1. Tera ana kantaninga te Atua ibukin te aonnaba?

MOAN te kamimi ana kantaninga te Atua ibukin te aonnaba. E tangiria Iehova bwa e na kaonaki irouia aomata aika kukukurei ma ni marurung raoi. E taekinna te Baibara bwa “e katauraoa te onnaroka i Eten . . . Iehova ae te Atua” ao e “karikirakei kaai nako . . . aika kan taraakia . . ., ao kaai aika raoiroi ibukin te amwarake.” Imwini karikaia moan aomata aika Atam ma Ewa iroun te Atua, ao e a katikuia n te mwenga are rangi n tamaroa arei, ao e tuangia ni kangai: “Kam na kabatiaia ami kariki ao kamwaitingkami, kaona te aonnaba ao taua arona.” (Karikani Bwaai 1:28; 2:8, 9, 15) Ngaia are bon ana kantaninga te Atua bwa a na kariki aomata, ni karababaa nako te mwenga are te onnaroka arei, ao n taui aroia maan.

2. (a) Ti kangaa n ataia bwa e na koro bukin ana kantaninga te Atua ibukin te aonnaba? (b) Tera ana taeka te Baibara ni kaineti ma te maiu are aki toki ibukia aomata?

² N am iango e na boni koro bukin ana kantaninga Iehova ae te Atua are a na maeka aomata n te aonnaba ae bwaretaiti? E taku te Atua, “I a tia n taekinna . . . ao N na boni kakoroa naba bukina.” (Itaia 46:9-11; 55:11) Eng, e na boni karaoa te bwai are e kantaningaia te Atua! E taku bwa “e aki karaoia bwa e na matebuaka, ma e karaoia bwa e na maekanaki.” (Itaia 45:18) Aekaki n aomata raa ake e kani kamaekaia i aon te aba te Atua? Ao maanra are e tangiria bwa a na maeka iai? E kaeka ni kangai  te Baibara: “A na abana te aonnaba akana raoiroi, ao a na maeka i aona n aki toki.”—Taian Areru 37:29; Te Kaotioti 21:3, 4.

3. Baikara waaki aika karawawata aika nonoraki n te aonnaba n taai aikai, ao baikara titiraki aika rio mai iai?

³ E teretere bwa e tuai koro bukin aei. Ni boong aikai a rotaki n te aoraki aomata ma te mate, ao a bon un naba ao n ikamamate i marenaia. Iai te kangaanga ae riki ae karikii aaro aikai. Bon tiaki ana kantaninga te Atua te waaki ae riiriki ngkai n te aonnaba! Bwa tera ae riki? Bukin tera ngkai e tuai koro bukin ana kantaninga te Atua? Akea bokin rongorongon rimoa ae koreaki irouia aomata ae kona ni kaekaira n anne, ibukina bwa e moanaki rikin te kangaanga aei i karawa.

4, 5. (a) Antai are e kabongana te naeta n taetae nakon Nei Ewa? (b) E na kangaa te aomata ae raoiroi ma ni kakaonimaki ngkoa n riki bwa te tia iraa?

⁴ E karakinaki te tia karitei nakon te Atua ni moani bokin te Baibara bwa e kaoti n te onnaroka are i Eten. E aranaki bwa “te naeta,” ma tiaki te man ni koaua ngaia. E kaotaki raoi ni kabaneani bokin te Baibara bwa “arana te Riaboro ao Tatan, are e burebureiia kaain te aonnaba ni kabutaa.” E aranaki naba bwa “te naeta nikawai.” (Karikani Bwaai 3:1; Te Kaotioti 12:9) E kabongana te naeta te anera ae rangi ni mwaaka aei, bwa e na taetae nakon Nei Ewa, n aron ae e kona ni karaoia te aomata ae rabakau n taetae n te aro ae aongkoa e aki taetae ma e taetae te taore. E maiu te anera aei ngke e katauraoa te aonnaba te Atua ibukia aomata.—Iobi 38:4, 7.

⁵ Kioina ngkai a bane ni kororaoi ana karikibwai Iehova, antai ngkanne ae karaoa te “Riaboro” ke “Tatan”? Ni kauarerekeana, temanna mai buakoia natin te Atua aika anera aika rangi ni mwaaka e a manga bitia i bon irouna n riki bwa te Riaboro. E kangaa ni kona ni karaoaki aei? N aron ae ngkana e riki bwa te tia iraa te aomata ae raoiroi ma ni kakaonimaki ngkoa. E na kangaa n riki anne? Ngkana e kariaia te aomata bwa e na rikirake tangiran te bwai ae buakaka i nanona. E na bon rikirake  ni korakora kani karaoan ae buakaka ngkana e teimatoa n iaiangoia. Imwina, ngkana e reke angana, tao e nang karaoa te bwai ae buakaka are kanoan ana iango arei.—Wareka Iakobo 1:13-15.

6. E kangaa n riki bwa Tatan te Riaboro, natin te Atua temanna ae rangi ni mwaaka ae te anera?

⁶ Aei are e riki ni kaineti ma Tatan te Riaboro. E ongo are a tuangaki Atam ma Nei Ewa iroun te Atua bwa a na kariki ni kaona te aonnaba. (Karikani Bwaai 1:27, 28) E iango ni kangai Tatan: ‘Ai angaraoira bwa a kona n taromauriai aomata aikai n onea mwin are a na taromauria te Atua!’ Mangaia are e a rikirake irouna kani karaoan te bwai ae bure. N tokina ao e a kewea Nei Ewa ngke e uaraoa te Atua nakoina. (Wareka Karikani Bwaai 3:1-5.) Mangaia are e a riki iai bwa te “Riaboro,” ae nanona “te tia Uarao.” N te tai anne ao e riki naba bwa “Tatan,” ae nanona “te tia Kaaitara.”

7. (a) Bukin tera ngkai a mate Atam ma Nei Ewa? (b) Bukin tera ngkai a bane ni kara ao ni mate kanoan Atam?

⁷ E kabongana te kewe ao te mwamwanaa te aba Tatan te Riaboro bwa e aonga ni kairiia Atam ma Nei Ewa bwa a na aki ongeaba iroun te Atua. (Karikani Bwaai 2:17; 3:6) N tokina ao a a mate, n aron are e a tia n tuangia te Atua bwa e na riki ngkana a aki ongeaba. (Karikani Bwaai 3:17-19) Kioina ngkai e riki n aki kororaoi Atam ngke e bure, a a bane naba n ituaki iai kanoana. (Wareka I-Rom 5:12.) Tao e na mataata n te kabotau i aon te tiin ni kariki. Ngkana iai te mwano iai, tera aroni kariki ake a karaoaki mai iai? A na boni mwano naba kariki akanne, n akea teuana ae kororaoi. N aron naba anne, a bane n ituaki n te “mwano” ae te aki kororaoi aomata nako mairoun Atam. Anne bukin rikin te kara ao te mate nakoia aomata ni kabane.—I-Rom 3:23.

8, 9. (a) Tera te bukibuki are e karaoia Tatan? (b) Bukin tera ngkai e aki waekoa te Atua ni kamateia taani karitei?

⁸ Ngke e mwamwanaia Atam ao Nei Ewa Tatan bwa a na bure nakon te Atua, e a karika te karitei iai. E bon rawa nakon aron Iehova n tautaeka. Titeboo ngke e kangai Tatan: ‘Te tia tautaeka ae buakaka te Atua. E bobokewe ao e taui baika raraoi  mairouia ana aomata. A aki kainnanoa te Atua aomata bwa e na tautaekania. A kona ni boni baireia i bon irouia bwa tera ae raoiroi ao ae buakaka. A na boni mweraoi riki i aan au kairiri.’ Tera ae e na karaoia te Atua ibukin te bukibuki ane e rangi ni kaun anne? Tabeman a iangoia bwa e raoiroi riki ngke e a boni kamateia naba taani karitei n te tai arei. Ma e na kaekaaki ana bukibuki Tatan ngke arona bwa e karaoa anne te Atua? E na kakoauaaki iai bwa e bon eti aron te Atua n tautaeka?

 ⁹ Aroaron Iehova teuana ae te kaetitaeka ae riai, e aki kariaia bwa e na kamateia taani karitei akekei n te tai naba arei. E baireia bwa e kainnanoaki te tai ibukini kaekaan raoi ana bukibuki Tatan n te aro ae karaunano ao e na kakoauaaki iai bwa te tia kewe ngaia. Mangaia are e baireia te Atua bwa e na kariaia aomata bwa a na tautaekania i bon irouia i aan ana kairiri Tatan ibukin tabeua te tai. E na maroroakinaki ni Mwakoro 11 n te boki aei, bwa bukin tera ngkai e karaoa anne Iehova ao bukin tera ngkai e kariaia te tai ae maan. Ma ti riai n iangoa ae kangai n te tai moa aei: E eti aia waaki Atam ma Nei Ewa ni kakoauaa Tatan, are bon akea te bwai ae raoiroi ae e a tia ni karaoia ibukia? E eti aroia ni kakoauaa Iehova are angangania bwaai ni kabane, bwa aongkoa ngaia te tia kewe ae bangaomata? Ngke arona bwa ko mena ikekei ao tera ae ko na karaoia?

10. Ko na kangaa ni boutokaa ana itera Iehova ni kaekaa iai ana bukibuki Tatan?

¹⁰ E raoiroi iaiangoan titiraki aikai ibukina bwa ti bane ni kakaitiboo ma aeka ni motinnano akanne ni boong aikai. Eng, e kona n reke am tai ni boutokaa ana itera Iehova ma ni kaekaa iai ana bukibuki Tatan. Ko kona ni kariaia Iehova bwa e na riki bwa am tia Tautaeka, ao ni buoka kaotaraean are bon te tia kewe Tatan. (Taian Areru 73:28; wareka Taeka N Rabakau 27:11.) E kananokawaki bwa tii tabeman mai buakoia aomata aika birion ma birion mwaitiia, ake a karaoa anne. E rio te titiraki ae kakawaki mai iai ae, E koaua bwa e reirei te Baibara bwa bon Tatan ae e tautaekana te waaki ae ngkai i aon te aba?

11, 12. (a) E kangaa ni kaotaki ae Tatan bon uean te aonnaba ni kataakin Iesu? (b) Tera riki ae kakoauaaki iai bwa Tatan bon uean te aonnaba?

¹¹ E aki nanououa Iesu bwa Tatan bon te tia tautaekana te waaki ae ngkai i aon te aba. E a tia ngkoa ni kaotii nakon Iesu “tautaeka n uea nako n te aonnaba ma tamaroaia” ngke e karaoa te kakai. E berita Tatan nakon Iesu ni kangai: “N na  anganiko baikai ni kabane ngkana ko katorobubua ni bobaraaki n taromauriai n tii teuana te tai.” (Mataio 4:8, 9; Ruka 4:5, 6) Iangoa aei. E kona ni kaririaki Iesu n anne ngke arona bwa tiaki te tia tautaeka Tatan n taian tautaeka? E aki naba kakewea Iesu ae taian tautaeka nako n te aonnaba bon ana bwai Tatan. E na boni kakewekewe Iesu ngke arona bwa tiaki Tatan ae angania taian tautaeka mwaakaia.

¹² Iehova bon te Atua ae Moan te Mwaaka, ae te tia Kariki bwaai ni kabane. (Te Kaotioti 4:11) Ma e ngae n anne, e aki taekinaki n te Baibara bwa Iehova ae te Atua ke Iesu Kristo, ae a kaira te waaki ae ngkai i aon te aba. E taekina Tatan Iesu bwa “te tia tautaeka i aoia kaain te aonnaba aei.” (Ioane 12:31; 14:30; 16:11) E taekinaki naba Tatan te Riaboro n te Baibara bwa “atuan te waaki ae ngkai i aon te aba.” (2 I-Korinto 4:3, 4) E korea ae kangai te abotoro Ioane ni kaineti ma te tia kaaitara ke Tatan: “A bane kaain te aonnaba ni mena i aani mwaakan teuare buakaka.”—1 Ioane 5:19.

13. Bukin tera ngkai e kainnanoaki te waaki ae boou i aon te aba?

¹³ Ni katoa ririki ao e a ririkirake ni karuanikai te aonnaba. E a kaonaki n taiani buaka, taan tautaeka aika babakanikawai, mataniwin Aaro aika baka n raoiroi, ao taani kakeru. E a aki kona ni manga kaetaki te waaki ae ngkai. E kaotia te Baibara bwa e a kaan te tai are e nang kamauna iai te waaki ae buakaka n te aonnaba te Atua n ana buaka ae Aremaketon. E na oneaki mwin te waaki aei n te waaki ae boou ae raoiroi.—Te Kaotioti 16:14-16.

14. Antai ae rineaki iroun te Atua bwa e na Kairiri n Ana Tautaeka n Uea, ao e taetae ni burabetinaki n te aro raa?

¹⁴ E rineaki Iesu Kristo bwa te tia Kairiri iroun Iehova ae te Atua n Ana Tautaeka n Uea i karawa, ke n ana tautaeka. E a kaman taekinaki ngkoa ae kangai n te Baibara: “E bungiaki te teei nakoira, ti anganaki te nati te mwaane, ao e na mena i aon angana te nakoa n tautaeka. E na aranaki bwa . . . te Natinuea  ae Karekea te Rau. E na akea tokin rikiraken ueana ao te rau.” (Itaia 9:6, 7, te kabwarabwara mai nano) E reireinia taan rimwina Iesu bwa a na tataro ni kaineti ma te tautaeka aei ni kangai: “E bia roko am Tautaeka n Uea. E na kakororaoaki nanom i karawa ao n te aonnaba naba.” (Mataio 6:10) Rimwi riki n te boki aei ao ti na noria bwa e nang kamaunai tautaeka ni kabane Ana Tautaeka n Uea te Atua, ao e na onei mwia. (Wareka Taniera 2:44.) Imwina e nang karika te aonnaba Ana Tautaeka n Uea te Atua bwa te bwaretaiti.

15. Tera te “aonnaba ae boou”?

¹⁵ E karaui nanora te Baibara ni kangai: “Ni kaineti ma ana berita [te Atua], ti kariariaa karawa ae boou ao te aonnaba ae boou, ae e na mena iai te raoiroi.” (2 Betero 3:13; Itaia 65:17) Ngkana e taekina te “aonnaba” te Baibara ao n tabetai e nanonia iai aomata. Mangaia are te “aonnaba ae boou” bon te koraki n aomata ake a karekea akoaia iroun te Atua.

16. Tera te bwaintangira ae rangi ni kakawaki mairoun te Atua ibukia te koraki ake a karekea akoaia mairouna, ao tera ae ti riai ni karaoia bwa ti aonga ni karekea iroura?

¹⁶ E berita Iesu bwa ngkana e roko te waaki ae boou ao a nang karekea iai te bwaintangira are “te maiu are aki toki” te koraki ake a karekea akoaia iroun te Atua. (Mareko 10:30) Taiaoka, kauka am Baibara nakon Ioane 3:16 ao 17:3, ao wareka iai ana taeka Iesu, ni kaineti ma te bwai ae ti riai ni karaoia bwa ti aonga ni karekea iai te maiu are aki toki. Iangoi ngkai kakabwaia aika a taekinaki n te Baibara ake a na reke irouia te koraki ake a tau n anganaki ana bwaintangira te Atua ane e kakukurei anne, n te Bwaretaiti ae e na roko n te aonnaba.

17, 18. Ti kangaa ni koaua bwa e na mweraoi te aba n te aonnaba ni kabutaa?

¹⁷ E na mauna nako te buakaka, te buaka, mwakuri n iowawa, ao te tiritiri. “A nang akea aomata aika buakaka .  . . Ma a na abana te aonnaba akana nimamannei.” (Taian Areru 37:10, 11) E na bon reke te rau ibukina bwa ‘e na katoki buaka ni kabutaa  te aonnaba te Atua.’ (Taian Areru 46:9; Itaia 2:4) Imwina “a na maiureirei akana raoiroi n ana bong, ao e na bati te raoi ni karokoa ae ai akea namwakaina,” ae nanonaki n anne bwa te rau n aki toki!—Taian Areru 72:7.

¹⁸ A nang mweraoi taan taromauria Iehova. A mweraoi tibun Iteraera n taai ake a karakinaki n te Baibara, tii ngkana a ongeaba iroun te Atua. (Nakoaia Ibonga 25:18, 19) Ai kakimwareireira norakin te aeka ni mweraoi anne n te Bwaretaiti!—Wareka Itaia 32:18; Mika 4:4.

19. Bukin tera ngkai ti ataia bwa e na bati te amwarake n ana waaki i aon te aba ae boou te Atua?

¹⁹ E na aki tare te amwarake. E anene ni kangai te tia areru: “E na bati te uita n te aonnaba, ao e na taonako i aon taubukini maunga.” (Taian Areru 72:16) E na kakabwaiaia ana toro aika raoiroi Iehova ae te Atua, ao “e na anga uaana te aonnaba.”—Taian Areru 67:6.

20. Bukin tera bwa ti kona ni kakoauaa bwa te aonnaba ni kabutaa e na riki bwa te bwaretaiti?

²⁰ E na riki bwa te bwaretaiti te aonnaba ni kabutaa. A na katei mwenga ma onnaroka aika tamaroa n aaba ake a urui ngkoa aomata aika bubure. (Wareka Itaia 65:21-24; Te Kaotioti 11:18) Teutana imwin teutana a na katamaroaaki taabo nako ni karokoa ae e na tamaroa te aonnaba ni kabutaa ao ni maiureirei, n aron te onnaroka are i Eten ngkoa. E na aki katoka arona te Atua ni kaurea baina, ma ni “kabaneia aomata ma maan aika maiu, ni katoki nanoia ni baika a tangiri.”—Taian Areru 145:16.

21. Tera ae kaotia bwa e na reke te rau i marenaia aomata ma maan?

²¹ E na reke te rau i marenaia aomata ma maan. A na botaki n amwarake maan aika moaanti ma aika manana. E nang aki riai ni maakuia maan ake a kaakang ngkoa, te tei ae uarereke.—Wareka Itaia 11:6-9; 65:25.

22. Tera ae e na riki nakon te aoraki?

²² E na toki te aoraki. E nang katoki aoraki Iesu n te aro ae korakora  riki nakon are mai mwaina ngke e mena ngkoa i aon te aba, kioina ngkai e a riki bwa te tia Kairiri n ana Tautaeka n Uea te Atua i karawa. (Mataio 9:35; Mareko 1:40-42; Ioane 5:5-9) N te tai anne, “akea te tia maeka iai ae e na kangai: ‘I aoraki.’”—Itaia 33:24; 35:5, 6.

23. Bukin tera bwa e na kakimwareireira te mangauti?

²³ A na manga kautaki te koraki ake a a tia ni mate ma n anganaki kantaningaan te maiu are aki totoki. A na bane ni kautaki te koraki ake a a matu ngkai n te mate ake a mena n ana ururing te Atua. Ni bon etina, “a na boni mangauti akana raoiroi ma akana aki raoiroi.”—Mwakuri 24:15; wareka Ioane 5:28, 29.

24. Tera am iango ni kaineti ma te maeka n te Bwaretaiti i aon te aba?

²⁴ Ai tamaroara kanoan taai aika a na roko ibukia te koraki ake a rineia bwa a na reiakina taekan ara tia Karikiriki ae Iehova ae te Atua ma n toro irouna! Bon taekan te Bwaretaiti i aon te aba ae e na roko are e nanonna naba Iesu ngke e berita ngkoa nakon te tia kamwarua are e mate i rarikina ni kangai: “Ko na mena ma ngai n te Bwaretaiti.” (Ruka 23:43) E kakawaki bwa ti na reiakina riki taekan Iesu Kristo, are ngaia ae a na bane ni koro bukin taiani kakabwaia aikai rinanona.