Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 29

“Ke Mou ʻIlo ʻa e ʻOfa ʻa e Kalaisí”

“Ke Mou ʻIlo ʻa e ʻOfa ʻa e Kalaisí”

1-3. (a) Ko e hā naʻá ne ueʻi ʻa Sīsū ke ne loto ke hangē pē ko ʻene Tamaí? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e ʻofa ʻa Sīsuú te tau sivisiviʻí?

 KUÓ KE sio ki ha kiʻi tamasiʻi ʻokú ne feinga ke hangē ko ʻene tamaí? ʻOku faʻifaʻitakiʻi nai ʻe he kiʻi fohá ʻa e founga luelue, talanoa, pe ngaahi ngāue ʻa ʻene tamaí. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻoku aʻu nai ʻo maʻu ʻe he kiʻi tamasiʻí ʻa e ngaahi tuʻunga mahuʻinga fakaeʻulungaanga mo fakalaumālie ʻa ʻene tamaí. ʻIo, ko e ʻofa mo e leleiʻia ʻoku ongoʻi ʻe ha foha ki haʻane tamai ʻofa, ʻoku ueʻi ai ʻa e kiʻi tamasiʻí ke ne loto ke hangē pē ko ʻene tamaí.

2 Fēfē ʻa e vahaʻangatae ʻi he vahaʻa ʻo Sīsū mo ʻene Tamai fakahēvaní? “ʻOku ou ʻofa ki he Tamai,” ko e lea ia ʻa Sīsū ʻi he taimi ʻe taha. (Sione 14:31) ʻOku ʻikai ha taha ia ʻe lava ke ne ʻofa ʻia Sihova ʻo lahi hake ʻi he ʻAlo ko ʻení, ʻa ia naʻá ne feohi mo e Tamaí ki muʻa fuoloa ia pea toki hoko ʻo ʻi ai ʻa e ngaahi meʻamoʻui kehé. Naʻe ueʻi ʻe he ʻofa ko iá ʻa e ʻAlo anga-līʻoa ko ʻení ke ne loto ke hangē pē ko ʻene Tamaí.​—Sione 14:9.

3 ʻI he ngaahi vahe ki muʻa ʻo e tohi ko ʻení, naʻa tau lāulea ai ki he founga naʻe faʻifaʻitaki haohaoa ai ʻa Sīsū ki he mālohi, fakamaau totonu, mo e poto ʻo Sihová. Neongo ia, naʻe anga-fēfē hono tapua mai ʻe Sīsū ʻa e ʻofa ʻa ʻene Tamaí? Tau sivisiviʻi angé ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe tolu ʻo e ʻofa ʻa Sīsuú​—ko hono laumālie feilaulauʻi-kitá, ko ʻene manavaʻofa ongongofuá, mo ʻene loto-lelei ke fakamolemolé.

“Talaʻehai ʻOku Ai ha ʻOfa ʻa ha Taha ʻe Lahi ʻi he ʻOfa ko É”

4. Naʻe anga-fēfē hono fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa e faʻifaʻitakiʻanga fakaetangata lahi taha ʻo e ʻofa feilaulauʻi-kitá?

4 Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ha faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻo e ʻofa feilaulauʻi-kitá. Ko e feilaulauʻi-kitá ʻoku kau ki ai ʻa hono ʻai taʻesiokita ʻa e ngaahi fiemaʻu mo e ngaahi loto-moʻua ʻa e niʻihi kehé ʻo muʻomuʻa ia ʻi haʻatautolú. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻofa peheé? Naʻá ne fakamatalaʻi ʻe ia tonu: “Talaʻehai ʻoku ai ha ʻofa ʻa ha taha ʻe lahi ʻi he ʻofa ko é, ke ne liʻaki ʻene moʻui koeʻuhi ko hono ngaahi kaumeʻa.” (Sione 15:13) Naʻe foaki loto-lelei ʻe Sīsū ʻene moʻui haohaoá maʻatautolu. Ko e fakahāhā lahi taha ia ʻo e ʻofá kuo fai ʻe ha tangata. Ka naʻe fakahāhaaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻofa feilaulauʻi-kitá ʻi ha toe ngaahi founga kehe.

5. Ko e hā naʻe hoko ai ʻa e mavahe mei hēvaní ko ha feilaulau anga-ʻofa ia ʻi he tafaʻaki ʻa e ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá?

5 ʻI heʻene ʻi ai ki muʻa ke hoko ko e tangatá, naʻe maʻu ai ʻe he ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá ha tuʻunga taʻehanotatau mo hakeakiʻi ʻi hēvani. Naʻá ne maʻu ʻa e feohi fekoekoeʻi mo Sihova pea mo e ngaahi meʻamoʻui laumālie tokolahi ʻaupito. Neongo ʻa e ngaahi lelei fakafoʻituitui ko ʻení, naʻe hanga ʻe he ʻAlo pelé ni ʻo “fakamasivesivaʻi ʻe ia ia, heʻene toʻo ʻa e anga ʻo e tamaioʻeiki, mo ʻene hoko ʻi he tatau ʻo e tangata.” (Filipai 2:7) Naʻá ne haʻu loto-lelei ke nofo ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá ʻi ha māmani “ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili.” (1 Sione 5:19) ʻIkai ko ha ʻofa fakaefeilaulau ia ʻi he tafaʻaki ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá?

6, 7. (a) ʻI he ngaahi founga fē naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ʻofa feilaulauʻi-kitá he lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní? (e) Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga fakaueʻiloto ʻo e ʻofa taʻesiokitá ʻoku lēkooti ʻi he Sione 19:25-27?

6 ʻI he kotoa ʻo ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e ʻofa feilaulauʻi-kitá ʻi he ngaahi founga kehekehe. Naʻá ne taʻesiokita fakaʻaufuli. Naʻá ne mātuʻaki nōfoʻi ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú ʻo ne feilaulauʻi ai ʻa e ngaahi fiemālie anga-maheni ʻoku anga ki ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. “Ko e fanga fokisi ʻoku ai hanau tafu, mo e fanga manupuna ʻo e ʻata hanau pununga,” ko ʻene leá ia, “ka ko e Fanautama ʻa Tangata ʻoku ʻikai siʻa potu ke ʻolunga ki ai hono ʻulu.” (Mātiu 8:20) ʻI he hoko ko ha tufunga pōtoʻí, naʻe mei malava ʻe Sīsū ke ne vaheʻi ha taimi ke langa ai ha ʻapi lelei maʻana, pe ke ngaohi ai ha naunau fale fakaʻofoʻofa ke fakatau atu koeʻuhi ke ne maʻu ai ha paʻanga lahi ange. Ka naʻe ʻikai te ne ngāueʻaki ʻene ngaahi pōtoʻí ke maʻu ai ha ngaahi meʻa fakamatelie.

7 Ko ha faʻifaʻitakiʻanga fakaueʻiloto moʻoni ʻo e ʻofa feilaulauʻi-kita ʻa Sīsuú ʻoku lēkooti ia ʻi he Sione 19:25-27. Sioloto atu ki he ngaahi meʻa lahi kuo pau naʻe moʻumoʻua ki ai ʻa e ʻatamai mo e loto ʻo Sīsuú ʻi he efiafi ʻo ʻene pekiá. ʻI heʻene faingataʻaʻia ʻi he ʻakaú, naʻá ne hohaʻa fekauʻaki mo ʻene kau ākongá, ko e ngāue fakamalangá, pea tautefito ki heʻene anga-tonú pea mo e founga ʻe tapua atu ai ʻa e huafa ʻo ʻene Tamaí. Ko hono moʻoní, ko e kahaʻu fakakātoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá naʻe hilifaki ia ʻi hono umá! Neongo ia, ʻi he ngaahi mōmeniti siʻi pē ki muʻa peá ne pekiá, naʻe toe fakahāhaaʻi ai ʻe Sīsū ʻa e tokanga ki heʻene faʻeé, ʻa Mele, ʻa ia ʻoku hā mahino naʻe uitou ia ʻi he taimi ko iá. Naʻe kole ʻa Sīsū ki he ʻapositolo ko Sioné ke ne tokangaʻi ʻa Mele ʻo hangē pē ko ha faʻē totonu ia ʻa Sioné, pea ʻi he hili iá naʻe ʻave ʻe he ʻapositoló ʻa Mele ki hono ʻapí. Naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Sīsū ʻa e tokangaʻi fakamatelie mo fakalaumālie ʻo ʻene faʻeé. Ko ha fakahāhā ongongofua ē ʻo e ʻofa taʻesiokitá!

“Naʻe Langa Hono Fatu ʻi he ʻOfa”

8. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e manavaʻofa ʻa Sīsuú?

8 ʻI he hangē ko ʻene Tamaí, naʻe manavaʻofa ʻa Sīsū. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi Konga Tohitapú ʻa Sīsū ko e tokotaha ʻoku kakapa atu ki he faʻahinga ʻoku faingataʻaʻiá koeʻuhi naʻe maongo loloto kiate ia. Ke fakamatalaʻi ʻa e manavaʻofa ʻa Sīsuú, ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ha foʻi lea faka-Kalisi ʻoku liliu ko e ‘langa ʻa e fatú ʻi he ʻofa.’ ʻOku pehē ʻe ha mataotao ʻe taha: “ʻOkú ne fakamatalaʻi . . . ha ongoʻi ʻa ia ʻokú ne ueʻi ha tangata ʻo aʻu ki he taupotu taha ʻo hono lotó. Ko e foʻi lea mālohi taha ia ʻi he faka-Kalisí ki he ongoʻi ʻo e manavaʻofá.” Fakakaukau angé ki he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻa ia naʻe ueʻi ai ʻa Sīsū ʻe ha manavaʻofa loloto ʻa ia naʻe fakatupunga ai ia ke ne fai ha meʻa.

9, 10. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga naʻá ne fakatupunga ʻa Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló ke nau kumi ai ki ha feituʻu lōngonoá? (e) ʻI he taimi naʻe uesia ai ʻa ʻene ʻatā mei he fakahohaʻá ʻe ha fuʻu kakaí, naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa Sīsuú, pea ko e hā hono ʻuhingá?

9 Ueʻi ke fai ha tali ki he ngaahi fiemaʻu fakalaumālié. Ko e fakamatala ʻi he Maʻake 6:30-34 ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa naʻá ne ueʻi tefito ʻa Sīsū ke ne fakahaaʻi ʻene ʻofá. Sioloto atu ki he tuʻunga ko iá. Naʻe fiefia ʻa e kau ʻapositoló, he ko e toki ʻosi atu ia ʻenau fononga fakamalanga lahi ʻaupito. Naʻa nau foki mai kia Sīsū ʻo fakamatala loto-vēkeveke ʻa e kotoa ʻo e meʻa naʻa nau mamata ai mo fanongoá. Ka naʻe fakatahataha mai ha fuʻu kakai tokolahi, ʻo ʻikai ai naʻa mo ha taimi kia Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló ke nau kai. ʻI he tokanga maʻu ai peé, naʻe fakatokangaʻi ʻe Sīsū naʻe helaʻia ʻa e kau ʻapositoló. “Mou ōmi ki ha potu lala fakaekimoutolu pe, ʻo mālōlō siʻi,” ko ʻene tala ange ia kiate kinautolú. ʻI heʻenau heka ki ha vaka, naʻa nau folau ʻo kolosi ʻi he muifonua fakatokelau ʻo e Tahi ʻo Kālelí ki ha feituʻu lōngonoa. Ka naʻe sio ʻa e kakaí ki heʻenau mavahé. Naʻe toe fanongo ʻa e niʻihi kehe fekauʻaki mo ia. Ko e kotoa ʻo e faʻahingá ni naʻa nau lele ʻi he matātahi fakatokelaú ʻo nau tomuʻa aʻu kinautolu ʻi he vaká ki he tafaʻaki ʻe tahá!

10 Naʻe loto-mamahi ʻa Sīsū ʻi hono uesia ʻa ʻene ʻatā mei he fakahohaʻá? ʻIkai ʻaupito! Naʻe maongo ki hono lotó ʻene sio atu ki he fuʻu kakaí ni, ko honau tokolahí naʻe ʻi he laui afé, naʻa nau talitali mai kiate ia. Naʻe tohi ʻe Maʻake: “Naʻa ne ilo ha fuʻu kakai lahi; pea naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa kiate kinautolu, koeʻuhi ko ʻenau hange ha fanga sipi taʻe hanau tauhi: pea naʻa ne hanga ʻo ako kiate kinautolu ha ngāhi meʻa lahi.” Naʻe sio ʻa Sīsū ki he kakaí ni ko e faʻahinga tāutaha ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakalaumālie. Naʻa nau hangē ha fanga sipi hē taʻeʻiai ha tokoní, ʻo ʻikai ha tauhi-sipi ke ne tataki pe maluʻi kinautolu. Naʻe ʻilo ʻe Sīsū ko e kakai lāuvalé naʻe liʻaki ʻe he kau taki lotu loto-momokó, ʻa ia naʻe tonu ke nau hoko ko e kau tauhi-sipi tokangá. (Sione 7:47-49) Naʻá ne ongoʻi ʻofa ki he kakaí, ko ia naʻá ne kamata ke akoʻi kinautolu “ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Luke 9:11) Fakatokangaʻi naʻe langa ʻa e fatu ʻo Sīsuú ʻi he ʻofa ki he kakaí naʻa mo e ki muʻa ke ne mātā ʻenau tali ki he meʻa te ne akoʻi kiate kinautolú. ʻI hono fakalea ʻe tahá, ko e manavaʻofa ongongofuá, ʻikai ko e ola ʻo ʻene akoʻi ʻa e fuʻu kakaí, ka ʻi hono kehé ko e taumuʻa ki heʻene fai peheé.

“Ne mafao atu hono nima ʻo ala kiate ia”

11, 12. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e vakai ki he kau kiliá ʻi he kuonga ʻo e Tohitapú, ka naʻe anga-fēfē ʻa e tali ia ʻa Sīsuú ʻi he taimi naʻe fakaofiofi ange ai kiate ia ha tangata naʻe “fonu i he kilia”? (e) Ne anga-fēfē nai hono ueʻi ʻo e tokotaha kiliá ʻe he ala ki ai ʻa Sīsuú, pea ʻoku anga-fēfē hono fakatātaaʻi ʻeni ʻe he meʻa naʻe hokosia ʻe ha toketā ʻe taha?

11 Ueʻi ke fakanonga ʻa e faingataʻaʻiá. Naʻe ʻiloʻi ʻe he kakai naʻe ʻi ai honau ngaahi alangamahaki kehekehé naʻe manavaʻofa ʻa Sīsū, ko ia naʻe tohoakiʻi ai kinautolu kiate ia. Naʻe hā mahino ʻeni tautefito ʻi he taimi, lolotonga ʻa e muimui ʻiate ia ʻa e fuʻu kakaí, naʻe fakaofiofi ai kia Sīsū ha tangata naʻe “fonu i he kilia.” (Luke 5:12PM) ʻI he kuonga ʻo e Tohitapú, naʻe fakamavaheʻi ʻa e kau kiliá koeʻuhi ke maluʻi ʻa e niʻihi kehé mei ha pihia ai. (Nōmipa 5:1-4) Kae kehe, ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe ohi ai ʻe he kau taki fakalāpaí ha fakakaukau taʻeʻofa ki he kiliá pea fokotuʻu ai ʻenau ngaahi tuʻutuʻuni fefeka pē ʻa kinautolu. a Kae kehe, fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa Sīsū ki he tokotaha kiliá: “Pea haʻu kiate ia ha kilia, ʻo ne kole mo tuʻulutui kiate ia, mo ne pehe, Ka ne ke loto ke fai, te ke lava ke fakamaʻa au. Pea langa ʻa e fatu ʻo Sisū ʻi he ʻofa, ʻo ne mafao atu hono nima ʻo ala kiate ia, mo ne pehe, ʻOku ou loto pe; ke ke maʻa koe. Pea ʻi heʻene folofola, naʻe matafi leva ʻa e kilia meiate ia.” (Maʻake 1:40-42) Naʻe ʻilo ʻe Sīsū naʻe ʻikai fakalao ki he tokotaha kiliá ke ne ʻi ai. Ka, ʻi he ʻikai ke fakasītuʻaʻi iá, naʻe ueʻi loloto ʻa Sīsū ʻo ne fai ʻa e meʻa ʻoku taʻealafakakaukau atu ki ai. Naʻe ala ʻa Sīsū kiate ia!

12 ʻE lava ke ke sioloto atu ki he ʻuhinga ʻa e ala atu ko iá ki he tokotaha kiliá? Ke fakatātaaʻi, fakakaukau angé ki ha meʻa naʻe hokosia. Ko Dr. Paul Brand, ko ha mataotao ʻi he mahaki kiliá, ʻokú ne fakamatala ki ha tokotaha kilia naʻá ne faitoʻo ʻi ʻInitia. ʻI he lolotonga ʻa e siví, naʻe hili atu ʻe he toketaá hono nimá ki he uma ʻo e tokotaha kiliá peá ne fakamatala, fakafou ʻi ha tokotaha fakatonulea, ʻa e faitoʻo kuo pau ke kātekina ʻe he tangatá. Fakafokifā pē, naʻe kamata ke tangi ʻa e tokotaha kiliá. “Kuó u leaʻaki ha meʻa ʻoku fehālaaki?” ko e ʻeke atu ia ʻe he toketaá. Naʻe fehuʻi atu ʻe he tokotaha fakatonuleá ki he kiʻi tangatá peá ne tali mai: “ʻIkai, toketā. ʻOkú ne pehē ko ʻene tangí koeʻuhi ko hoʻo hili ho nimá ʻi hono umá. Talu ʻene haʻu ki heni kuo teʻeki ai ke ala ange kiate ia ha taha ʻi he laui taʻu lahi.” Ki he tokotaha kilia naʻe fakaofiofi kia Sīsuú, ko e ala ange ki aí naʻe toe ʻuhinga lahi ange ia. ʻI he hili pē ʻa e ala tuʻo taha ange ko iá, ko e mahaki ko ia naʻá ne ʻai ia ko ha liʻekiná naʻe matafi atu!

13, 14. (a) Ko e hā ʻa e fononga naʻe fetaulaki mo Sīsū ʻi heʻene fakaofiofi atu ki he kolo ko Neiní, pea ko e hā naʻá ne ʻai ʻa e meʻá ni ko ha tuʻunga mātuʻaki fakamamahí? (e) Naʻe ueʻi ʻe he manavaʻofa ʻa Sīsuú ʻa ia tonu ke ne fai ʻa e hā maʻá e uitou ʻo Neiní?

13 Ueʻi ke toʻo atu ʻa e mamahí. Naʻe ueʻi loloto ʻa Sīsū ʻe he mamahi ʻa e niʻihi kehé. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he fakamatala ʻi he Luke 7:11-15. Naʻe hoko ia ʻi he meimei vaeua mālie ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, ʻi he fakaofiofi atu ʻa Sīsū ki he matanikolo ʻo e kolo Kāleli ko Neini. ʻI he fakaofi atu ʻa Sīsū ki he matapā ʻo e koló, naʻá ne fetaulaki ai mo ha fononga ko ha putu. Ko e ngaahi tuʻungá naʻe mātuʻaki fakalotomamahi. Ko ha kiʻi talavou ʻa ia ko ha foha pē ia ʻe taha naʻá ne mate, pea ko e faʻeé ko ha uitou. Ngalingali naʻá ne ʻi ha fononga peheni ki muʻa​—ʻi he putu ʻo hono husepānití. ʻI he taimi ní leva ko hono fohá, ʻa ia ko hono tokoní pē nai ia ʻe taha. Ko e fuʻu kakai naʻa nau kau fakataha mo iá ne nau fakakau mai nai ha kau tengihia naʻa nau fai ha ngaahi tangilāulau pea mo ha kau ifi naʻa nau ifi ha ngaahi fasi naʻe ongo fakamamahi. (Selemaia 9:17, 18; Mātiu 9:23) Kae kehe, ʻi he sio fakamamaʻu atu ʻa Sīsuú, naʻá ne tokangataha ki he faʻē naʻe lōmekina ʻi he mamahí, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne luelue ofi pē he meʻa-fata naʻe fata ʻaki ʻa e sino ʻo ʻene tamá.

14 Ko Sīsuú “naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa” ki he faʻē mamahí. ʻI ha leʻo fiemālié, naʻá ne pehē ange kiate ia: “ʻOua ʻe tangi.” Naʻá ne fakaofiofi taʻefakaafeʻi atu ʻo ne ala ki he meʻa-fatá. Ko e kau fatá​—pea mo e toenga nai ʻo e fuʻu kakaí​—naʻa nau tuʻu. ʻAki ha leʻo mālohi, naʻe lea ʻa Sīsū ki he tamasiʻi maté: “Tama, ʻoku ou tala atu, Ke ke tuʻu.” Ko e hā leva naʻe hokó? “Pea nofo hake ʻa e ʻangaʻanga, ʻo kamata lea,” ʻo hangē pē ne fafangu hake ia mei ha mohe maʻú! ʻOku hoko mai leva ʻa e fakamatala fakaueʻiloto lahi tahá: ‘Pea ne tuku ia [ʻe Sīsū] ki heʻene faʻeé.’

15. (a) Ko e fakamatala faka-Tohitapu fekauʻaki mo e langa ʻa e fatu ʻo Sīsuú ʻi he ʻofá ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa e fehokotaki ko e hā ʻi he vahaʻa ʻo e manavaʻofá mo e ngāué? (e) ʻE malava fēfē ke tau faʻifaʻitaki kia Sīsū ʻi he meʻá ni?

15 Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi fakamatalá ni? ʻI he tuʻunga taki taha, fakatokangaʻi ʻa e fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e manavaʻofá mo e ngāué. ʻI he sio ʻa Sīsū ki he faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé naʻe langa maʻu pē ai hono fatú ʻi he ʻofa, pea naʻe ueʻi ia ʻe heʻene manavaʻofa kiate kinautolú ke ne fai ha ngāue ki ai. ʻE malava fēfē ke tau muimui ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá? ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau maʻu ha ngafa ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea ngaohi ākonga. ʻI hono tefitó, ʻoku ueʻi kitautolu ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá. Ko ia, ʻai ke tau manatuʻi ko ha toe ngāue foki ʻeni ʻo e manavaʻofá. ʻI he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻa e kakaí ʻo hangē ko ia naʻe ʻi ai ʻa Sīsuú, ʻe ueʻi kitautolu ʻe hotau lotó ke tau fai ʻa e meʻa kotoa te tau malavá ke vahevahe atu ʻa e ongoongo leleí kiate kinautolu. (Mātiu 22:37-39) Fēfē hono fakahāhā ʻa e manavaʻofá ki he ngaahi kaungātui ko ia ʻoku nau faingataʻaʻia pe mamahí? Heʻikai malava ke tau faitoʻo fakaemana ʻa e faingataʻaʻia fakasinó pe fokotuʻu hake ʻa e kau maté. Kae kehe, ʻe lava ke tau fakahāhaaʻi ʻa e manavaʻofá ʻaki ʻetau tamuʻomuʻa ke fakahaaʻi ʻetau tokangá pe ʻoatu ʻa e tokoni ʻaonga ʻoku feʻungamālié.​—Efeso 4:32.

“Tamai, Fakamolemole ʻa Kinautolu”

16. Naʻe anga-fēfē ʻa e hā mahino ʻa e loto-lelei ʻa Sīsū ke fakamolemolé naʻa mo e taimi naʻá ne ʻi he ʻakau fakamamahí aí?

16 Naʻe tapua haohaoa mai ʻe Sīsū ʻa e ʻofa ʻa ʻene Tamaí ʻi ha toe founga mahuʻinga ʻe taha​—naʻá ne “mateuteu ke fakamolemole.” (Sāme 86:5NW) Naʻe hā mahino ʻa e loto-lelei ko ʻení naʻa mo e taimi naʻá ne ʻi he ʻakau fakamamahí aí. ʻI hono fakamālohia ke ne fuesia ha mate fakamaá, fakataha mo hono tukifaʻo hono ongo nimá mo e ongo vaʻé, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e hā? Naʻá ne ui kia Sihova ke tauteaʻi ʻa hono kau fakahoko tauteá? ʻI hono kehé, naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi lea fakaʻosi ʻa Sīsuú ʻa ʻeni: “ʻAlā Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa ʻoku nau fai.”​—Luke 23:34. b

17-19. ʻI he ngaahi founga fē naʻe fakahāhā ai ʻe Sīsū naʻá ne fakamolemoleʻi ʻa e ʻapositolo ko Pitá ʻi heʻene fakaʻikaiʻi ia ʻo tuʻo tolú?

17 Mahalo ko ha faʻifaʻitakiʻanga fakaueʻiloto lahi ange ʻo e fakamolemole ʻa Sīsuú ʻoku lava ke mātā ia ʻi he founga naʻá ne feangai ai mo e ʻapositolo ko Pitá. ʻOku ʻikai toe fehuʻia naʻe ʻofa lahi ʻaupito ʻa Pita ʻia Sīsū. ʻI Nīsani 14, ʻa e pō fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa Sīsuú, naʻe tala ange ai ʻe Pita kiate ia: “ʻEiki, kuo ʻosi teu hoku loto ke ʻalu, ʻio ki he pilisone mo e mate, ʻo kapau ko e fakataha mo koe.” Ka, ʻi ha ngaahi houa siʻi pē ki mui ai, naʻe tuʻo tolu hono fakaʻikaiʻi ai ʻe Pita ʻokú ne ʻilo ʻa Sīsū! ʻOku tala mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi hono fai ʻe Pita ʻene fakaʻikaiʻi hono tolú: “Pea tafoki ʻa e ʻEiki ʻo sio fakamamaʻu kia Pita.” ʻI hono lōmekina ʻe he mafatukituki ʻo ʻene angahalá, “ne ʻalu atu [ʻa Pita] kituaʻā, ʻo ne tangi mamahi.” ʻI he pekia ʻa Sīsū ʻi he konga ki mui ʻo e ʻaho ko iá, ʻoku pau pē naʻe fifili nai ʻa e ʻapositoló, ‘Naʻe fakamolemoleʻi au ʻe hoku ʻEikí?’​—Luke 22:33, 61, 62.

18 Naʻe ʻikai fiemaʻu ia ke tatali fuoloa ʻa Pita ki ha tali. Naʻe fokotuʻu hake ʻa Sīsū ʻi he pongipongi ʻo Nīsani 16, pea ʻoku ngalingali ʻi he ʻaho tatau pē, naʻá ne fai ai ha ʻaʻahi fakafoʻituitui kia Pita. (Luke 24:34; 1 Kolinitō 15:4-8) Ko e hā naʻe fai ai ʻe Sīsū ha tokanga makehe pehē ki he ʻapositolo ko ia naʻá ne fakaʻikaiʻi mātuʻaki loto-vēkeveke iá? Mahalo pē naʻe loto ʻa Sīsū ke fakapapauʻi ki he tokotaha fakatomala ko Pitá naʻe kei ʻofaʻi mo fakamahuʻingaʻi pē ia ʻe hono ʻEikí. Ka naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e toe meʻa lahi ange ke fakafiemālieʻi ʻa Pita.

19 ʻI ha taimi ki mui, naʻe hā ai ʻa Sīsū ki he kau ākongá ʻi he Tahi Kālelí. ʻI he taimi ko ʻení, naʻe fehuʻi tuʻo tolu ai ʻa Sīsū kia Pita (ʻa ē naʻá ne fakaʻikaiʻi tuʻo tolu hono ʻEikí) pe ʻoku ʻofa ʻa Pita ʻiate ia. ʻI he hili hono tuʻo tolú, naʻe tali ange ʻe Pita: “ʻEiki, ʻoku ke ʻafioʻi ʻa e meʻa kotoa pe; ʻoku ke meaʻi ʻoku ʻou ʻofa moʻoni kiate koe.” Ko e moʻoni, ko Sīsuú, ʻa ia ʻokú ne malava ke ʻiloʻi ʻa e lotó, naʻá ne ʻiloʻi fakaʻaufuli ʻa e ʻofa mo e loto-ʻofa ʻa Pita kiate iá. Neongo ia, naʻe ʻoange ʻe Sīsū ha faingamālie kia Pita ke ne fakapapauʻi ai ʻene ʻofá. Mahulu hake aí, naʻe fekauʻi ʻe Sīsū ʻa Pita ke ne “fafanga” mo “tauhi” ʻene “fanga sipi [tokosiʻí].” (Sione 21:15-17) Ki muʻá, naʻe maʻu ʻe Pita ha ngafa ke malanga. (Luke 5:10) Ka ʻi he taimi ní, ʻi ha fakahāhā fakaofo ʻo e falalá, naʻe ʻoange ai ʻe Sīsū kiate ia ha toe fatongia mamafa ange​—ke tokanga ki he faʻahinga ko ia te nau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí. ʻI he hili pē ha taimi siʻi mei ai, naʻe ʻoange ʻe Sīsū kia Pita ha ngafa tuʻu-ki-muʻa ʻi he ngāue ʻa e kau ākongá. (Ngāue 2:1-41) He nonga lahi ē kuo pau naʻe maʻu ʻe Pita ʻi hono ʻilo ne fakamolemoleʻi ia ʻe Sīsū pea kei falala ange kiate ia!

ʻOkú Ke “ʻIlo ʻa e ʻOfa ʻa e Kalaisí”?

20, 21. ʻE lava fēfē ke tau hoko fakaʻaufuli ʻo “ʻilo ʻa e ʻofa ʻa Kalaisi”?

20 Ko e moʻoni, ʻoku fakamatalaʻi lelei ʻe he Folofola ʻa Sihová ʻa e ʻofa ʻa Kalaisí. Neongo ia, ʻoku totonu ke fēfē ʻetau tali ki he ʻofa ʻa Sīsuú? ʻOku enginaki mai ʻa e Tohitapú kiate kitautolu “ke ʻilo ʻa e ʻofa ʻa Kalaisi, ʻa ia ʻoku hulu atu ʻi he ngataʻanga ʻo e ʻilo.” (Efeso 3:19) Hangē ko ia kuo tau vakai ki aí, ko e ngaahi fakamatala Kōsipeli fekauʻaki mo e moʻui pea mo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú ʻokú ne akoʻi mai kiate kitautolu ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo e ʻofa ʻa Kalaisí. Kae kehe, ko e hoko fakaʻaufuli ʻo “ʻilo ʻa e ʻofa ʻa Kalaisi” ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he ako ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú ʻo kau kiate iá.

21 Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu “ke ʻilo” ʻoku ʻuhinga iá ke ʻiloʻi “ʻi ha founga ʻaonga, fakafou ʻi he taukei.” ʻI heʻetau fakahāhā ʻa e ʻofá ʻi he founga naʻe fai ai ia ʻe Sīsuú​—ʻo foaki taʻesiokita atu kitautolu maʻá e niʻihi kehé, ʻo fai ha tali manavaʻofa ki heʻenau ngaahi fiemaʻú, ʻo fakamolemoleʻi kinautolu mei hotau lotó​—te tau toki mahinoʻi moʻoni ai ʻene ngaahi ongoʻí. ʻI he foungá ni, ʻi he taukeí ʻoku tau hoko ai ʻo “ʻilo ʻa e ʻofa ʻa Kalaisi, ʻa ia ʻoku hulu atu ʻi he ngataʻanga ʻo e ʻilo.” Pea ʻai ke ʻoua ʻaupito naʻa ngalo ʻiate kitautolu ko e lahi ange ʻetau hoko ʻo hangē ko Kalaisí, ko e ofi ange ia ʻetau ʻunuʻunu ki he tokotaha ʻa ia naʻe faʻifaʻitaki haohaoa ki ai ʻa Sīsuú, ʻa hotau ʻOtua ʻofá, ko Sihova.

a Naʻe fakahā ʻe he ngaahi tuʻutuʻuni fakalāpaí ʻoku ʻikai totonu ki ha taha ke ne haʻu ʻo ʻi loto ʻi he kiupite ʻe fā (ko e mita ʻe 1.8 nai) ʻo ha tokotaha kilia. Ka ʻo kapau naʻe angi ʻa e matangí, naʻe pau ke taʻofi ʻa e tokotaha kiliá ke ne mamaʻo ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he kiupite ʻe 100 (ko e mita ʻe 45 nai). ʻOku fakamatala ʻa e Midrash Rabbah ki ha lāpai ʻe taha naʻe toi mei he kau kiliá pea mo e toe tokotaha naʻá ne tolomakaʻi ʻa e kau kiliá ke nau fakamamaʻo. Naʻe ʻiloʻi ai ʻe he kau kiliá ʻa e fakamamahi ʻo hono talitekeʻí pea mo e ongoʻi ʻo hono taʻetokaʻí mo e ʻikai fiemaʻú.

b Ko e ʻuluaki konga ʻo e Luke 23:34 ʻoku liʻaki ia mei he ngaahi maniusikilipi motuʻa ʻe niʻihi. Kae kehe, koeʻuhi ko e ngaahi leá ni ʻoku maʻu ia ʻi he ngaahi maniusikilipi maʻu mafai lahi kehe, ʻoku fakakau ai kinautolu ʻi he Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú mo e ngaahi liliu lahi kehe. ʻOku ngalingali naʻe ʻuhinga ʻa Sīsū ki he kau sōtia Loma ko ia naʻa nau tāmateʻi iá. Naʻe ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa naʻa nau faí; naʻe ʻikai te nau ʻilo ko hai moʻoni ʻa Sīsū. Mahalo naʻá ne toe fakakaukau foki ki he kau Siu naʻa nau loto ke tāmateʻi ia ka te nau tui kiate ia ki mui ai. (Ngā. 2:36-38) Ko hono moʻoní, ko e kau taki lotu ko ia naʻa nau fakalanga ʻa e tāmate ko iá naʻa nau taau lahi ange ke valokiʻi, he naʻa nau fai fakakaukauʻi pē ia pea ʻi he loto-kovi. Naʻe ʻikai malava ai ʻa e fakamolemolé ki he tokolahi ʻo kinautolu.​—Sione 11:45-53.