1, 2. Kumbi Bayibolo nchawanangwa chakukondweska chakutuliya kwaku Chiuta mu nthowa nizi?

KUMBI mukumbuka zuŵa lo mungulonde chawanangwa chamampha ukongwa kutuwa kwa mubwezi winu? Mutenere kuti mungukondwa ukongwa mwati mwachilonde. Chawanangwa chilongo kuti munthu yo wakupaskani wawona kuti ubwezi winu ngwakukhumbika ukongwa. Mwambula kukayika mungumuwonga ukongwa mubwezi winu chifukwa cha chawanangwa cho.

² Bayibolo nchawanangwa chakutuwa kwaku Chiuta, ndipu titenere kumuwonga ukongwa chifukwa cha chawanangwa ichi. Buku lapade ili, lititiziŵiska vinthu vo tatingi tiviziŵengi cha pakutija. Mwakuyeruzgiyapu, lititikonkhoske za kulengeka kwa nyenyezi, charu chapasi ndipuso munthurumi ndi munthukazi wakwamba. Bayibolo le ndi fundu zamampha zo zingatiwovya kulimbana ndi masuzgu nga pa umoyu widu ndipuso vinthu vo vititifipiska mtima. Likonkhoska mo Chiuta wazamufiskiya khumbu laki ndipuso mo wazamunozge vinthu pa charu. Bayibolo nchawanangwa chakukondweska nadi!

3. Kumbi Bayibolo, lititikambiyanji vakukwaskana ndi Yehova, nanga ivi vakukondweska chifukwa wuli?

³ Bayibolo nchawanangwa chakukondweska so, chifukwa  chakuti livumbuwa vinthu vinandi vakukwaskana ndi yo Wakulipereka, Yehova Chiuta. Kupereka buku lenili mbukaboni wakuti iyu wakhumba kuti timuziŵi umampha. Hinya, Bayibolo lingakuwovyani kuti mundere kufupi ndi Yehova.

4. Kumbi nchinthu wuli cho chitikukondweskani ndi mo Bayibolo lawandiya?

⁴ Asani mwe ndi Bayibolo, ndimwi mwija pe cha mwe nalu. Bayibolo lamphumphu pamwenga chigaŵa chaki lisanirika mu vinenedu vakujumpha 2,400, ndipu lisanirika ndi ŵanthu akujumpha 90 pa ŵanthu 100 ŵewosi pa charu chosi chapasi. Pa avereji, ma Bayibolo ngakujumpha 1 miliyoni ngagaŵika sabata yeyosi. Pe mabiliyoni nganandi nga Bayibolo lamphumphu pamwenga chigaŵa chaki. Kukamba uneneska, palivi buku linyaki lo liyanana ndi Bayibolo.

5. Kumbi Bayibolo ‘likuuzirika ndi Chiuta’ munthowa wuli?

⁵ Kweniso, Bayibolo ‘likuuzirika ndi Chiuta.’ (2 Timote 3:16) Munthowa wuli? Bayibolo limuka kuti: “Ŵanthu ŵakambanga ngo ngatuliyanga kwaku Chiuta, pakututuzgika ndi Mzimu Wakupaturika.” (2 Petro 1:21) Mwakuyeruzgiyapu: Agogu akhoza kupempha mzuku wawu kuti waŵalembe kalata. Mazu ngosi ngo mzuku walembengi nga ambuyaki. Mwaviyo kalata yo njawu kuti nja mzuku wawu cha. Mwakuyana waka, uthenga wo we mu  Bayibolo ngwaku Chiuta, kuti ngwa ŵanthu wo akulilemba cha. Mwaviyo, Bayibolo losi “ndi mazu ngaku Chiuta.”—1 Ŵatesalonika 2:13.

6, 7. Nchifukwa wuli kukoliyana kwa vigaŵa vakupambanapambana va Bayibolo nkhwakuziziswa?

⁶ Bayibolo linguto vyaka vakujumpha 1,600 kuti lilembeki. Ŵanthu wo angulilemba angujaku nyengu zakupambanapambana ndipuso agwiranga nchitu zakupambanapambana. Anyaki ŵenga alimi, alovi ndipuso aliska a viŵetu. Anyaki ŵenga achimi, ŵeruzgi ndipuso akaronga. Luka, yo wangulemba Uthenga Wamampha, wenga dokotala. Chinanga wuli ŵanthu wo angulemba Bayibolo ŵenga akupambanapambana, Bayibolo ndakukoliyana kutuwa kukwamba mpaka kukumaliya. *

⁷ Buku lakwamba la m’Bayibolo lititikambiya mo masuzgu nga ŵanthu ngangwambiya. Buku lakumaliya lilongo mo charu chosi chapasi chazamuŵiya paradayisu pamwenga kuti munda wakutowa. Nkhani zosi za m’Bayibolo zikonkhoska vinthu vo vikuchitika kwa vyaka masauzandi nganandi, ndipu zikoliyana ndi kufiskika kwa khumbu laku Chiuta. Kukoliyana kwa fundu za m’Bayibolo nkhwakuziziswa ukongwa, chifukwa chakuti ndi buku lakutuliya kwaku Chiuta.

8. Konkhoskani vakuyeruzgiyapu vo vilongo kuti Bayibolo likamba uneneska pa nkhani za sayansi.

⁸ Bayibolo likokhoska mwauneneska nkhani zakukwaskana ndi sayansi. Likonkhoska nkhani zakovya ukongwa zo kali ŵanthu aziziŵanga umampha cha. Mwakuyeruzgiyapu, buku la Ŵalevi, le ndi marangu ngo ŵana a Yisraele alondonga pa nkhani za kupatuwa ŵanthu wo ŵenga ndi matenda ngakupasirana ndipuso zakukwaskana ndi uchanda, kweni mitundu yinyaki yapafupi nawu, yaziŵanga chechosi cha pa nkhani izi. Panyengu yo ŵanthu ŵenga ndi maŵanaŵanu ngaboza ngakukwaskana ndi mo charu  chiliri, Bayibolo lingukamba kuti che ngeti nkhata pamwenga kuti nchakuzunguliya. (Yesaya 40:22) Bayibolo likonkhoska mwauneneska kuti Chiuta ‘wakuning’ina charu pawaka.’ (Jobu 26:7) Mbuneneska kuti Bayibolo ndi buku la sayansi cha, kweni asani likonkhoska nkhani za sayansi lipusika cha. Kumbi buku lakutuwa kwaku Chiuta, litenere kuŵa nadi viyo cha?

9. (a) Kumbi Bayibolo lilongo wuli kuti ndauneneska ndipuso ndakugomezgeka pa nkhani yakukonkhoska mbiri yakali? (b) Kumbi kuleka kubisa vinthu kwa ŵanthu wo alembanga Bayibolo kulongonji pa nkhani yakukwaskana ndi Bayibolo?

⁹ Bayibolo likonkhoska so mwauneneska mbiri yakali ndipu ndakugomezgeka. Nkhani zaki zakudunjika. Likamba waka mazina nga ŵanthu pe cha kweni likambaso mikoka yawu. * Mwakupambana ndi akulemba mbiri a kucharu wo kanandi azumbuwa cha kuti ŵanthu ŵawu anguthereskeka, akulemba Bayibolo abisanga chechosi cha, yiwu akulemba chinanga ndi vakunanga vawu kweni so va mtundu wawu. Mwakuyeruzgiyapu, Mosese yo wangulemba buku la Maŵerengedu, wanguzomerezga kunanga kwaki ko wanguchenyeka naku. (Maŵerengedu 20:2-12) Kukamba mwambula kubisa vinthu kwa viyo uku, kusanirika viŵiviŵi cha m’mabuku ngakucharu ngakukonkhoska mbiri yakali, kweni kusanirika m’Bayibolo pe chifukwa ndi buku lakutuwa kwaku Chiuta.

10. Nchifukwa wuli nchambula kuziziswa kuti Bayibolo ndi buku lakovya?

¹⁰ Chifukwa chakuti Bayibolo likuuzirika ndi Chiuta, ilu “ndakwanduliya ku chisambizgu, ku chipanikizga, ku chinyoroska.” (2 Timote 3:16) Bayibolo ndi buku lakovya nadi. Likonkhoska umampha ukongwa mo munthu waliri. Fundu iyi njambula kuziziswa, chifukwa yo Wakulilemba, Yehova Chiuta, ndiyu Mulengi. Iyu waziŵa mo tiŵanaŵaniya ndi mo tivwiya kuruska taŵesi. Kweniso, Yehova waziŵa vo tikhumbika kuti tije ndi likondwa. Iyu waziŵa so vinthu vo titenere kutcheŵa navu.

11, 12. (a) Kumbi ndi nkhani wuli zo Yesu wangusambiza pa Upharazgi waki wa pa Phiri? (b) Kumbi ndi nkhani zakovya zinyaki nizi zo zikonkhoskeka m’Bayibolo, nanga nchifukwa wuli marangu ngaki ngaleka kuguga?

 ¹¹ Kumbukani Upharazgi wa pa Phiri waku Yesu wo we pa Mateyu chaputala 5 mpaka 7. Upharazgi uwu wenga wamampha ukongwa ndipu Yesu wangukambapu nkhani zakupambanapambana nge, nthowa yo ŵanthu angajaliya ndi likondwa lenechu, mo angamaliskiya kupambana maŵanaŵanu, mo angarombe ndipuso  mo angajaliya ndi maŵanaŵanu ngakwenere pa nkhani ya vinthu vakuliŵavu. Mazu ngaku Yesu nganthazi ukongwa ndipu ngagwira nchitu chinanga ndi mazuŵa nganu mwakuyanana waka ndi panyengu yo ngangukambikiya.

¹² Fundu zinyaki za m’Bayibolo zikonkhoska za umoyu wa banja, kugwira nchitu, ndi mo tingajaliya ndi anyidu. Fundu za m’Bayibolo zigwira nchitu kwa munthu weyosi, ndipu marangu ngaki ngatovya nyengu zosi. Pakukamba za mazu ngaku Chiuta Mchimi Yesaya wakukonkhoska zeru zo zisanirika m’Bayibolo kuti: “Ndini Ambuya [Yehova] Chiuta waku, mweniyo watikurunguchizga kusakata.”—Yesaya 48:17.

13. Kumbi Yehova wangutuma mchimi Yesaya kuti walembenji vakukwaskana ndi Babiloni?

¹³ Bayibolo le ndi mauchimi nganandi, ndipu nganandi mwa mauchimi yanga ngakufiskika kali. Wonani chakuyeruzgiyapu ichi. Kuporote mwa mchimi Yesaya yo wangujaku mu vyaka va m’ma 700 B.C.E., Yehova wangukambiya limu kuti msumba wa Babiloni wazamubwangandulika. (Yesaya 13:19; 14:22, 23) Iyu wangukonkhoska mo vinthu vosi vazamuchitikiya. Uchimi wo ungukamba kuti asilikali ankhondu azamuphwisa maji nga msinji wa Babiloni ndi kusere mu msumba kwambula kurwa nkhondu. Uchimi waku Yesaya anguzumbuwa so zina la karonga yo wazamuthereska Babiloni kuti ndi Sirusi.—Yesaya 44:27–45:2.

14, 15. Kumbi vakuchitika vinyaki va uchimi waku Yesaya vakukwaskana ndi Babiloni vingufiskika wuli?

¹⁴ Pati pajumpha vyaka 200, usiku wa pa October 5 mpaka ku mulenji wa pa 6, mu 539 B.C.E., gulu la nkhondu lingugona pafupi ndi Babiloni. Kumbi mulongozgi wawu wenga yani? Wenga Sirusi karonga wa ku Perese. Uku ndiku kwenga kwamba kwa kufiskika kwa uchimi wakuziziswa uwu. Kweni kumbi asilikali aku Sirusi atingi athereskengi Babiloni kwambula kurwa nkhondu, nge mo vikukambikiya limu?

¹⁵ Ŵanthu a ku Babiloni ŵenga pa sekeresu pa usiku uwu ndipu angujivwa kuti mbakuvikilirika mukati mwa mpanda wakukho wa msumba wawu. Panyengu iyi, Sirusi wangupatuska mwalusu maji nga msinji wo wajumphanga mu msumba. Ndipu pati papita nyengu yimanavi, maji nga mu msinji nganguphwaku mwakuti  ankhondu ŵaki angwambuka ndi kufika pa mpanda wa msumba. Kweni kumbi asilikali aku Sirusi atingi aporotengi wuli mpanda wa Babiloni? Pa vifukwa vambula kuziŵika umampha, usiku uwu, visasa va msumba vingusiyika mwazi.

16. (a) Kumbi Yesaya wangukambiya limu kuti Babiloni wazamuja wuli pakumaliya? (b) Kumbi uchimi waku Yesaya wakukamba kuti Babiloni wazamuja mahami ukufiskika wuli?

¹⁶ Uchimi ungukambiya limu vakukwaskana ndi Babiloni kuti: ‘Kuti ŵakajangamu so cha ŵanthu pamwenga kujamu mu migonezi yosi, paulengevi mu Nasara wakumika hema laki muwa, paulengevi mliska wakulutiska viŵetu vyaki muwa.’ (Yesaya 13:20) Uchimi uwu ungukamba so vo vazamuchitika pavuli pakuwa kwa msumba. Ungukonkhoska kuti msumba wa Babiloni wazamuja mahami kwa nyengu yosi. Mukhoza kuwona ukaboni wa kufiskika kwa mazu yanga. Mahami nga msumba wakali wa Babiloni, nge pa mtunda wa pafufupi makilomita 80, kumwera kwa Baghdad ku Iraq, ndipu uwu mbukaboni wakuti vo Yehova wangukamba kuporote mwaku Yesaya vikufiskika, iyu wanguti: “Ndikauchitanga kuŵa chihara cha ŵamunjiri, ndi mweyu wakubwanganduwa.”—Yesaya 14:22, 23. *

17. Kumbi kufiskika kwa mauchimi nga m’Bayibolo kutovya wuli kuti chigomezgu chidu chije chakukho?

 ¹⁷ Kuziŵa kuti Bayibolo ndi buku la mauchimi ngakugomezgeka, kutovya kuti chivwanu chidu chije chakukho. Kweniso nasi te ndi vifukwa vakugomezge kuti Yehova Chiuta wazamufiska so layizgu laki la charu cha paradayisu, chifukwa chakuti iyu wakufiska malayizgu ngaki ngakali. (Maŵerengedu 23:19) Hinya, te ndi “Chigomezgu cha umoyo wamuyaya, weniwo Chiuta mzirautesi wangupangana [nasi] kali ku nyengu za muyaya.”—Tito 1:2. *

18. Kumbi wakutumika wa Chikhristu Paulo, wangukamba mazu nganthazi nanga ngakukwaskana ndi “Mazu ngaku Chiuta”?

¹⁸ Pa vo tasambira m’mutu uwu, tawona kuti Bayibolo ndi buku lakupambana nadi ndi mabuku nganyaki ngosi. Kweni ndakwanduliska  waka pa kukolerana kwaki, kukamba uneneska pa nkhani za sayansi kweniso mbiri yakali, kuŵa ndi zeru zakovya ndipuso mauchimi ngakugomezgeka, pe cha. Wakutumika wa Chikhristu Paulo wangulemba kuti: “Chifukwa ngamoyu mazu ngaku Chiuta, ndi ngakuchita, ndingakuthwa kwakuruska lipanga losi la uyi kosikosi, ndipu ngaporota mpaka ku mugaŵiru wa umoyu ndi mzimu, ndi marunga ndi mdinthi, ndi ngapusu kuteska maŵanaŵanu ndi makhumbu nga mtima.”—Ŵahebere 4:12.

19, 20. (a) Kumbi Bayibolo lingakuwovyani wuli kujisanda?

¹⁹ Kuŵerenga “mazu,” pamwenga uthenga waku Chiuta m’Bayibolo, kungasintha umoyu widu. Ngakhoza kutiwovya kuti tijisandi umampha ukongwa kuruska mo tachitiyanga kali. Kukamba waka kuti titanja Chiuta nkhwakukwana cha, kweni vo tichita asani tasambira Mazu ngaki ngakuuzirika, Bayibolo, ndivu visumuwengi maŵanaŵanu ngidu ngosi chinanga so ndi vo ve mukati mu mtima widu.

²⁰ Bayibolo ndi buku lakutuwa kwaku Chiuta nadi. Ndi buku lo mutenere kuliŵerenga, kulisambira ndipuso kuliyanja. Longoni kuti muwonga chawanangwa chakutuwa kwaku Chiuta ichi, mwa kulutirizga kuliŵerenga mwakuphwere ukongwa. Asani muchitengi ivi, muvwisengi umampha chilatu chaku Chiuta ku mtundu wa ŵanthu. M’mutu wachitatu, tazamusambira kuti chilatu ichi nchakuti wuli kweniso kuti chazamufiskika wuli.