Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUŊGƐI DIIŊNDUƐI

Baabuiyo—Yau Fula O Mɛlɛka Lo Wo O Cho Ni

Baabuiyo—Yau Fula O Mɛlɛka Lo Wo O Cho Ni
  • O nɛila kuɛɛ choo Baabuiyo cho yɛ teŋgeŋ a yaula cheleŋ?

  • Vɛɛ Baabuiyo mala yɛ num le bahawɛila numndaŋ solioo?

  • Le yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma dɔu tiindaŋndo o sɔɔŋ Mɛlɛka dimi sindɛ o Baabuiyo niŋndoŋ?

1, 2. Vɛɛ ke Mɛlɛka ke naa Baabuiyo wo nɛŋi yɛ naa kɔllo?

A LOONUŊ pa teleŋ chaaŋ num kɛndɔɔ yɔŋgu num ke sɔwɛɔ wo? A nyaaloo pila ŋ bii ke koŋ ni, nduyɛ ma naŋ kɔl tau, lende le? Ke chaaŋ num ke num koŋndo chɔm num maa o kaala bɔɔ chaŋyɛi cho nya tɛɛŋnde. Hei bii wana kaamaa le. Ma yil ndu dɔɔ balikaa tau le ke sɔwɛ o ke num koŋndo.

2 Baabuiyo, kioo o cho ni. Mɛlɛka ke naa ndu ni. Ŋ nɔ miŋ chɔm balika melaa le ke sɔwɛɔ hoo. Baabuiyo choŋnuŋ teŋgeŋ kanifuule, o chɔm sɔɔŋ siaama naŋ seeluŋ o yaula cheleŋ niŋ te laŋ. Le tamaseliiyo, o dimul naa mɛɛ choo choo a looŋ looku toosiaŋ yɛ, mɛɛ chieeŋndo looku toosiaŋ yɛ, nduyɛ, mɛɛ wana pɔnɔ a wana lanɔ tasoo looku toosiaŋ yɛ. Baabuiyo nɔ sawala sɔwɛlaŋ leniŋ. Sawalaŋ ndaŋ la chɔm naa mɛɛ naŋ looku bahawɛila naalaŋ soli yɛ. La chɔm naa vɛlɛ mɛɛ naŋ dɔɔniaa kɔl landɛiyo o yoomoo niŋ yɛ. Baabuiyo chɔm naa mɛɛ Mɛlɛka cho hunɔɔ mɛila ndɔlaŋ peelu yɛ, vɛlɛ a mɛɛ chieeŋndo hoo miiŋgu niŋ o kɛndɛ yɛ. A tonya, ke nɛŋi naa kɔllo wo kpeekpei Baabuiyo cho ni.

3. Yɛɛ ke Chɛhowa ke naa Baabuiyo wo chɔm yɛ naa a ndu okɔɔ? Nduyɛ, vɛɛ o cho yɛ ke yusa naa kɔllo?

3 Ke yusa naa kɔllo wo Baabuiyo cho vɛlɛ ni. O chɔm naa nyɛ a Chɛhowa Mɛlɛka okɔɔ wana ke naa ndu wo. Yɛɛ kioo hoo chɔm yɛ naa a ndu okɔɔ? O chɔm naa maa, o yeema miŋ sina ndu nyɛkɛndɛi. Baabuiyo mala naa miŋ sɔɔŋguu Chɛhowa ikɛi kpɛɛluŋ.

4. Yɛɛ pilaŋ yɛ num kɔllo a mɛɛ Baabuiyo cho piɔunɔŋndo yɛ?

4 Te a nɔ pɛ Baabuiyo o ba, mɛɛ sina pɛŋgu maa wanaa cheleŋnda bɛɛ nɔ. Baabuiyo toosiaŋ niŋ hau o sɔɔŋ maŋgalaŋ niŋ le 2,600. Lapum la cho la chiŋaa. Lapum yɛ, la cho la chiŋaa le. Sɔŋgɔ wanaa cho o chieeŋndo choo wa kpou nɔ niŋ hau Baabuilaŋ. O lɔɔ o lɔɔ bɛŋgu, Baabuila nda piɔu laŋ la hiau miiliɔŋndo opilɛ. O kpou kpou niŋ, Baabuilaŋ o biiliɔŋndaŋ niŋ la toosiaŋ niŋ ni. A tonya, yau o yau cheleŋ cho maa Baabuiyo le.

Baabuiyo hoo “New World Translation of the Holy Scriptures” cho o hiviaa o sɔɔŋ maŋgalaŋ niŋ puɛɛ

5. O nɛi kuɛɛ choo Baabuiyo cho yɛ diom Mɛlɛkaa?

5 Le peeloo lechoo, diom o diom cho o Baabuiyo niŋ, “Nyina Mɛlɛkaa tosa ni ma poonyiaa laŋ.” (Nuawɔ Timoti Diiŋ Ndɔɔ 3:​16.) Vɛɛ hei looku yɛ yɔŋnɔŋ? Baabuiyo pila muli aa, “O cho wana chiee le kɛɛsiaa yooŋgu chaŋ o Mɛlɛka lo wo le. Nyina diandaa Mɛlɛkaa chɔm nda yooŋgula chaŋ o Mɛlɛka lo laŋ ni.” (Pitɛ Diiŋ Ndɔɔ 1:​21, NW) Ŋ tuuwɔ ndi naa. Te waŋndo yeema pɛ yauwo poonyiaa o wana ndɔɔ lo, okoŋ mbo dimul waŋndo le ndu poonyiallo, te o wa pɛ mbo yɔŋ yau koŋ o wana ndɔɔ lo, nɛɛnɛ wana koŋ cho yɛ dimi maa ndu yɔŋ ndu yauwo ni? Wana poonyiaa wo, baa wana vem ndu poonyiaa wo? Wana vem ndu poonyiaa wo kpeekpei nɔ yau koŋ ni. Le yɛɛ naŋ dimi yɛ lende? Kanifuule diomnda ndɔlaŋ la cho leniŋ ni. Lende ko Baabuiyo cho ni. Yiyaŋ Mɛlɛkaa cho leniŋ ni. O cho yiyaŋ wanaa poonyiaa ndu wa le. Lelaŋ, “Mɛlɛka diom ndɔɔ kpeekpei” Baabuiyo cho ni.—Tɛsaloniaŋ Tasoo 2:​13.

BAABUIYO CHO O CHƐLAŊ, NDUYƐ, O NƆ BIONDƆŊ TE

6, 7. Le yɛɛ o cho yɛ suɛi kɛndɛ le sinaa chɛlaŋ Baabuiyo?

6 Wɔsiŋ Baabuiyo chua le poonyiaŋndo woŋ, muŋ hiou 1,600. Wanaa poonyiaa ndu wa viluŋ o boondii pilɛ niŋ te. Nduyɛ, walta yɛ yɛlaŋ nda kpou ndaa tosa ni. Apum, wali ichiɔɔ ndaa tosa ni. Apum, yɔɔyaa. Apum, saa ndaa manda ni. Apum, wanaa suaa le Mɛlɛka wa nda wa ni. Apum yɛ, wanaa kialaa ŋyamaa. Apum, masaa nda wa ni. Luku bɛɛ, mbo poonyiaa a Chiisu okɔɔ. Wana chiɔuwaa o wa ni. Mi che bɛɛ naa mi wanaa poonyiaa Baabuiyo wa fula o kɔɔlima yɛ yiaŋ niŋ, a koŋ kpou, chɔŋ a yau tasoo o Baabuiyo niŋ mbo huŋ bii a yau mɛɛlaa, nyɛ poonyiaŋndo cho o chɛlaŋ. *

7 Yau tasoo o Baabuiyo niŋ chɔm naa mɛɛ nyɛpalaa wanachioo kanduŋ yɛ. Yau mɛɛlaa o Baabuiyo niŋ ndu chɔm naa mɛɛ chieeŋndo hoo kpou simnuŋ niŋ kpele hɛnɛkiɔɔ yɛ. Sɔɔŋ cho ŋ poonyiaa o Baabuiyo niŋndoŋ chua wɔsilaŋ o waalaŋ niŋ. Nduyɛ, muŋ kpou chɔm nyɛ cho sabu Mɛlɛkaa wo. Ŋ chɔm vɛlɛ mɛɛ o cho hunɔɔ sabu ndɔɔ peelu yɛ. O cho bɔɔ suɛi kɔndɔfili le sinaa maa Baabuiyo cho o chɛlaŋ. Lende kpeekpei diom Mɛlɛkaa nɔ ni mbo wa.

8. Te o hiŋ pɛ o sɔɔŋ wanaa sinaa yau bɛnduaa yaasiaa woŋ, tamasi kuɛɛ chɔm yɛ maa Baabuiyo nɔ biondɔŋ te?

8 Baabuiyo nɔ biondɔŋ te. Teleŋ pa mi waŋnda huŋ kandu pɛɛkoo a sɔɔŋ pum okɔɔ, sɔɔŋ muŋ wa niŋ ŋ pooyiaŋ o Baabuiyo niŋ. Le tamaseliiyo, yau Lɛvitikɔɔ wo o Baabuiyo niŋ chɔm sawalaŋ le Isɔluɛitiiya. Sawalaŋ ndaŋ la chɔm mɛɛ nda nɔ ma kɛsi fonda nda chalaa o diandaa yɛ. Mɛɛ nda nɔ vɛlɛ ma soli wanaa naala wɔɔŋnda nda tɛɛŋ yɛ. A teleŋ koŋ, chieeŋ wa Isɔluɛitiiya ŋbalaa woŋ kpou muŋ sina nyɛ o nyɛ a hei okɔɔ le. O teleŋndo pum niŋ, waŋnda ndaa nɔ sinalapɛŋgu a mɛɛ chieeŋndo cho yɛ le. Kɛ Baabuiyo ndu dimi maa chieeŋndo cho tiu tiu maa lesiau. (Aisaya 40:​22) Mi Baabuiyo dimi vɛlɛ maa ‘naa nyɛ o nyɛ cho le saa le wa’ chieeŋndo landuŋ ni. (Choobu 26:​7) Baabuiyo cho maa yaula cheleŋ te. Kɛ o soo pɛ a sɔɔŋ wanaa sinaa yau bɛnduaa yaasiaa woŋ okɔɔ, o nɔ biondɔŋ te. O cho hei le naŋ yeema o diom Mɛlɛkaa niŋ te?

9. (a) Te o hiŋ pɛ o nɛi ŋbundɔɔ niŋ, o nɛila kuɛɛ choo Baabuiyo nɔ yɛ biondɔŋ te, nduyɛ le yɛɛ ŋ tiindaŋ yɛ ndu? (b) Yɛɛ sandii wanaa poonyiaa Baabuiyo wa chɔm yɛ num a ndu okɔɔ?

9 Te Baabuiyo pilaŋ pɛ sɔɔŋ paanduŋ hiou woŋ, o nɔ biondɔŋ te. Bundɔŋ cho leniŋ ndoŋ cho tonya, nduyɛ, a sɔɔŋ yɔŋnuŋ ndoŋ okɔɔ kpeekpei o soo ni. * O cho ko diola waŋnda le o chɔm te, kɛ mbo chɔm vɛlɛ finyaa ndaa mamaa. Te wanaa sinaa dɛniaa poonyiaa pɛ bundɛi a lɛŋnde ndaleŋ okɔɔ, a poonyiaa siɔwuŋ ndaŋ te. Kɛ wanaa poonyiaa Baabuiyo wa waŋnuŋ sakpo. Hali siɔwuŋ ndaŋ ndapilaŋ a ŋ lɛŋii ndɛi kpou bɛɛ ma poonyiaa. Le tamaseliiyo, Muuse poonyiaa Nɔmbaa o Baabuiyo niŋ ni. Mɛɛ o wa yauwo hoo poonyiaa, mbo chɔm biondɔŋ o tosa wo nduyɛ, a mɛɛ Mɛlɛka sila ndu yɛ. (Nɔmbaa 20:​2-12) A chi sandii waa naa o yaula cheleŋ niŋ ko le. Kɛ sandei hei cho o Baabuiyo niŋ kanifuule diom Mɛlɛkaa o cho ni.

YAU NƆ SILALA TAASILAŊNDO BAABUIYO CHO NI

10. Le yɛɛ kaamaa bii naa a silala taasila Baabuiyo nɔ laŋ te?

10 Le mɛɛ Mɛlɛka tosa ma poonyiaa Baabuiyo yɛ, nyɛ koŋ “o cho le waŋnda tonya cho a Mɛlɛka okɔɔ wo pɛɛkoo. . . . O cho le waŋnda miŋgioo o nɛi. O cho vɛlɛ le waŋnda pɛɛkoo mɛɛ nda wa wanaa sakpo Mɛlɛka o hɔl lɛ.” (Timoti Diiŋ Ndɔɔ 3:​16) O sina kaala waŋndachieeya lapɛŋgu. Kaamaa bii naa le kanifuule, Chɛhowa wana tosa ma poonyiaa Baabuiyo wo toosiaa nyɛ o nyɛ fee ni. O sina yiyaŋnda naalaŋ a nyɛ cho naa o kɔllo mbo hiau mɛɛ naapila sina yɛ. Le peeloo lechoo, Chɛhowa sina nyɛ naŋ yeema le miŋ wa a nyaale wo. O sina vɛlɛ nɛila naŋ nɔ miŋ kpeeŋaŋ ndaŋ.

11, 12. (a) Teleŋ Chiisu wa waŋnda pɛɛkoo o pembei choo wo, a sɔɔŋ kuɛɛ okɔɔ ndoo soo yɛ? (b) Silala cheleŋ kuɛɛ la cho yɛ vɛlɛ o Baabuiyo niŋ, nduyɛ le yɛɛ nyɛ o dimi wo cho yɛ o wali niŋ lɔɔlɔɔ?

11 Tofawɔ bɛɛ nyɛ Chiisu pɛɛku waŋnda o pembei choo wo. O cho o Maatiu bolle 5 tei 7 o Baabuiyo niŋ. O pɛɛkoo hoo niŋ, mi Chiisu suaa a sɔɔŋ bɔɔbɔɔ okɔɔ. Mbo suaa a mɛɛ naŋ looku nyaaloo sɔla yɛ, mɛɛ naŋ chii sɛɛŋgiaŋndaŋ yɛ, mɛɛ naŋ piɛi yɛ, a mɛɛ naŋ nɔ miŋ faŋaŋ nyɛm chieeŋndoŋ kiltaŋ kɔɔli yɛ. Chɔŋ a teleŋ Chiisu soo diomndaŋ ndaŋndo, mbo huŋ bii a hau, kpaaya pilɔɔ kpe la nɔ wɔ ni. Nduyɛ, mako pilɔɔ kpe diomnda ndɔlaŋ ndaŋ la cho hau tosaa ni.

12 Sawalaŋ lapum la cho o Baabuiyo niŋ le waŋda o yuŋgoo niŋ silaa. Lapum, a mɛɛ naŋ nɔ miŋ tosa wallo yɛ. Lapum yɛ, a mɛɛ naŋ nɔ miŋ wa o kɔlnyulu niŋ a acheleŋnda yɛ. Sawala Baabuiyo la cho le wanaa suu o suu. Nduyɛ, sawala ndɔlaŋ la cho lɔɔlɔɔ le tɔnɔ naa. Kɔlkalu naŋ saaluŋ o Baabuiyo niŋndo cho o biyaa lebol o nyɛ Aisaya poonyiaa wo aa, “Ya cho Mɛlɛka Yaawɛɛ, Mɛlɛka nyaa ni. Le teleŋ o teleŋ nyɛ bɛnda le tosaa wo, ndu ya I pɛɛku nya ni.”—Aisaya 48:​17.

BAABUIYO, YAU CHƆM A SƆƆŊ NƆ LE YƆŊNƆŊNDO O CHILAŊ NIŊNDOŊ

Mi Aisaya poonyiaa o Baabuiyo niŋ a tambii Babilɔŋnde okɔɔ

13. Yɛɛ Chɛhowa dimullɛ wana ndɔ suaa Aisaya le mbo poonyiaa a Babilɔŋ okɔɔ?

13 Baabuiyo soo tau a sɔɔŋ nɔ le yɔŋnɔŋndo o chilaŋ niŋndoŋ. Sɔɔŋ muŋ, ŋpum yɔŋnuŋ niŋ. Nuawɔ tamaseliiyo. Aisaya wa achal o wɔsiŋ kɛmɛ le ŋɔmaa woŋ niŋ. Wana ndoo suaa le Chɛhowa wo o wa ni. Mi Chɛhowa dimul ndu maa chiee bɛndoo Babilɔŋ nɔ le hunɔɔ tambei sɔlaa kpata kpata. (Aisaya 13:​19; 14:​22, 23) Mi Chɛhowa dimul Aisaya a mɛɛ wanaa cho hunɔɔ Babilɔŋ tɛɛmbuu wa cho looku chioo biyɔɔ yɛ. Maa wanaa cho ndu hunɔɔ tɛɛmbuu wa cho mɛŋma balu Babilɔŋ ndaŋ veeliaa sɛɛŋ, okoŋ ma luɛi chiee. Kɛ o cho a chɔulaba le. O cho ko hei le. Mi Chɛhowa dimul vɛlɛ Aisaya masa cho isisi lachi le hunɔɔ Babilɔŋ tɛɛmboo wo. Diola masa koŋ la cho yɛ Sailɔɔ ni.—Nuawɔ Aisaya 44:​27–45:​2.

14, 15. Vɛɛ nyɛ Chɛhowa dimul Aisaya a tambii Babilɔŋnde okɔɔ wo yɔŋnuŋ yɛ?

14 Chɔŋ a teleŋ Chɛhowa dimul Aisaya diomndaŋ ndaŋ ndo, mbo huŋ bii a teleŋ Babilɔŋ sɔla tambeiyo, wɔsilaŋ 200 la hiou ni. Nyɛ yɔŋnuŋndo wa hoo ni. O wa ichɔl pilɛ o paŋgii Saa niŋ lɔma le 5 a ditɛɛŋndo kinɛi, mi puaa chɔuwa balu Babilɔŋ. Hei yɔŋnuŋ o wɔsii 539 o sindɔɔ niŋ, tuupa mi Chiisu vialuŋ. Nɛɛ wa yɛ simlachinɔ puaa chɔuwa haa? Sailɔɔ ni, masa Paasiaŋnda. Teleŋndo fuuluu niko le mi nyɛ Chɛhowa dimi sindɛ pa wo yɔŋnuŋ. Kɛ nyunaa cho niko hoo ni. Baa puaa chɔuwaa Sailɔɔ wa haa luei niŋ Babilɔŋ a chɔulaba le, a mɛɛ Chɛhowa ndoo dimi yɛ?

15 Babilɔŋ ndoo nɔ kpakioo o balaa silɔ. Babiloniaŋnda ndaa nɔ dunyɛi bɛndu bɛnduei ichɔl koŋ. Ma yiyaŋ maa wana o wana nɔla mbo luɛi a chɔuwo loŋ te. Mɛɛ puaa chɔuwaa Sailɔɔ wa hiŋ, ma kanda mɛŋma balu chioo waŋ. Mɛɛ nda kanda maŋ, ma miŋgi maŋ hɔlla naa cheleŋ. Okoŋ mi ma vela tuule nda nɔla ma taŋ kɔŋgɔɔ pilɔɔ wo. Mɛɛ nda taŋ, ma kua o kpaki chioo. Kɛ vɛɛ puaa chɔuwaa Sailɔɔ wa cho yɛ looku keeku o kpaki chioo le ma luɛi chiee? Ichɔl ndaa nɔ koŋ dunyɛiyo, ma wu ŋdial le dio kpaki chioo baŋɔɔ.

16. (a) Yɛɛ Aisaya dimi yɛ vɛlɛ maa o cho yɔŋnɔŋ o tambii Babilɔŋnde kɔɔli? (b) Vɛɛ nyɛ Chɛhowa dimul Aisaya a tambii Babilɔŋnde okɔɔ wo peeluŋ yɛ?

16 Mi Chɛhowa dimi a Babilɔŋ okɔɔ aa, “Babilɔŋ o cho hunɔɔ simnuŋ naa wana chiee o ve lɛ le wa. Le fɛɛŋ a fɛɛŋ wana chiee chel lɛ niŋ Babilɔŋ te. Alabuiyaa balu bɛɛ challe o fondaŋndaŋ o tɛndiila ndalaŋ niŋ nda a chel lɛ niŋ loŋ te. Wanaa manda saa wa bɛɛ, a kue lɛ niŋ loŋ a saa ndaa le.” (Aisaya 13:​20) Nyɛ Chɛhowa dimi hoo wo chɔm nyɛ cho yɔŋnɔŋ vɛlɛ a Babilalɔŋ o tambii nduɛi kɔɔli wo. Hei sim maa Babilɔŋ cho tambei sɔla le fɛɛŋ a fɛɛŋ. Peelɔŋ nyɛ dimiŋ hoo wo cho kpendekele. Suŋsuŋ mɛɛ naŋ suaa naa yɛ, wana o wana cho Babilɔŋ te. O choŋnuŋ fondo fuu. Le ma sina maa hei cho tonya, a kua Babilɔŋ ma che pɛɛŋ a lehɔl. Chɔŋ Bakdak batouwo o lɛŋnde Ilakileŋ niŋ le kɔlaŋ Babilɔŋ, o cho le kilolaŋ 80. Lekɛndɛi, nyɛ Chɛhowa dimul Aisaya wana ndɔ suaa wo bii tonya. Mbo dimul Aisaya aa, “I cho ndu basɔɔ tɛɛ mɛɛ nda basu nuaa fondaa a bɛsoo yɛ.” (Aisaya 14:​22, 23) *

Bembelaŋ Babilɔŋ

17. Te ŋ wa pɛ chɔɔ nyɛ dimiŋ o Baabuiyo niŋndo peelɔŋndo, vɛɛ koŋ kindi yɛ laalaŋ naa?

17 Te ŋ wa pɛ chɔɔ sɔɔŋ dimiŋ o Baabuiyo niŋndoŋ o peelɔŋndo, ŋ kindi laalaŋ naa kpoke. Vɛ lende le? Kpeekpei, nyɛ o nyɛ Chɛhowa ndoo dimi o sindɔɔ niŋ, mbo tosa. Te Chɛhowa dimi pɛ nyɛ o sindɔɔ niŋ mbo tosa, mɛɛ naa bɛɛ hau, ŋ nɔ miŋ dɔu tiindaŋ naa kpou o mɛila ndɔlaŋ niŋ le chieeŋ sɛnɛiyo. (Nuawɔ Nɔmbaa 23:​19.) A tonya, ŋ nɔ ‘tiindaŋndo le yoomu nɔ lamɛɛlu le wo sɔlaaa. Mɛlɛka o dimi hoo lachoowa le wo, o chuel naa buŋgɛi lɔɔ pa bɛɛ mbo toosiaa chieeŋndo, maa o cho naa yoomoo hoo ke.—Taitɔɔ 1:​2. *

“DIOM MƐLƐKAA CHO MACHUAA MAA NYƐ CHO YOOMU”

18. Diomnda tonya kuɛɛ kiilanɔɔ Pɔɔl poonyiaa yɛ a “diom Mɛlɛkaa” okɔɔ?

18 A sɔɔŋ naŋ yaasiaa muŋ o buŋgɛi hei niŋnde, i choŋnuŋ kpendekele maa yau teŋgeŋndo Baabuiyo cho ni. Lekɛndɛi, Baabuiyo cho o chɛlaŋ. Kɛ o cho ko hei le, te o hiŋ pɛ o sɔɔŋ wanaa sinaa yau bɛnduaa yaasiaa woŋ, a sɔɔŋ hiounuŋ niŋ paandu woŋ, o nɔ biondɔŋ te. A teleŋ o teleŋ, silala ndɔlaŋ la cho wallo tosaa. Sɔɔŋ Mɛlɛka dimi o sindɔɔ niŋ pa woŋ ŋpum bɛɛ peeluŋ niŋ. Nduyɛ, ŋpum cho wɔ hiouwɔɔ lachi a peelɔŋndo. Mi kiilanɔɔ Pɔɔl poonyiaa a diom Mɛlɛkaa okɔɔ aa, “Diom Mɛlɛkaa cho machuaa maa nyɛ cho yoomu. Nduyɛ o nɔ kpaayaa mbo tosa wali o nɔ le tosaa wo. Nduyɛ o luɛi o hiou muɛi sondola tiɔɔŋ nde. O nɔla mbo luɛi wanachioo niŋ mbo fuuluu di naa yoomu ndɔɔ a nyina ndɔɔ cho wa. Nduyɛ o nɔla mbo fuuluu naa boondoŋ a yooyoovaŋ ma cho wa. O nɔla mbo chɔm yɛ yɔɔ yiyaŋndaŋ a yeemaŋ wanachioo okɔl, ŋ wɔɔŋ ni, ŋ kɛndɛ ni.”—Hibuluiya 4:​12.

19, 20. (a) Vɛɛ Baabuiyo mala yɛ num ma sina wana suu numpila cho wo? (b) Vɛɛ ŋ chɔm yɛ balika melaa le ke sɔwɛ Mɛlɛkaa hoo, Baabuiyo?

19 Te o yɔŋ pɛ miŋ wa nuaa o “diom” Mɛlɛkaa niŋ, o nɔla mbo siŋga yoomula naalaŋ. O mala naa miŋ che wanaa suu naŋ cho suŋ suŋnda. Naapum, miŋ dimi maa ŋ kaala Mɛlɛka, kɛ mɛɛ naŋ bii sawala ndɔlaŋ yɛ nɔla mbo chɔm yiyaŋnda naalaŋ vɛlɛ a yeemaŋ kpeekpei cho naa o lakɔl loŋ.

20 A tonya, yau chɛŋ o Mɛlɛka lo wo Baabuiyo cho ni. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ wa nuaa leniŋ, miŋ pɛɛku ndu, nduyɛ miŋ kaala ndu tau. Ŋ chɔm kaala naa le diom Mɛlɛkaa te o yɔŋ pɛ miŋ wa nuaa o sɔɔŋ ndɔŋ niŋ lɔɔlɔɔ. Te o yɔŋ pɛ ma tosa lende, a cho sɔla sinalapɛŋgoo a sabu Mɛlɛkaa okɔɔ le waŋndachieeya. Yɛɛ cho yɛ sabu Mɛlɛkaa hoo? Vɛɛ sabu ndɔɔ hoo cho yɛ looku peelɔŋ? Ŋ cho nyunalaŋ ndaŋ yaasiaa o buŋgɛi cho lachi ve niŋ.

^ pɛl. 6 Wanaa bɔɔbɔɔ dimi maa kpeŋgoŋ pum o Baabuiyo niŋ chɛlaŋ te. Kɛ o cho tonya le icho le. Le sinaa maa o cho tonya le, tofawɔ yauwo hoo, The Bible—God’s Word or Man’s? (La Bible : Parole de Dieu ou des hommes ?) buŋgɛi 7. Seiyaa Chɛhowaa soli ndu ni.

^ pɛl. 9 Le tamaseliiyo, nuawɔ Luku 3:​23-38 o Baabuiyo niŋ ma che pulale Chiisu fula choo leŋ.

^ pɛl. 16 Le chɔɔloo sinaa nyɛ Baabuiyo dimi a tambii Babilɔŋnde okɔɔ wo, tofa yauwo hoo, A Book for All People (Un livre pour tous) pei 27 tei 29. Seiyaa Chɛhowaa soli ndu ni.

^ pɛl. 17 O cho ko Babilɔŋ te Chɛhowa ndoo dimi maa o cho tambei sɔla le. Ndu cho tamaseliiyo opilɛ ni. Chieeŋ cheleŋ ndoŋ wa ŋ sɔla tambeiyoŋ. Le tamaseliiyo, Taili a Ninivɛ cho o chiooŋ muŋ tɛɛŋ. (Isikiaa 26:​1-5; Sɛfanaya 2:​13-15) Mi Daaniɛɛ wana ndoo suaa le Chɛhowa wo bɛɛ dimi maa te Babilɔŋ sɔla tambei pɛ, lɛŋii cheleŋ cho miiŋgu o kpaaya ndɔɔ choo.Mɛdo Paasiaa a Kilisi cho o lɛŋnde hei tɛɛŋ. (Daaniɛɛ 8:​5-7, 20-22) Le sinaa mɛɛ sɔɔŋ dimiŋ a Chiisu okɔɔ woŋ sɔla peelɔŋndo yɛ, nuawɔ Yooŋgula Chɔɔlaalaŋ o pei 199 tei 201 o yauwo hoo niŋ.