1, 2. Ko e ha kua mitaki ke fai hūhū he falu magaaho?

KUA mailoga nakai e koe e puhala hūhū he fanau? Tokologa ne kamata hūhū tali mai he magaaho ne kamata a lautolu ke vagahau. He onoono fakamakutu ki a koe mo e fiafia, ne hūhū atu a lautolu: Ko e ha ne lanu moana e lagi? Taute aki e heigoa e tau fetu? Ko hai ne fakaako e tau manu lele ke lologo? Liga lali fakalahi a koe ke tali ka e nakai mukamuka tumau. Ti liga takitaki atu e tali mitaki haau ke he taha hūhū foki: Ko e ha?

² Nakai ni ko e fanau ne hūhū. He lalahi hake a tautolu, kua hūhū agaia a tautolu. Kua taute pihia e tautolu ke moua aki e puhala, ke iloa e tau hagahaga kelea ke kalo kehe mai ai, po ke fakamakona e fia iloa mena ha tautolu. Ka e tokologa e tagata kua tuga ke oti e hūhū, mua atu ke he tau hūhū aoga lahi. Ke he ha mena ni, kua fakaoti e kumi ha lautolu ke he tau tali.

3. Ko e ha ne fakaoti he falu e kumikumiaga ke he tau tali he tau hūhū ne aoga lahi?

³ Manamanatu ke he hūhū he kili he tohi nei, tau hūhū he hafagiaga, po ke he kamataaga he veveheaga nei. Ko e falu anei he  tau hūhū aoga lahi ka hūhū e koe. Pete ia, tokologa kua fakateaga ke kumi e tau tali. Ko e ha? Haia nakai he Tohi Tapu e tau tali? Ne manatu falu kua uka lahi ke maama e tau tali he Tohi Tapu. Ko e falu kua tupetupe neke fakafuafuakelea po ke fakamā he tau hūhū. Ti toka he falu e tau hūhū pihia ke he tau takitaki lotu mo e tau faiaoga. Ka e kua a koe?

4, 5. Ko e heigoa falu hūhū aoga lahi he moui ne maeke ia tautolu ke hūhū, mo e ko e ha kua lata ke kumikumi e tautolu e tau tali?

⁴ Tuga he fiafia a koe ke moua e tau tali ke he tau hūhū lalahi he moui. Mooli kua manamanatu a koe he falu magaaho: ‘Ko e heigoa e kakano he moui? Koēnaia kia he moui nei? Fēfē mooli e Atua?’ Ko e mena mitaki ke hūhū pihia, mo e lata ke nakai fakateaga a koe ato moua e tau tali mauokafua mo e mooli. Ne talahau he faiaoga talahaua ko Iesu Keriso: “Kia ole atu a mutolu, ti foaki mai ai kia mutolu; kia kumikumi [tumau] a mutolu, ti moua ai e mutolu; kia tukituki atu a mutolu, ti vevete mai ai kia mutolu.”—Mataio 7:7.

⁵ Kaeke ‘kumikumi tumau’ e koe e tau tali ke he tau hūhū aoga, to moua e koe e palepale lahi. (Tau Fakatai 2:1-5) Pete ne tau mena ne tala atu he tau tagata ki a koe, na fai tali, mo e maeke ia koe ke moua ai—i loto he Tohi Tapu. Kua nakai uka lahi e tau tali ke maama. Ka e mua atu e mitaki, kua tamai he tau tali e amaamanakiaga mo e fiafia. Mo e maeke ke lagomatai a koe ke moua e moui mauokafua he mogo tonu nei. Fakamua, kia fakatutala a tautolu ke he hūhū ne tupetupe ai e tau tagata tokologa.

6. Ko e ha ne tokologa e tau tagata ne manatu kua nakai manamanatu mai e Atua ke he matematekelea he tagata?

⁶ Tokologa ne manatu ko e tali ke he hūhū ia ko e, ē. ‘Kaeke manamanatu e Atua,’ he talahau e lautolu, ‘to fai kehe mooli kia e lalolagi?’ Ne onoono viko a tautolu mo e kitia e lalolagi kua puke he felakutaki, kua vihiatia, mo e matematekelea. Ti ko e tau tagata takitokotaha, kua gagao a tautolu, matematekelea,  mo e galo e tau fakahele ke he mate. Ati, pehē ai e tokologa, ‘Kaeke manamanatu e Atua ki a tautolu mo e ke he tau lekua ha tautolu, to taofi kia e ia e tau mena ia neke tutupu?’

7. (a) Puhala fe ne fakataki he tau akoako e tokologa ke manamanatu na loto maō e Atua? (e) Ko e heigoa ne fakaako mooli he Tohi Tapu hagaao ke he tau kamatamata ne liga matematekelea ai a tautolu?

⁷ Kua au atu e kelea ha kua taute he tau akoako e tau tagata ke manamanatu kua loto maō e Atua. Ke he puhala fe? Magaaho ka tupu e matematekelea, ne pehē a lautolu ko e finagalo he Atua a ia. Nukua tukupau he tau akoako ko e Atua ati tutupu ai e tau mena kelea. Ko e tala mooli kia a ia hagaao ke he Atua? Ko e heigoa ne fakaako mooli he Tohi Tapu? Ne tali he Iakopo 1:13: “Aua neke pehe mai taha ka kamatamata a ia; Kua kamatamata au mai he Atua; ha ko e mena nakai kamatamata ai e Atua ke he mena kelea, nakai kamatamata foki e ia ke he taha.” Ti nakai ko e Atua e punaaga he mahani kelea ne kitia e koe he lalolagi ne viko takai ia koe. (Totou Iopu 34:10-12.) Mooli, ne fakaatā e ia e tau mena kelea ke tutupu. Ka e ha ha i ai e kehe lahi he vahāloto he fakaatā e falu mena ke tutupu mo e ke fakatupu ai.

8, 9. (a) Maeke fēfē ia koe ke fakakite e fekehekeheaki he fakaatā e mahani kelea ke tupu mo e ke fakatupu ai? (e) Ko e ha kua nakai tonu ia tautolu ke tuhituhi e fifiliaga he Atua ke fakaatā e tau tagata ke tutuli e puhala kelea?

⁸ Ke fakatai ki ai, manamanatu hagaao ke he matua taane pulotu ne loto fakaalofa, ne ha ha ai e tama taane lahi ne nofo agaia i kaina mo e tau matua haana. He magaaho ne totoko e tama ti fano kehe he kaina, ne nakai taofi he matua a ia. Ne tutuli he tama e puhala kelea he moui ti pū ke he matematekelea. Ko e matua kia ne fakatupu e tau lekua he tama haana? Nakai. (Luka 15:11-13) Tatai ai, ne nakai taofi he Atua e tau tagata he magaaho ka fifili a lautolu ke tutuli e puhala kelea, ka e nakai ko ia ne fakatupu e tau lekua. Mooli, mogoia, kua nakai tonu ke tukupau e Atua ha ko e tau matematekelea oti kana he tagata.

⁹ Ha ha he Atua e tau kakano mitaki he fakaatā e tau tagata ke muitua ke he puhala kelea. Ha ko e Tufuga malolō lahi mo e  pulotu ha tautolu, kua nakai lata ia ia ke fakamaama e tau kakano haana. Ka e, kua fakamaama mai he Atua ha ko e haana ni a fakaalofa. To ako atu foki a koe hagaao ke he mena nei he Veveheaga 11. Ka kia mauokafua kua nakai fakalago ke he Atua e tau lekua ne fehagai mo tautolu. Ke he taha faahi, kua foaki mai e ia ki a tautolu e amaamanakiaga hokoia ma e tali!—Isaia 33:2.

10. Ko e ha kua lata ia tautolu ke falanaki to vetevete oti he Atua e tau lauiaaga he mahani kelea?

¹⁰ Taha mena foki, kua tapu e Atua. (Isaia 6:3) Kakano, ko ia kua tavana mo e meā. Kua nakai fai ila a ia he mahani kelea. Ti maeke ia tautolu ke falanaki katoatoa ki a ia. Kua nakai maeke ia tautolu ke falanaki pihia ke he tau tagata, ne nakai fakamooli he falu magaaho. Ti nakai maeke foki he taha tagata pule malolō lahi ne mahani fakamooli ke moua e malolō ke vetevete aki e tau mena ne moumou he tau tagata kelea. Ka ko e Atua kua mua ue atu e malolō. Ti kua maeke ia ia ke vetevete oti e tau lauiaaga he mahani kelea ne ha ha he tau tagata. He magaaho ka lalago mai e Atua, to taute ai e ia he puhala ka fakaoti tukumalagi e mahani kelea!—Totou Salamo 37:9-11.

11. (a) Fēfē e logonaaga he Atua hagaao ke he nakai fakafili tonu? (e) Fēfē e logonaaga he Atua hagaao ke he matematekelea haau?

¹¹ He vahā nei, fēfē e logonaaga he Atua ke he tau mena hane tutupu he lalolagi mo e ke he moui haau? Fakamua, ne fakaako mai he Tohi Tapu ko e Atua ‘kua fiafia ke he fakafili tonu.’ (Salamo 37:28) Ti kua hokulo e manamanatuaga haana ke he mena hako mo e hepe. Kua vihiatia e ia e tau nakai fakafili tonu oti kana. Ne talahau he Tohi Tapu ne “mamahi foki hana [Atua] finagalo” he magaaho ne puke e lalolagi i tuai he mahani kelea. (Kenese 6:5, 6) Ti nakai hiki e Atua. (Malaki 3:6) Kua nakai fiafia agaia a ia ke kitia e matematekelea hane holofa he lalolagi katoa. Mo e nakai fiafia e Atua ke kitia e tau tagata ne  matematekelea. “Ko e mena kua manatu e ia a mutolu,” he talahau he Tohi Tapu.—Totou 1 Peteru 5:7.

12, 13. (a) Ko e ha ne ha ha ia tautolu e tau mahani mitaki tuga e fakaalofa, mo e lauia fēfē e fakaalofa ke he onoonoaga ha tautolu ke he lalolagi? (e) Ko e ha kua maeke ia koe ke mauokafua to taute mooli he Atua taha mena hagaao ke he tau lekua he lalolagi?

¹² Maeke fēfē ia tautolu ke iloa mooli kua vihiatia e Atua ke kitia e matematekelea? Hanei falu a fakamooliaga. Ne fakaako he Tohi Tapu na taute e tagata ke he fakatai he Atua. (Kenese 1:26) Ti kua moua e tautolu e tau mahani mitaki ha kua ha ha he Atua e tau mahani mitaki. Ke fakatai ki ai, kua tupetupe nakai a koe ka kitia e tau tagata ne matematekelea noa? Kaeke tupetupe a koe ke he tau nakai fakafili tonu pihia, kia mafanatia na malolō lahi foki e logonaaga he Atua hagaao ke he tau mena ia.

¹³ Taha he tau mena mitaki lahi hagaao ke he tau tagata ke iloa ke fakaalofa. Kua fakaata foki he mena ia e Atua. Ne fakaako he Tohi Tapu “ko e Atua ko e fakaalofa a ia.” (1 Ioane 4:8) Kua fakaalofa a tautolu ha kua fakaalofa e Atua. To omoi nakai he fakaalofa a koe ke fakaoti e matematekelea mo e nakai fakafili tonu ne kitia e koe he lalolagi? Kaeke ha ha ia koe e malolō ke taute ai, to taute nakai e koe? Ē, to taute pihia e koe! Kua iloa mooli ai e koe to fakaotioti he Atua e matematekelea mo e nakai fakafili tonu. Ti nakai ko e tau miti po ke tau amaamanakiaga teao e tau maveheaga ne totoku he hafagiaga he tohi nei. Ko e tau maveheaga he Atua to fakakatoatoa mooli! Ke tua ke he tau maveheaga pihia, kua lata ia koe ke lahi e iloaaga ke he Atua ne taute e tau maveheaga ia.

14. Ko hai e higoa he Atua, mo e ko e ha ne kua lata ia tautolu ke fakaaoga ai?

¹⁴ Kaeke manako a koe ke iloa he taha tagata a koe, liga ko e heigoa haau ka taute? To tala age kia e koe e higoa haau ke he tagata? Na fai higoa nakai e Atua? Loga e lotu ne tali ko e higoa haana ko e “Atua” po ke “Iki,” ka e nakai ko e tau higoa anei. Ko e tau matahigoa a ia, ke tuga e “patuiki” mo e “pelesiteni.” Ne fakaako he Tohi Tapu na loga e matahigoa he Atua. Putoia ai e “Atua” mo e “Iki.” Pete ia, ne fakaako foki he Tohi Tapu na fai higoa mooli e Atua: ko Iehova. Ne talahau ia Salamo 83:18: “Ko e hāu a higoa ko Iehova, hoko koe ni kua Mua ue  atu ke he lalolagi oti.” Kaeke nakai fai higoa pihia i loto he fakaliliuaga he Tohi Tapu haau, liga manako a koe ke fakakia e vala tala he Apenetiki “Ko e Higoa Faka-Atua—Haana Fakaaogaaga mo e Haana Kakano” ke iloa e kakano. Ko e mooli hanei, kua totou afe e higoa he Atua i loto he tau fakamauaga Tohi Tapu i tuai. Ti kua manako a Iehova ki a koe ke iloa mo e fakaaoga haana higoa. Ti kua fakaaoga e ia e Tohi Tapu ke feiloaaki a mua.

15. Ko e heigoa e kakano he higoa Iehova?

¹⁵ Ne fakaaoga ni he Atua e higoa ne hokulo lahi e kakano. Ko e higoa haana, ko Iehova, ne kakano kua maeke he Atua ke fakamooli ha maveheaga ne taute e ia mo e maeke ke fakakatoatoa ha finagalo ne manamanatu e ia. * Kua kehe ue atu e higoa he Atua, ti mata kehe foki. Ti, ko e higoa ni haana hokoia. Ke he tau puhala loga, kua kehe ue atu a Iehova. Ke he puhala fe?

16, 17. Ko e heigoa ka liga ako e tautolu hagaao ki a Iehova he tau matahigoa ne mui mai: (a) ‘ko e Malolo Ue Atu’? (e) ‘Patuiki tukulagi’? (i) ‘Tufuga’?

 ¹⁶ Mailoga e tautolu ne talahau e Salamo 83:18 hagaao ki a Iehova: “Hoko koe ni kua Mua ue atu.” Tatai foki, ko Iehova ni ne hagaao ki ai ‘ko e Atua Malolo Ue Atu.’ Ne talahau he Fakakiteaga 15:3: “Ko e Iki na e, ko e Atua mana [Malolo Ue Atu], kua lalahi hau a tau gahua ke ofomate ai; kua tonu mo e fakamoli hau a tau puhala, ko e Patuiki [tukulagi] he tau tagata tapu.” Ko e matahigoa ‘ko e Atua Malolo Ue Atu,’ kua fakaako mai ki a tautolu ko Iehova ni ne lahi mahaki e malolō. Kua nakai fai fakatataiaga e malolō haana; kua tokoluga ue atu. Kua fakamanatu he mataulu ‘Patuiki tukulagi’ ki a tautolu kua fai kakano foki a Iehova ne kehe ue atu ai. Ko ia tokotaha ni ne moui tuai mai tigahau. Ne talahau he Salamo 90:2: “Ko e Atua a koe mai i tuai tigahau, to hoko ke he tukulagi.” Kua fakaofoofogia mooli e manatu ia, pihia nakai?

¹⁷ Kua kehe ue atu foki a Iehova ha ko ia tokotaha e Tufuga. Ne totou he Fakakiteaga 4:11: “Ko e Iki [Iehova] na e, kua lata ni a koe ke tuku atu ki ai e fakahekeaga, mo e lilifu, mo e malolo; ha kua eke e koe e tau mena oti, ha ko e hau a finagalo foki ne ha ha i ai a lautolu; mo e eke ai a lautolu.” Ko e tau mena oti ne maeke ia koe ke manatu—mai he tau mena momoui fakaagaaga nakai kitia i luga he lagi ke he tau fetu ne puni ke he lagi he pō ke he fua lakau i luga he akau ke he ika ne kakau he moana mo e tau vailele—kua ha ha ai oti e tau mena ia ha ko Iehova e Tufuga!

18. Ko e ha ne logona he falu kua nakai fakaai a lautolu ke fakatata atu ke he Atua, ka ko e heigoa ne fakaako mai he Tohi Tapu?

¹⁸ Ko e totou hagaao ke he tau mahani ofoofogia ha Iehova, ati logona hifo he falu ke matakutaku. Ne logona e lautolu kua tokoluga lahi e Atua ki a lautolu, ti nakai fakaai a lautolu ke fakatata atu ki a ia po ke aoga foki ke he Atua tokoluga ue atu pihia. Ka e hako kia e manatu nei? Kua nakai pihia e mena ne fakaako he Tohi Tapu. Ne talahau ai hagaao ki a Iehova: “Ka e nakai  ni mamao a ia mo tautolu takitokotaha.” (Gahua 17:27) Ti fakamafana mai foki e Tohi Tapu: “Kia fakatata atu a [ta]utolu ke he Atua, ti fakatata mai ai a ia kia mutolu.”—Iakopo 4:8.

19. (a) Maeke fēfē ia tautolu ke kamata ke fakatata atu ke he Atua, mo e heigoa e aoga? (e) Ko e heigoa e tau mahani he Atua ne futiaki lahi ki a koe?

¹⁹ Maeke fēfē ia koe ke fakatata atu ke he Atua? Fakamua, kia fakatumau ke taute e tau mena hane taute e koe mogonei—he ako hagaao ke he Atua. Ne pehē a Iesu: “Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia.” (Ioane 17:3) Ē, ne fakaako he Tohi Tapu, ke iloa a Iehova mo Iesu ka takitaki atu ke he “moui tukulagi”! Tuga kua fitā he talahau, “ko e Atua, ko e fakaalofa a ia.” (1 Ioane 4:16) Kua ha ha foki ia Iehova e tau mahani fulufuluola mo e futiaki. Ke fakatai ki ai, ne talahau he Tohi Tapu ko Iehova ko e “Atua fakaalofa hofihofi, mo e fakaalofa noa; kua fakatuai hana ita, to lahi e fakaalofa, to fakamoli.” (Esoto 34:6) “Kua mitaki ni [a ia], ti fakamagalo e tau hala.” (Salamo 86:5) Kua fakauka e Atua. (2 Peteru 3:9) Kua fakamooli a Ia. (1 Korinito 1:9) He lahi e totou haau ke he Tohi Tapu, to kitia e koe e puhala ne fakakite e Iehova kua ha ha ia ia e tau mahani nei mo e loga atu foki haana tau mahani futiaki.

20-22. (a) Kua taofi kia a tautolu he fakatata atu ke he Atua ha kua nakai maeke ke kitia a ia? Fakamaama. (e) Liga ko e heigoa ka tala atu e lautolu ne loto mitaki ki a koe ke taute, ka ko e heigoa kua lata ke taute e koe?

²⁰ Mooli, kua nakai maeke ia koe ke kitia e Atua ha ko ia ko e Agaaga nakai kitia. (Ioane 1:18; 4:24; 1 Timoteo 1:17) Ka e he ako hagaao ki a Ia puhala he tau lau tohi he Tohi Tapu, kua maeke ia koe ke iloa a Ia. Tuga ne talahau he salamo, maeke ia koe ke ‘kitia ai e fulufuluola a Iehova.’ (Salamo 27:4; Roma 1:20) Ka lahi e ako haau hagaao ki a Iehova, to mooli lahi a ia ki a koe mo e lahi e kakano haau ke ofania a ia mo e logona e tata ki a ia.

²¹ To maama fakahaga e koe e kakano ne fakaako mai e Tohi Tapu ke manamanatu ki a Iehova ko e Matua ha tautolu. (Mataio 6:9) Kua nakai ni mai he Atua e moui ma tautolu ka e manako a ia ke moua e tautolu e moui mitaki lahi—ke tuga ni e manako he matua loto fakaalofa ma e fanau haana. (Salamo  36:9) Ne fakaako mai foki e Tohi Tapu na maeke e tau tagata ke kapitiga mo Iehova. (Iakopo 2:23) Manamanatu la—kua maeke ai ia koe ke kapitiga ke he Tufuga he lagi mo e lalolagi katoatoa!

²² He lahi atu e mena haau ne fakaako mai he Tohi Tapu, liga to mailoga e koe kua lali a lautolu ne loto mitaki ke fakaohooho a koe ke fakaoti e tau fakaakoaga pihia. Liga tupetupe a lautolu neke hiki e koe haau a tau taofiaga. Ka kia nakai fakaatā ha tagata ke taofi a koe he feaki e tuaga fakakapitiga kua mua atu e mitaki ma haau.

23, 24. (a) Ko e ha kua lata ia koe ke fakatumau ke hūhū hagaao ke he tau mena hane ako e koe? (e) Ko e heigoa e matakupu he veveheaga ka mui mai?

²³ Mooli, to fai mena ka nakai maama e koe he magaaho fakamua. Ko e mahani fakatokolalo ke ole lagomatai, ka e aua neke fakauaua ha ko e mā. Ne talahau e Iesu kua mitaki lahi ke fakatokolalo, ke tuga e tama tote. (Mataio 18:2-4) Ti ko e fanau, he iloa e tautolu, kua loga e tau hūhū. Kua manako e Atua ki a koe ke moua e tau tali. Ne fakaheke he Tohi Tapu falu ne makutu ke ako hagaao ke he Atua. Ne fakakiakia fakamakutu e lautolu e tau Tohiaga Tapu ke iloa mooli ko e kupu mooli hane ako e lautolu.—Totou Gahua 17:11.

²⁴ Ko e puhala mitaki lahi ke ako hagaao ki a Iehova ke kumikumi e Tohi Tapu. Kua kehe mai he falu a tohi. Ke he puhala fe? To fakatutala e veveheaga ka mui mai ke he matakupu ia.