HӦL SE TĒ ‘E ‘ON LALOGA

Skip to table of contents

VÄE FOL

Tes tä ‘Amnȧk ‘on ‘Ạitu se Rȧnte‘?

Tes tä ‘Amnȧk ‘on ‘Ạitu se Rȧnte‘?

Tes tä ‘amnȧk ‘on ‘Ạitu se famori?

Agại tapenet tä sok se ‘Ạitu?

Tapen mạuri ‘e rȧnte‘ ‘e ‘on fakmuri?

‘AMNẠK ‘on ‘Ạitu se rȧnte‘ helav pạu. Jihova pa ‘es la rȧnte‘ la kakại ‘e famör ‘oaf‘oaf, ma mȧür ne‘ne‘ lelei. Puk Ha‘a rak‘ȧk ne “Jihova ‘Ạitu haoa ta vekot ‘e palag as ta, ‘e ‘Iteni” ma täe iạ “‘rē ma ‘ại tūtū fup ‘e pear ta—te‘ ne ‘ại ‘atakoa ne keleag a‘värvär ka lelei ‘e rē tēla‘ā.” ‘E vạhiạg ne ‘Ạitu ‘on fup‘ạkiag ne fā mumue ta ma hȧn ta, ‘Atama ma ‘Ive, iạ ho‘ag iriạ se vek a‘helav te‘is ma fas‘ȧk se iria: “ ‘Ạuar la ‘es lelea‘ ma ‘ut‘ut ma kikia la ma‘oi, la ‘aus la kakạia rȧn te‘ ‘atakoa ma rē rȧn te‘ la noh a‘fại se ‘ausa.” (Kamataga 1:28; 2:8, 9, 15) Ta‘ag ‘amnȧk ‘on ‘Ạitu la famori la ‘es lelea‘ ma rē rȧnte‘ ‘atakoa la parataisi ma matạ‘ua mạnmạnu.

2 Tei ka ‘äe a‘häe ne ‘amnȧk ‘on Jihova ‘Ạitu se famori la noh ‘e parataisit ‘e rȧnte‘ la sok aier? “Tēet ne gou fäeag‘ȧk vạhia,” ‘Ạitu rak‘ȧk vạhia, “Gou täla a‘sokoa.” (Aisea 46:9-11; 55:11) Aier, tēet ma ne ‘Ạitu ‘amnȧk‘ȧk la rē iạ la a‘sok la fakma sin! Iạ ‘ea ne “Eake ia fup‘ạkia rȧn te‘ la gaogao” ka “ia majạua ke la kakạia.” (Aisea 45:18) Ka kạinag famör tapenet tä ‘Ạitu pa ‘es la huạ‘ia rȧnte‘? Tapen pa ‘es ‘on ‘Ạitu se roa ne ‘oris mạuri se ‘oris nohot ‘e rȧnte‘? Puk Ha‘a togim: “Famör ag nonojo, iris täla a‘moua hanue [“rȧn te‘,” NW] ta ma noho e se av se ‘es tohiget ne tore.”—Salamo 37:29; Kel‘ȧk Tē 21:3, 4.

3 Taf pạu, ne te te‘is kat seminte sok ra. Famori noh ‘af‘af ma al; iris hạipeluạg ma hạial‘ạkiạg. Te se nonojot sok vahia. Aier, ma ‘e reko te ‘i ‘Ạitu kat ‘amnȧk‘ȧk ra la rȧnte‘ la fakse te ne ‘is kele ‘e ‘on ‘i‘i! Tes tä soko? Hün se tes tä tē ne ‘Ạitu ‘amnȧk‘ȧk sin kat seminte sok ra? Kat ‘es ra ta pukut ne famori fȧ‘ hün se rogrog ne ava pola rak‘ȧk se ‘isa pefä‘ ne sok ‘e hevạni.

‘ON KAMATAG NE FIR TA

4 Puk mumuạ ne Puk Ha‘a rak‘ạkim iạ ne hạiagạiạg ma ‘Ạitu ‘on no‘oag ‘e veko te Iteni. Iạ ‘atatạu‘ȧk se ta “‘alete,” ka iạ ‘eake mạnmạn aire. Puk fakmür ne Puk Ha‘a rak‘ạkia “ia ne he‘ Tiapolo, ka Satana, ia ne hoa‘ sēsean te‘ ne hanuạ ‘atakoa.” Ia he‘ tape‘ma “alet mafue” ta. (Kamataga 3:1; Kel‘ȧk Tē 12:9) ‘Ager ne‘ne‘ te‘is, ne ‘te fak‘at ne fup‘ạki ne ‘is kat pora la räe sin, a‘es‘ao‘ạkia aletet la fäeag se ‘Ive, la fakse ta famör potot la pola rē ‘on lio la tōom ‘e ta tupuạ‘ het ne ta te se pola tō het. ‘At mȧür ta‘ag täe ‘e av het ne ‘Ạitu osia rȧnte‘ se famori.—Jope 38:4, 7.

5 ‘E reko tē ne Jihova fup‘ạki lelei ‘atakoa, ma sei tä fup‘ȧk se “Tiapol ta,” ne “Satan” te‘is? Te‘is tēet ne soko, le‘et ‘e iris lelea‘ fak‘at ‘on ‘Ạitu furia iạ la Tiapolo. Te te‘is sok tapen? Is la a‘häe, ‘e terạnit ‘e ‘i famorit ne kop ma noh ‘atmại ma aier ‘e ta av het po sema la für la famör hana‘ot. Iạ für tapen? Iạ fue‘ia hea‘hea‘ raksa‘a la mȧür ‘e ‘on huga. Nono ka iạ fa‘ a‘häe se te ta‘ag, hea‘hea‘ raksa‘ ta la pola hele‘ la ne‘ne‘. Nono ka hele‘uen av pạu het la iạ la re‘ia tē ta‘ag, ma iạ täla a‘sokoa hea‘hea‘ raksa‘ ne täe ‘e ‘on huga.—Jemesa 1:13-15.

6 Te te‘is sok se Satana ka Tiapol ta. Iạ a‘fại lelei pạu ‘Ạitu ‘ea se ‘Atama ma ‘Ive la ‘es lelea‘ ma a‘hoia rȧnte‘ ‘e ‘oria tore. (Kamataga 1:27, 28) Satan ta re a‘häe ‘e ‘on huga, ‘ne famör ‘atakoa la pola titi‘ȧk se goua ‘eake se ‘Ạitu!’ Hea‘hea‘ se lelei kamat la fup ‘e ‘on huga. Ma täe iạ a‘sokoa ‘on a‘häe, la rosia ‘Ive ‘e ‘on fäeag‘ȧk tē siok ‘e ‘Ạitu. (Kamataga 3:1-5) Iạ hele‘uen la “Tiapolo,” ‘on fuạga “le‘et ne fäeag‘ȧk te siok hün se ta famör hoi‘ạkit.” Ma ‘e av heta iạ hele‘uen la “Satana” ‘on fuạga “Agạit.”

7 ‘On a‘es‘ao‘ȧk ne sal sioksiko ma rosrosi, Satan ta ne he‘ Tiapol ta rē ‘Atama ma ‘Ive la toa‘noa se ‘Ạitu. (Kamataga 2:17; 3:6) ‘E reko te ne iriạ a‘sok vạhiạ, iriạ al, fakse tē ne ‘Ạitu ‘ea vȧh se iriag kepoi ka iriạ kal noh a‘fại. (Kamataga 3:17-19) ‘E reko agraksa‘ ‘on ‘Atama, iạ tokana ‘e famör ‘atakoat ma ‘on tore agraksa‘ ‘e reko iạ. (Roma 5:12) Te ne soko pola a‘tatạu‘ȧk se tin funuạg faraoa het. Nono ka tin heta ma ‘on lopoag het, ma tes ta sok se faraoa ‘atakoa ne fun ‘e tin heta? Faraoa het ma ma ‘on te lop het, te se ‘atakoa het. Fakma se famör ‘atakoa po ‘e “tüs” ne agraksa‘at ne leum ‘e ‘Atama. Ta hün het ne famör ‘atakoa fup la mafuạ ma ala e.—Roma 3:23.

8 ‘E avat ne Satan ta re sala e la ‘Atama ma ‘Ive la agại se ‘Ạitu, Iạ kamatan ta hạiagạiget. Iạ agạia rē puer ‘on Jihova. ‘E reko te ne soko, Satan ta ‘eakia ne: ‘ ‘Ạitu re puer raksa‘. Iạ fäeag‘ȧk te sioksiok ma kat na ‘atakoa ra te lelei se ‘on famori. Kal a‘noa ra la ‘Ạitu la puer se iris famori. Iris la po sema la rē puer la‘ ma ‘e irisa tēet ne lelei ma tēet ne raksa‘a. Iris la noh lelei kikia ‘e fȧn puer ‘ontou.’ Tes tä ‘Ạitu la re se fäeag agại ne fup‘ȧk vạhiạ? Famör ‘e ‘on rerege a‘häe ne ‘Ạitu tạu la a‘öf pạu iris ne agại se ia. Tei ka la pola aier‘ȧk tē ne Satan ta ‘ea noj aier? Tei ka la pola aier‘ȧk ne re puer ‘on ‘Ạitu nonoj?

9 ‘On ‘atakoa ne puer nonoj ‘on Jihova iạ kal a‘öf pạua ra iris ne agại iạ ‘e av pạu he ta‘ag. Iạ re puer vạhia la na av la togia agạit ne Satan ta fup‘ȧk ‘e ta sal nojot la aier‘ạkia sioksiok ‘on Tiapol ta. Ma ‘Ạitu rou la famori la puer se irisa ‘e a‘häe ‘on Satan ta. Po ‘e tese tä Jihova re te ta‘ag ma hün se tese tä iạ na e ta av roat mumuạ la a‘leleia sūsū, täla hạifäegag sin ‘e Väe 11 ne puk hete‘. ‘E ‘on ‘i‘i, lelei la ‘is la re a‘häe se te te‘is: Tei ka ‘Atama ma ‘Ive hạitạuạg la mā se Satan ta, ne kat po pạu ra la re ta te leleit se iria? Tei ka nonoj la iria la aier‘ȧk ne Jihova, ne na se iria te‘ ne tē ne iria po iạ le‘ sioksiok mam‘asat? Tes tä kop ma ‘äe la rē?

10 Lelei la ‘is la re a‘häe se sạio‘i po ‘e te‘ ne ‘is ‘atakoa agtạu ma noanoa tape‘i ‘e teranit e‘i. Aier pạu, ‘äe la pola kạu ag‘esea ma Jihova la togia agại te ‘on Satan ta. Ma ‘äe la po sema la hilia Jihova la ‘ou Gagaj Puer ta ma hạiasoagan la kel‘ạkia sioksiok ‘on Satan ta. (Salamo 73:28; Fäeag ‘Es Fuạga 27:11) ‘On kelea‘ehanis heta te‘, iris heuạ ‘esea ‘e famör piliön his ‘e rȧnte‘ hil te te‘is. Te te‘ ho‘am ta sạio‘ ‘es‘ao het, Tei ka Puk Ha‘a ‘ea aier ne Satan ta tä purea rȧnte‘?

SEI TÄ PUER SE RȦNTE‘?

Kepoi ka Satan ta kat ‘es ‘e te‘ ne matantu ‘atakoa ne rȧnte‘, ma iạ la po tapen la na se Jisu?

Jisu kat tạria ra ȧsȧs te ‘on Satan ta la purea rȧnte’

11 Jisu ‘inea pạu ne Satan ta tä purea rȧnte‘. ‘E ta remanat, Satan ta kel‘ȧk se Jisu “te‘ ne pure‘ag ‘atakoa ne rȧn te‘ ma ‘oris kolori.” Ma täe Satan ta fäeag pulio se Jisu ma ‘eag: “Te‘ ne tē ‘atakoa ‘i gou täla nā ‘on‘ou, kepoi ka ‘äe la hao sio ma titi‘ȧk se gouag.” (Mataio 4:8, 9; Luke 4:5, 6) Re a‘häe se te te‘. Kepoi ka ‘eake Satan ta tä puer se matantu ‘i ma tei ka te ne iạ ‘ea kal pora la faksar Jisu? Jisu kat ‘ea ra se Satan ta ne ‘äe re ‘ou siko: ‘äe kat ‘es ra ‘e matantu fakrȧn ‘atakoa ‘i. Taf pạu, ne Jisu la ē te te‘is kepoi ka ‘ea ke Satan ta tä purea ma a‘a‘ne‘ne‘ia matantu ‘i.

12 Noj aier pạu, Jihova Iạ ne ‘atakoa sema ‘on nene‘i, Iạ ne Fup‘ạkim lagi ma rȧn helava. (Kel‘ȧk Tē 4:11) Kā, kat ‘es utut ra ‘e Puk Ha‘a ‘ea ne Jihova ‘Ạitu ne Jisu Karisto tä purea rȧnte‘. Tēet ne aire te‘is, Jisu ‘ea pạu ne Satan ta “tä gagaj puer ne rȧn te‘is.” (Jone 12:31; 14:30; 16:11) Puk Ha‘a ‘ea pạu ne Satan ta ka Tiapol ta tä “ ‘ạit ne av te‘is.” (2 Korinita 4:3, 4) La ‘ạligen fir te‘, ne Satan ta, ‘apostol ‘on Jisu Karisto Jone fạ‘im: “Rȧn te‘ ‘atakoa täe ‘e ia ne raksa‘a.”—1 Jone 5:19.

TĒ NE LA SOK ‘E ‘UT‘ẠKIAG NE RȦN ‘ON SATAN TA

13 Rȧnte‘ ‘ut ma kikia se muạ ‘on mamạru, ‘e te‘ ne fạu ‘i. Iạ hoi‘ia ‘e hạipeluga, famör politiki , lelea‘ muạ‘ȧk rot a‘sioksiko, ma famör kaofoh huạg moumou. Rȧnte‘, se ‘on ‘atakoa, kal pora la a‘leilei‘ȧk. Puk Ha‘a kel‘ȧkim ne ‘elemea avat ne ‘Ạitu la a‘öf rȧn raksa‘ te‘ ‘e pelu te Har Maketo. Te‘is tēet ne la ho‘am rȧn fo‘ou ne ag nonojo.—Kel‘ȧk Tē 16:14-16.

14 Jihova ‘Ạitu hil vạhia Jisu Karisto la Gagaj Puer ne ‘On Pure‘ag faklagi, ne ‘on matantu ta. Puk Ha‘a ‘ea vạhia ‘e ‘on tạusa: “Ne ta le‘et a‘sūumea la ‘on‘os; ta le‘ fāat nāamea se ‘isa, ma pure la töl‘ȧk se ‘on uma. ‘On asa la he‘…Gagaj Puer ne Hạia‘leleiga. ‘On pure täla fupfup ma kikia ma kal ‘es tohiag ra.” (Aisea 9:6, 7) ‘E reko matantu te‘is, Jisu rak‘ȧk se famör ne tạupir se ia la ro‘ạit tape‘: “‘Ou pure‘aga la leum, ‘ou rere la sok,—fak ma ‘e lạgi, la tape‘ma ‘e rȧn te‘.” (Mataio 6:10) ‘Is la ‘ut ma kikia se muạ ‘e ‘os hatag ne puk hete‘ ma ‘is täla räea, ne Pure‘ag ‘on ‘Ạitu täla a‘ofia te‘ ne matantu ‘atakoa ne rȧnte‘, ma iạ täla fūmou se av se ‘es tohige. (Taniela 2:44) Ma täe Pure‘ag ‘on ‘Ạitu täla ho‘am parataisit ‘e rȧnte‘.

RȦN FO‘OU TA ‘EL‘IA!

15 Puk Ha‘a a‘fumou‘ȧk se ‘isa: “Ma ne ‘is noh vāvā e se ta lȧg fo‘ou ma ta rȧn fo‘ou, la fak ma ne ia [Ạitu] fäeag porȧk vạhia, lạgit ma rạnit ne ag nonojo noho e.” (2 Pita 3:13; Aisea 65:17) Av ‘e ‘on rerege Puk Ha‘a fäeag‘ȧk “rȧȧn te‘,” ‘on fuạga iris famör ne noh ‘e rȧnte‘. (Kamataga 11:1) Ma “rȧn fo‘ou” ne ag nonojo ta fup famorit ne ‘Ạitu a‘soko.

16 Jisu fäeag porȧk vạhia ne ‘e avat ne rȧn fo‘ou ta la hele‘ume, iris ne ‘Ạitu a‘soko la po tefakhanis ne “mȧür se ‘es gata‘aga.” (Mareko 10:30) Figalelei ma säe se ‘ou Puk Ha‘a se Jone 3:16 ma 17:3, ma hat se tē ne Jisu ‘ea ne ‘is kop la rē la po‘ia mȧür se ‘es gata‘aga. Ma täe ‘is la re a‘häe se ạlạlum‘ạkiạg ne ‘ea ‘e Puk Ha‘a se iris ne ‘Ạitu a‘soko la po‘ia, ‘on tefakhanis helav ta, ‘e Parataisi te rȧnte‘ ne Iạ fäeag porȧk vạhiạ.

17Raksa‘a, pelu, kaofoho, ma ag ne‘ne‘i, kal puạ ra. “Le‘ raksa‘ ta kal puạ ra…Ka lelea‘ huạg vạivại, iris täla a‘moua hanue ta.” (Salamo 37:10, 11) Hạia‘leleiga la sok ‘e reko ‘Ạitu täla toak‘ạkia pelu ma hele‘uof se tohiag ne rȧnte‘.’ (Salamo 46:9; Aisea 2:4) Kotä “le‘ ag nonoj ta la ‘ut‘ut se muạ, ma fürmaria ti‘u, ka la hele‘ se tokag ne hulet e lạgi”—‘on fuạga kat ‘es tohiget ra!—Salamo 72:7.

18Iris ne titi‘ȧk se Jihova la noh ū. Famör Isirel ne noh ‘e ‘on mumua kop la tovavhiạn se ‘Ạitu, la pola iris la mȧür lelei. (Foh ne Rạu‘ifi 25:18, 19) Te a‘helav pạut la ‘is la po mȧür fürmaria tape ‘i ‘e Parataisi!—Aisea 32:18; Maika 4:4.

19Soge kal pua ra ‘e täe. Salam ta mak‘ȧk, “Uiti la fuạmamạu ‘e rȧn te‘, ‘e uluag solo.” (Salamo 72:16) Jihova ‘Ạitu la ạlạlum‘ȧk ‘on lelea‘ ag nonojo, ma “rȧn te‘ hue‘ȧk vạhia ‘on hue.”—Salamo 67:6.

Famör ne leum ‘e kạinag tutu ‘oaf ag‘esea ‘e paratais ta

20Rȧnte‘ ‘atakoa la parataisit. Ri fo‘ou keleag lelei ma veko la fū ‘e pear ne famör raksa‘a mane‘ȧk vạhia. (Aisea 65:21- 24; Kel‘ȧk Tē 11:18) Ma ‘e av ne ‘ut‘utum ‘og, ut ne rȧnte ‘atakoa ne huȧ‘ vahiạ la ‘ut ma kikia se muạ la keleag lelei ma pera la ‘e‘es la fakse veko te ‘Iteni. Ma ‘Ạitu täla ‘fit‘ạkia ‘on ar si‘u ma na‘ia tē a‘värväre la tau ma pa ‘es ‘on te‘ ne tē mȧür ‘atakoa.’—Salamo 145:16.

21Famori ma mạnmạnu la noh ag‘esea. Mạnmạn tạuvao ma mạnmạn rata täla ‘ate ag‘esea. Le‘ mea‘mea‘ heta kal noh fea ra ‘e mạnmạn ne mamạr ‘e ‘on ‘i‘i.—Aisea 11:6-9; 65:25.

22Af‘afa täla ofiana. Garue a‘ne‘ne‘ȧk tē ne Jisu re ‘e avat ne iạ ‘e rȧnte‘ la ti‘ se‘ ‘e avat ne iạ la Puer faksạum se rȧnte‘ ‘e Matantu faklạgi ‘on ‘Ạitu. (Mataio 9:35; Mareko 1:40-42; Jone 5:5-9) Ma ‘e “kakại ne hanue ta tā kal ‘ea ra, Gou ‘af‘af.”—Aisea 33:24; 35:5, 6.

23Iris ne atia ka ‘is hanis sin täla pola fu‘ȧk hoi‘ȧk ka ma ‘on ‘ạiröt‘ạkiget se mȧür se ‘es a‘ofige. Te‘ ne ‘iris ne täe ‘e takag ne ala ka ‘Ạitu a‘häe‘ȧk iris täla a‘mȧür. Te aier pạu, “ne täla sokoana ta fū hoi‘ạkiag se‘ ‘on famör nonojo ma famör se nonojo tape‘ma.”—Garue 24:15; Jone 5:28, 29.

24 Kotä ma tē a‘helava kạinag mȧür helav te‘is ne noh tȧr se iris ne pa ‘es la rak la ‘inea iạ ne fup‘ạkim te‘ ne tē, Jihova ‘Ạitu, ma agag se ia! Ta‘ag Parataisi te rȧnte‘ ne Jisu rak‘ȧk ‘e avat ne iạ fäeag porȧk se fa agraksa‘at ne al ag‘esea ma iạ: “‘Äe täla noh ma gou ‘e Parataisi.” (Luke 23:43) Tēet ne ‘is famori kop la rē ‘is la rakoa la ‘inea te ma‘oi hoi‘ȧk hün se Jisu Karisto, hū ne poag ne ạlạlum‘ạkiga.

TĒ NE PUK HA‘A ‘EA

  • ‘Ạitu la a‘sok ‘on ‘amnạki la re rȧnte‘ la parataisi.—Aisea 45:18; 55:11.
  • Satan ta ta puer se rȧnte‘ ‘e ‘on ‘ihete.—Jone 12:31; 1 Jone 5:19.
  • ‘E rȧn fo‘out ne ‘ut‘utum ‘og, ‘Ạitu täla na sio ạlạlum‘ạkiag ma‘oi se famori.—Salamo 37:10, 11, 29.

SẠIO‘ NE RAK TA

1. Tes tä ‘amnȧk ‘on ‘Ạitu se rȧnte‘?

2. (a) ‘Is ‘inea tapen ne ‘amnȧk ‘on ‘Ạitu se rȧnte‘ la sok aier? (b) Tes tä Puk Ha‘a ‘ea ‘e reko famori la noh ma kikia ma kal ‘es a‘ofiget ra?

3. Te kelea‘ehanis tes tä sok se rȧnte‘ ‘e ‘on ‘i‘i, ma sạio‘ tes ‘atama tä fup‘ȧk?

4, 5. (a) Sei ta fäeag se ‘Ive ‘e ‘alet ta? (b) Le‘ huạg ‘atmại, ka aire hele‘ tapen la le‘ hana‘ot?

6. Ka sok tapen la le‘ fak‘atat ‘e iris lelea‘ ‘on ‘Ạitu la Satana ka Tiapolo?

7. (a) Hün se tese ‘Atama ma ‘Ive ala e? (b) Hün se tese tör ‘on ‘Atama fup la mafuạ ma ala e?

8, 9. (a) Fäeag agại ne‘ne‘ tes ta Satan ta re? (b) Po ‘e tes tä ‘Ạitu kat a‘öf pạu ra iris ne agại se ia ‘e av heta‘ag?

10. ‘Äe la po tapen la kạu ag‘esea ma Jihova la togia agại te ‘on Satan ta?

11, 12. (a) Faksar teset rē se Jisu ma kel‘ạkim ne Satan ta iạ tä gagaj puer ne rȧnte‘? (b) Te hoi‘ȧk tese tä aier‘ạkim ne Satan ta tä gagaj puer ne rȧnte‘?

13. Po ‘e tes tä kop la ma ‘on rȧn fo‘ou?

14. Ka sei tä ‘Ạitu hil vạhia la puer ‘e ‘on Pure‘ag ta, ma te te‘is parofesại‘ȧk tapen?

15. Tes tä “rȧn fo‘ou ta”?

16. Tefakhanis pumuạ tes tä ‘Ạitu na se iris ne iạ a‘soko, ma tes tä ‘is la rē la po‘ia te te‘is?

17, 18. ‘Is la po tapen la aier‘ȧk ne hạia‘leleiga ma fürmaria la fuạmamạu ‘e rȧnte‘?

19. Hün teset tä ‘is ‘inea ne tela‘a la fuạmamạu ‘e rȧn fo‘ou ‘on ‘Ạitu?

20. Hün se teset tä ‘is la pola ‘inea a‘lelei ne rȧnte‘ ‘atakoa la hele‘ la parataisi?

21. Tes tä kel‘ạkim ne famori ma mạnmạnu la noh hạia‘leleiạg?

22. Tes tä la sok se ‘af‘afa?

23. Hün se teset tä fū hoi‘ạkiag se‘ ‘on famör ala ho‘am ‘oaf‘ofa se ‘os huga?

24. Tapen ‘ou a‘häe se mạurit te Parataisit ‘e rȧnte‘?