango i aon bwaai aika te tabunea, taromauriani boua, ao ai te tiriaomata. E taekina ae kangai rinanon te burabeti ae Itaia: “Ao ai aroarou naba anne ni karokoi ami tai ni kara.” (Itaia 46:4, BK) Mangaia are ti kona n onimakinna bwa ti na kakabwaia ngkana ti toua mwin te reirei ni kairiri ibukin te maiu ae riai are kuneaki n ana Taeka te Atua.​—Itaia 48:17-19.

11. Taekin katoto tabeua aika kaotia bwa e kakaonimaki Iehova nakon ana berita.

 ¹¹ E kaotiota naba te kakaonimaki Iehova n arona n teimatoa ni kakoroa nanon ana berita. Ngkana e taetae ni burabetina te bwai teuana ao e boni bae ni koro bukina. E taekina ae kangai Iehova: “Au taeka ae oti nako mai wiu: e na aki okirai ni matebuaka, ma e na boni karaoa ae I tangiria, ao e na reke konana n are I kanakoa nako iai.” (Itaia 55:11) E boni kakaonimaki nakoia ana aomata Iehova n arona ni kakoroa bukin ana taeka. E aki katikuia bwa a na ingainga n tataningaa karaoan te bwai teuana ae e na bon aki karaoia. Moanibaan te tamaroa aroaron Iehova ni kaineti ma aei n te aro are e a kairaki iai ana toro ae Iotua bwa e na kangai: “E aki bwaka te bwai teuana mani bwaai ake a raraoi ni bane ake E atong Iehova nakoia tibun Iteraera; a bane ni koro raoi bukiia.” (Iotua 21:45) Ti kona n onimakinna ngkanne bwa ti aki kona ni maneang iroun Iehova, bwa e bon aki kona ni kabwaka ni kaineti ma kakoroan bukin ana berita.​—Itaia 49:23; I-Rom 5:5.

12, 13. N te aro raa ae “akea iai tian ma tokin” ana atataiaomata Iehova?

¹² N aron ae e a kaman koreaki mai imwaina, ao e tuangira te Baibara bwa “akea tokin ana atataiaomata” Iehova. (Taian Areru 136:1) N te aro raa? N aron ae ngkana e kabwarai buure Iehova ao e kabwarai n aki toki. N aron ae kabwarabwaraki ni Mwakoro 26, ao e aki kaokioka taekan ana bure te aomata ake a a tia ni kabwaraaki iroun Iehova. Kioina ngkai “akea te kakaokoro: ba a bane ni bure, ma n aki karekea te neboaki mairoun te Atua” aomata, ngaia are ti riai ni kimwareirei ngaira n tatabemanira nako, bwa akea tokin ana atataiaomata Iehova.—I-Rom 3:23.

¹³ Ma akea naba tokin ana atataiaomata Iehova n te aro teuana. E taekinaki n ana Taeka bwa aomata aika raoiroi a “na katotonga aron te kai ae unikaki i rarikini karangan raan; ae kariki uaana ni bongina, ao e aki rai naba bana; ao a na kakabaia bwaai ni kabane akana e karaoi.” (Taian Areru 1:3) Iangoa taekan te aroka ae rangi ni maiureirei ae a aki kona n rai baana! Mangaia are ngkana ti kimwareirei naba ni koaua n ana  Taeka te Atua, ao e na bon abwabwaki maiura, e na rau, ao e na bati manenara. Taiani kakabwaia ake e kakaonimaki n anga Iehova nakoia ana toro aika onimaki a na bon teimatoa n aki toki. N te aonnaba ae boou ae raoiroi are e na karokoa Iehova, aomata aika ongeaba a nang nora iai ana atataiaomata ae akea tiana ma tokina.​—Te Kaotioti 21:3, 4.

14. E kanga Iehova ni kaotiota kukurein nanona n aia kakaonimaki ana toro?

¹⁴ E okioki Iehova ni kaotiota aroarona ae te kakaonimaki. Kioina ngkai e aki bibitaki Iehova, e teimatoa ni boutokaia ana toro aika kakaonimaki nakoina. E korea ae kangai te tia areru: “Bon te tei ngai ngkoa, ao I a kara ngkai; Ma I tuai men nora te aomata ae raoiroi ae kitanaki, ma natina aika bububuti te amarake. Ba E tangira te kaeti-taeka Iehova, ao e aki kitania ana aomata aika itiaki [“kakaonimaki,” NW].” (Taian Areru 37:25, 28) Kioina ngkai Iehova bon te tia Karikiriki, e riai ngkanne n taromauriaki iroura. (Te Kaotioti 4:11) Ma kioina ngkai e kakaonimaki Iehova, e ururingi ara mwakuri n onimaki.​—Maraki 3:16, 17.

15. Kabwarabwaraa bwa e kanga ni kateretereaki ana kakaonimaki Iehova n reitakina ma tibun Iteraera.

¹⁵ E okioki ni buokiia ana aomata Iehova ibukin ana atataiaomata, ngkana a karawawataki. E tuangira ni kangai te tia areru: “E kakawakin tamneiia ana aomata aika itiaki [“kakaonimaki,” NW]; E kamaiuia mai nanoni baiia akana buakaka.” (Taian Areru 97:10) Iangoa reitakina ma te botannaomata ae Iteraera. A anene nakon Iehova tibun Iteraera ni kaotiota aroni kamaiuaia n te kakai rinanon Taari are Uraura ni kangai: “Ko kairiia am aomata n te atataiaomata [“te tangira ae kakaonimaki,” NW] ake Ko kamaiuia ni kaboia.” (Te Otinako 15:13) Te kakamaiu are n Taari are Uraura bon te mwakuri n tangira ae kakaonimaki man ana itera Iehova. Mangaia are e tuangia tibun Iteraera Mote ni kangai: “E aki bati n tangiringkami Iehova, ma n rineingkami, ngke kam maiti riki nakoia botanaomata ni kabane; ba kam karako riki nakoia botanaomata ni kabane: ma E kaotinakoingkami Iehova n te bai ae korakora, ma ni kamaiuko mai nanon te  auti ae e toronaki te aba iai, mai nanoni baini Barao are uean Aikubita, ba kioina ngke E tangiringkami, ma ni kani kawakina te taeka n tuea are E atongnga nakoia ami bakatibu.”​—Te Tua-Kaua 7:7, 8.

16, 17. (a) Tera aroia ae kakubanako tibun Iteraera n aki-kakaitau, ma e kanga n nanoangaia Iehova? (b) A kanga ni kaota “aki-manga-rekeni kamaiuaia” angiia tibun Iteraera, ao tera reireiara ae reke mai iai?

¹⁶ Ma a mwaninga ni kaotiota aia kakaitau te botannaomata ae Iteraera ibukin ana atataiaomata ngkoa Iehova nakoia, bwa imwin kamaiuaia, ao “a aki toki naba ni bubure nako Ina, ma n rarawa naba nakon Teuare Moan te Rietata [ae Iehova].” (Taian Areru 78:17) A okioki ni karitei i nanon tienture aika bati, ni kitana Iehova ao n tanrikaaki nakoia atua aika kewe ma mwakuri ake a kaakaraoaki irouia bekan, ake akea uaaia. Ma e bon teimatoa naba Iehova ni kawakina ana berita ma ngaiia. E bubutiia ana aomata Iehova rinanon te burabeti ae Ieremia ni kangai: “Ko na oki, ngkoe ae Iteraera ae ko kekerikaki, . . . N na aki mata n un nako aom: ba I atataiaomata [“kakaonimaki,” NW].” (Ieremia 3:12) N aron ae koreaki ni Mwakoro 25, angiia tibun Iteraera a bon aki muti. Ma “a kaenaenaia ana man te Atua, ao a riribai ana taeka nako, ma ni kakanikoia ana burabeti.” Tera mwina? Ai bon “teiraken unin Iehova n ekiia nako ana aomata, ni karokoa aki-manga-rekeni kamaiuaia.”​—2 Rongorongo 36:15, 16.

¹⁷ Tera reireiara man aei? Bwa e bon aki mataki ke ni kona ni mwamwanaaki Iehova kioina ngkai e kakaonimaki. E koaua bwa e “on n te atataiaomata” Iehova, ao e kukurei ni kaotiota te nanoanga ngkana iai bukina. Ma tera ae na riki ngkana e a kakoauaki bwa e bon rangi ni buakaka te tia bure? N te aekaki anne, ao Iehova e ira nanon ana kaetieti aika rangi n eti, ao e motikaki taekaia taani bure. N aron are e a kaman tuangaki Mote, e “na bon aki kanakoia akana bure” Iehova.​—Te Otinako 34:6, 7.

18, 19. (a) E kanga n riki katuuaeaia aomata aika buakaka iroun Iehova bwa te mwakuri ae kakaonimaki? (b) Te aro raa ae e na kaotiota iai te kakaonimaki Iehova nakoia ana toro ake a a tia ni bwainikirinaki ni karokoa mateia?

¹⁸ Katuuaeaia aomata aika buakaka iroun te Atua, boni kaotiotan te kakaonimaki irouna. N te aro raa? E kaotaki aei n te boki ae Te Kaotioti n ana kaetieti Iehova nakoia anera ake itiman: “Nako ma ami boora aika itiua, aika a kakanoa n unin te Atua, ao kabaroi  i aon te aba.” Ngke e kabwaroa ana bora te kateniman n anera “i nanoni karanga ma koburake n ran,” ao a riki n rara. Imwina ao e taku te anera nakon Iehova: “Ko eti n am motikitaeka akanne. Boni ngkoe Teuare iai ngkai ao iai ngkoa. Boni ngkoe Teuare e tabu [“kakaonimaki,” NW]. Ba ko kamooiia te koraki arei n te rara, ngkai boni ngaiia ake a katinakoi raraia kiritian ma burabeti: e bon eti rekeni kaia.”​—Te Kaotioti 16:1-6, BK.

¹⁹ Noria bwa n te tai are e anga te aba rongorongon te motiki taeka, ao e taekina Iehova te anera bwa “Teuare e tabu [“kakaonimaki,” NW].” Bukin tera? Ibukina bwa ngke e kamaunaia aika buakaka Iehova ao e boni kakaonimaki nakoia ana toro, bwa a bati i buakoia ake a a tia ni bwainikirinaki ni karokoa mateia. E kakaonimaki Iehova, ngaia anne bukina ae e teimatoa iai n uringa taekaia. E ingainga ni kani manga noriia te koraki aikai aika kakaonimaki aika a a tia ni mate. E taekinaki n te Baibara bwa E kaantaningaia bwa e na boni karekea kaniwangaia ae te manga-uti. (Iobi 14:14, 15) E aki mwaninga taekaia ana toro aika kakaonimaki Iehova kioina ngkai a aikoa maiu. Bwa irouna, “a bane ni maiu.” (Ruka 20:37, 38) Ana kaantaninga Iehova are kaineti ma kaokan te maiu nakoia te koraki ake e uringia, bon kakoauan raoi are e boni kakaonimaki.

20. Antai “mangko aika nanoangaki,” ao e kanga Iehova ni kaotia bwa e kakaonimaki nakoia?

²⁰ E rangi ni kamimi aron Iehova ni kaotia bwa e kakaonimaki nakoia aomata aika kakaonimaki irouna, mangkekei ni karokoa ngkai. I nanon ririki aika ngaa ma ngaa, “E kamanna [Iehova] n taona nanona i bukini maangko ake a bon tai reke kaiia ake a motikaki bukiia ba te tiringaki.” Bukin tera? “E na kaota naba kaubwaini mimitongina irouia mangko aika nanoangaki, aika E a kamani motiki bukiia ba aia bwai te neboaki, aika ngaira, aika E weteira.” (I-Rom 9:22, 23) “Mangko aika nanoangaki” aikai bon te koraki aika a raraoi nanoia aika kabiraki n te taamnei ae raoiroi ake a na tautaeka ma Kristo n ana Tautaeka n Uea. (Mataio 19:28) Ni kaukan te kawai ibukin kamaiuan mwangko aika nanoangaki aikai, e kaotia bwa e kakaonimaki  Iehova nakon Aberaam, are e a tia ni karaoa te berita ma ngaia ae kangai: “A na bane botanaomatan aonaba ni kabaia iroun am kariki; ba kioina ngkai ko kan ongo bwanau.”​—Karikani Bwaai 22:18.

21. (a) E kanga ni kaotiota te kakaonimaki Iehova nakoia “te koraki ae uanao” ake iai kaantaningan te otinako man “te rawawata are korakora” irouia? (b) Ngkai ko a ataa ana kakaonimaki Iehova, ao tera ae ko kairaki iai bwa ko na karaoia?

²¹ E kaotia naba bwa e kakaonimaki Iehova nakoia “te koraki ae uanao,” ake a kaantaningaa otinakoia man “te rawawata are korakora,” ao ni maiu n aki toki n te baretaiti i aon te aonnaba. (Te Kaotioti 7:9, 10, 14) E ngae ngke a aki-kororaoi ana toro aikai, ma e kakaonimaki Iehova n angania te kaantaninga ibukin te maiu n aki toki i aon te aonnaba ae te baretaiti. E kanga ni karaoa anne? Rinanon te karea ni kaboomwi ae moan te kakawaki ni kaineti ma kaotiotan aron ana kakaonimaki Iehova. (Ioane 3:16; I-Rom 5:8) A anaaki nanoia aomata aika bwarua te raoiroi, n ana kakaonimaki Iehova. (Ieremia 31:3) Ko aki namakina kaanim ma Iehova ngkai e a tia ni kaotiota te kakaonimaki ae bati nakoira, ao e na manga kaotiotia nakoira n taai aika imwaira? Kioina ngkai bon nanora bwa ti kani kaania te Atua, ti bia butimwaea ana tangira are e a tia ni kaotiotia, n te aro ae ti na kakorakoraira ni kani beku irouna ma te kakaonimaki.