Skip to content

Skip to table of contents

VAHE NIMA

Ko e Huhu‘í—Me‘a‘ofa Lahi Taha ‘a e ‘Otuá

Ko e Huhu‘í—Me‘a‘ofa Lahi Taha ‘a e ‘Otuá
  • Ko e hā ‘a e huhu‘i?

  • Na‘e anga-fēfē hono tokonaki maí?

  • Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koé?

  • ‘E lava fēfē ke ke fakahaa‘i ‘okú ke hounga‘ia ai?

1, 2. (a) Ko fē ‘a e taimi ‘oku mahu‘inga lahi ai ha me‘a‘ofa kiate koe fakafo‘ituituí? (e) Ko e hā ‘oku lava ai ke pehē ko e huhu‘í ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ‘e faifai ange pea lava ke ke ma‘ú?

KO E HĀ ‘a e me‘a‘ofa lahi taha kuo faifai ange peá ke ma‘ú? ‘Oku ‘ikai fiema‘u ke mamafa ha me‘a‘ofa kae toki hoko ‘o mahu‘inga. He ko hono mo‘oní, ko e mahu‘inga mo‘oni ‘o ha me‘a‘ofa ‘oku ‘ikai fakapapau‘i tefito ia ‘i hono tu‘unga fakapa‘angá. ‘I hono kehé, ‘i he taimi ‘okú ke fiefia ai ‘i ha me‘a‘ofa pe fakalato ai ha fiema‘u mo‘oni ‘i ho‘o mo‘uí, ‘oku mahu‘inga lahi ia kiate koe fakafo‘ituitui.

2 ‘I he ngaahi me‘a‘ofa lahi ‘e lava ke ke faka‘amu ke ma‘ú, ‘oku ‘i ai ‘a e taha ‘oku mahulu atu ia ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kehé kotoa. Ko ha me‘a‘ofa ia mei he ‘Otuá ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Kuo foaki mai ‘e Sihova kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘a lahi, ka ko ‘ene me‘a‘ofa lahi taha kiate kitautolú ko e feilaulau huhu‘i ‘a hono ‘Aló, ‘a Sīsū Kalaisi. (Mātiu 20:28) Hangē ko ia te tau sio ki ai ‘i he vahé ni, ko e huhu‘í ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ‘e malava ke ke ma‘ú, he ‘e lava ke ne ‘oatu kiate koe ‘a e fiefia ta‘ealafakamatala‘i pea ‘e lava ke fakalato ai ‘a ho‘o ngaahi fiema‘u mahu‘inga tahá. Ko e huhu‘í ‘a e fakahāhā mo‘oni lahi taha ‘o e ‘ofa ‘a Sihova kiate koé.

KO E HĀ ‘A E HUHU‘I?

3. Ko e hā ‘a e huhu‘í, pea ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau mahino‘í koe‘uhi ke mahino‘i kakato ai ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga ko ení?

3 Ko hono ‘ai mahinó, ko e huhu‘í ‘a e founga ‘a Sihova ke haofaki‘i, pe fakahaofi ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he angahalá mo e maté. (Efeso 1:7) Ke mahino‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e akonaki Fakatohitapu ko ení, ‘oku fiema‘u ke tau fakakaukau ki he me‘a na‘e hoko ‘i he ngoue ko ‘Ītení. Ko ‘etau toki mahino‘i pē ‘a e me‘a na‘e fakamoleki ‘e ‘Ātama ‘i he‘ene faiangahalá ‘e lava ai ke tau mahino‘i ‘a e ‘uhinga ko ha me‘a‘ofa mahu‘inga ai kiate kitautolu ‘a e huhu‘í.

4. Na‘e ‘uhinga ki he hā ‘a e mo‘ui fakaetangata haohaoá kia ‘Ātamá?

4 ‘I he‘ene fakatupu ‘a ‘Ātamá, na‘e ‘oange ‘e Sihova kiate ia ‘a e me‘a mahu‘inga mo‘oni—ko e mo‘ui fakaetangata haohaoá. Fakakaukau atu ki he ‘uhinga ‘o e me‘a ko iá kia ‘Ātamá. ‘I hono ngaohi fakataha mo ha sino pea mo ha ‘atamai haohaoá, ‘e ‘ikai ‘aupito te ne hoko ‘o puke, tupu ‘o motu‘a, pe mate. ‘I he tu‘unga ko ha tangata haohaoá, na‘á ne ma‘u ha vaha‘angatae makehe mo Sihova. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ko ‘Ātamá ko ha “foha ‘o e ‘Otua.” (Luke 3:38) Ko ia na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama ha vaha‘angatae vāofi mo Sihova ko e ‘Otuá, ‘o hangē ko ia ko e vaha‘angatae ‘o ha foha mo ha tamai ‘ofá. Na‘e fetu‘utaki ‘a Sihova mo hono foha fakamāmaní, ‘i hono ‘oange kia ‘Ātama ‘a e ngaahi ngāue fakafiemālie pea faka‘atā ia ke ne ‘ilo‘i ‘a e me‘a na‘e ‘amanekina meiate iá.—Senesi 1:​28-30; 2:​16, 17.

5. Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘a e Tohi Tapú ‘i he‘ene pehē na‘e ngaohi ‘a ‘Ātama “i he imisi ‘o e ‘Otua”?

5 Na‘e ngaohi ‘a ‘Ātama “i he imisi ‘o e ‘Otua.” (Senesi 1:27) Na‘e ‘ikai ‘uhinga iá na‘e tatau ‘a ‘Ātama mo e ‘Otuá ‘i he fōtungá. Hangē ko ia kuo tau ako ‘i he Vahe 1 ‘o e tohí ni, ko Sihová ko ha laumālie ta‘ehāmai. (Sione 4:24) Ko ia ai, ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e Sihova ha sino kakano mo e toto. ‘I hono ngaohi ‘i he ‘īmisi ‘o e ‘Otuá, ‘oku ‘uhinga iá na‘e fakatupu ‘a ‘Ātama fakataha mo e ngaahi ‘ulungāanga hangē ko e ‘ulungāanga ko ia ‘o e ‘Otuá, ‘o kau ai ‘a e ‘ofá, potó, fakamaau totonú mo e mālohí. Na‘e hangē ‘a ‘Ātama ko ‘ene Tamaí ‘i ha toe founga mahu‘inga ‘e taha ‘i he‘ene ma‘u ko ia ‘a e tau‘atāina ke filí. Ko ia ai, na‘e ‘ikai hangē ‘a ‘Ātama ko ha mīsini ‘a ia ‘e lava ke ne fakahoko pē ‘a e me‘a ‘oku fa‘u pe fakapolokalama‘i ke ne faí. ‘I hono kehé, na‘e lava ke ne fai ‘a e ngaahi fili fakafo‘ituitui, ‘o fili ‘i he me‘a ‘oku tonú mo halá. Kapau na‘á ne fili ke talangofua ki he ‘Otuá, na‘á ne mei mo‘ui ta‘engata he Palataisi ‘i he māmaní.

6. ‘I he taimi na‘e talangata‘a ai ‘a ‘Ātama ki he ‘Otuá, ko e hā na‘á ne fakamolekí, pea na‘e anga-fēfē ‘a e uesia ai ‘ene fānaú?

6 ‘Oku hā mahino leva, ‘i he taimi na‘e talangata‘a ai ‘a ‘Ātama ki he ‘Otuá pea fakahalaia‘i ki he maté, na‘á ne totongi ai ha mahu‘inga mā‘olunga ‘aupito. Ko ‘ene angahalá na‘e fakatupunga ai ke mole ‘ene mo‘ui fakaetangata haohaoá fakataha mo hono ngaahi tāpuakí kotoa. (Senesi 3:​17-19) Ko e me‘a fakamamahí, na‘e mole meia ‘Ātama ‘a e mo‘ui mahu‘inga ko ení ‘o ‘ikai kiate ia pē kae toe pehē foki ki he‘ene fānau ‘i he kaha‘ú. ‘Oku pehē ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá: “Ko e hoko ‘a e fakamo‘ui na‘e tatau mo e hoko ‘a e angahala ki mamani, ‘i he tangata pe taha [‘Ātama]; mo e hoko ‘a e mate ‘i he angahala; mo ‘ene a‘usia pehe ‘a e kakai kotoa pe ‘e he mate, koe‘uhi ne angahala kotoa pe.” (Loma 5:12) ‘Io, ko kitautolu kotoa kuo tau ma‘u tukufakaholo ‘a e angahalá meia ‘Ātama. Ko ia ai, ‘oku pehē ‘e he Tohi Tapú na‘á ne “fakatau” atu ia mo ‘ene fānaú ki he pōpula ki he angahalá mo e maté. (Loma 7:14) Na‘e ‘ikai ha ‘amanaki kia ‘Ātama pe ko ‘Ivi koe‘uhí na‘á na fili loto-lelei pē ke talangata‘a ki he ‘Otuá. Kae fēfē ‘ena fānaú, ‘o kau ai ‘a kitautolu?

7, 8. ‘Oku kau tefito ki ha huhu‘i ‘a e me‘a ‘e ua ko e hā?

7 Na‘e hoko mai ‘a Sihova ‘o fakahaofi ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá fakafou ‘i he huhu‘í. Ko e hā ‘a e huhu‘i? Ko e fo‘i fakakaukau ‘o ha huhu‘i ‘oku kau tefito ki ai ‘a e me‘a ‘e ua. ‘Uluakí, ko ha huhu‘i ko e mahu‘inga ia ‘oku totongi ke fakahoko ai ha fakatau‘atāina pe ke toe fakatau fakafoki mai ‘aki ha me‘a. ‘E lava ke fakahoa ia ki he mahu‘inga ‘oku totongi ki hono fakatau‘atāina‘i ‘o ha pōpula ‘i he taú. Ko hono uá, ko e huhu‘í ko ha mahu‘inga ia ‘okú ne ‘ufi‘ufi, pe totongi ‘a e mahu‘inga ‘o ha me‘a. ‘Oku meimei tatau ia mo e mahu‘inga ‘oku totongi ke ‘ufi‘ufi ‘aki ‘a e ngaahi maumau na‘e fakatupunga ‘e ha fehālaaki. Ko e fakatātaá, kapau ‘oku fakatupunga ‘e ha taha ha fakatu‘utāmaki, ‘e pau ke ne totongi ha lahi ‘o ha me‘a ‘a ia ‘oku fehoanakimālie kakato pe tatau mo e mahu‘inga ‘o e me‘a na‘e maumau‘í.

8 ‘E malava fēfē ke ‘ufi‘ufi ‘a e mole lahi faka‘ulia na‘e hilifaki mai kiate kitautolu kotoa ‘e ‘Ātamá pea ke fakatau‘atāina‘i ai kitautolu mei he pōpula ki he angahalá mo e maté? Tau lāulea angé ki he huhu‘i na‘e tokonaki mai ‘e Sihová mo e me‘a ‘e lava ke ‘uhinga ki ai ‘a e me‘á ni kiate koé.

FOUNGA NA‘E TOKONAKI MAI AI ‘E SIHOVA ‘A E HUHU‘Í

9. Ko e fa‘ahinga huhu‘i fēfē na‘e fiema‘ú?

9 Koe‘uhi na‘e mole ha mo‘ui fakaetangata haohaoa, ‘e ‘ikai lava ke faifai ange pea totongi fakafoki mai ia ‘e ha mo‘ui fakaetangata ta‘ehaohaoa. (Sāme 49:​7, 8) Ko e me‘a na‘e fiema‘ú ko ha huhu‘i ‘oku tatau hono mahu‘ingá mo e me‘a na‘e molé. ‘Oku fehoanaki eni mo e tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamaau totonu ‘oku ma‘u ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ‘oku pehē ai: “Ko e mo‘ui pe ma‘a ha mo‘ui.” (Teutalonome 19:21) Ko ia, ko e hā te ne ‘ufi‘ufi ‘a e mahu‘inga ‘o e soulu pe mo‘ui fakaetangata haohaoá, ‘a ia na‘e fakamoleki ‘e ‘Ātamá? Ko e toe mo‘ui fakaetangata haohaoa ‘e taha ‘a e “fetongi huhu‘i” fehoanakimālie na‘e fiema‘ú.—1 Timote 2:6.

10. Na‘e anga-fēfē hono tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e huhu‘í?

10 Na‘e anga-fēfē hono tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e huhu‘í? Na‘á ne fekau‘i mai ‘a e taha ‘o hono ngaahi foha laumālie haohaoá ki he māmaní. Ka na‘e ‘ikai ke fekau mai ‘e Sihova ia ha fa‘ahinga me‘amo‘ui laumālie pē. Na‘á ne fekau‘i mai ‘a e tokotaha na‘e mahu‘inga taha kiate iá, ‘a hono ‘Alo tofu-pē-taha-ne-fakatupú. (1 Sione 4:​9, 10) ‘I he loto-leleí, na‘e li‘aki ai ‘e he ‘Alo ko ení ‘a hono ‘api fakahēvaní. (Filipai 2:7) Hangē ko ia na‘a tau ako ki ai ‘i he vahe ki mu‘a ‘o e tohí ni, na‘e fakahoko ‘e Sihova ha mana ‘i he‘ene hiki hifo ‘a e mo‘ui ‘a e ‘Aló ni ki he manava ‘o Melé. Fakafou ‘i he laumālie mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá, na‘e ‘alo‘i mai ai ‘a Sīsū ko ha tangata haohaoa pea na‘e ‘ikai te ne ‘i he malumalu ‘o e tautea ‘o e angahalá.—Luke 1:35.

Na‘e foaki ‘e Sihova ‘a hono ‘Alo tofu-pē-taha-ne-fakatupú ko ha huhu‘i ma‘atautolu

11. Na‘e lava fēfē ke hoko ha tangata ‘e taha ko ha huhu‘i ma‘á e laui miliona?

11 Na‘e lava fēfē ki ha tangata ‘e taha ke ne hoko ko ha huhu‘i ma‘á e tokolahi, ko hono mo‘oní, ma‘á e laui miliona ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá? Sai, na‘e anga-fēfē ‘a e hoko ‘a e fa‘ahinga ‘e laui miliona ‘o e tangatá ko e kau angahala ‘i he ‘uluaki taimí? Manatu‘i ‘i he faiangahalá, na‘e mole ai meia ‘Ātama ‘a e koloa mahu‘inga ko e mo‘ui fakaetangata haohaoá. Mei hení, na‘e ‘ikai lava ai ke ne tuku mai ia ki he‘ene fānaú. ‘I hono kehé, na‘e lava ke ne tuku mai pē ‘a e angahalá mo e maté. Ko Sīsū, ‘a ia ‘oku ui ‘e he Tohi Tapú ko e “Atama ki mui,” na‘á ne ma‘u ha mo‘ui fakaetangata haohaoa, pea na‘e ‘ikai ‘aupito te ne faiangahala. (1 Kolinito 15:45) ‘I ha ‘uhinga, na‘e fetongi ‘e Sīsū ‘a e tu‘unga ‘o ‘Ātamá koe‘uhi ke fakahaofi kitautolu. ‘I hono feilaulau‘i, pe foaki, ‘a ‘ene mo‘ui haohaoá ‘i he talangofua kakato ki he ‘Otuá, na‘e totongi ai ‘e Sīsū ‘a e mahu‘inga ki he angahala ‘a ‘Ātamá. Na‘e ‘omai leva ai ‘e Sīsū ‘a e ‘amanaki ki he fānau ‘a ‘Ātamá.—Loma 5:19; 1 Kolinito 15:​21, 22.

12. Ko e hā na‘e fakamo‘oni‘i ‘i he faingata‘a‘ia ‘a Sīsuú?

12 ‘Oku fakamatala‘i fakaikiiki ‘e he Tohi Tapú ‘a e faingata‘a na‘e kātekina ‘e Sīsū ki mu‘a ‘i he‘ene pekiá. Na‘á ne fuesia ‘a e uipi fefeka, tutuki anga-fakamamahi pea mo ha pekia langa faka‘ulia ‘i ha ‘akau fakamamahi. (Sione 19:​1, 16-18, 30; ‘Apenitiki, “‘Uhinga ‘Oku ‘Ikai Ngāue‘aki Ai ‘e he Kau Kalisitiane Mo‘oní ‘a e Kolosí ‘i he Lotú”) Ko e hā na‘e fiema‘u ai kia Sīsū ke ne faingata‘a‘ia lahi pehē faú? ‘I ha vahe ki mui ‘o e tohí ni, te tau sio ai na‘e fehu‘ia ‘e Sētane pe ‘oku ma‘u ‘e Sihova ha kau sevāniti fakaetangata, ‘a ia te nau faitōnunga ai pē ‘i he malumalu ‘o e ‘ahi‘ahí. ‘I he kātaki faitōnunga neongo ‘a e faingata‘a‘ia lahí, na‘e ‘oange ai ‘e Sīsū ‘a e tali lelei taha na‘e malavá ki he pole ‘a Sētané. Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e Sīsū ko ha tangata haohaoa ‘okú ne ma‘u ‘a e tau‘atāina ke filí na‘e lava ke ne tauhi ‘a e anga-tonu haohaoa ki he ‘Otuá ‘o tatau ai pē pe ko e hā na‘e fai ‘e he Tēvoló. Kuo pau pē na‘e fiefia lahi ‘a Sihova ‘i he faitōnunga ‘a si‘ono ‘Aló!—Palovepi 27:11.

13. Na‘e anga-fēfē hono totongi ‘a e huhu‘í?

13 Na‘e anga-fēfē hono totongi ‘a e huhu‘í? ‘I he ‘aho hono 14 ‘o e māhina faka-Siu ko Nīsaní ‘i he 33 T.S., na‘e faka‘atā ai ‘e he ‘Otuá ‘a hono ‘Alo haohaoa mo ‘ikai ha‘ane angahalá ke tāmate‘i. Na‘e feilaulau‘i ai ‘e Sīsū ‘a ‘ene mo‘ui fakaetangata haohaoá ‘o “ta tu‘o taha.” (Hepelu 10:10) ‘I he ‘aho hono tolu hili ‘a e pekia ‘a Sīsuú, na‘e toe fokotu‘u hake ia ‘e Sihova ‘o fakafoki ki he mo‘ui laumālié. ‘I hēvaní, na‘e ‘oatu ai ‘e Sīsū ki he ‘Otuá ‘a e mahu‘inga ‘o ‘ene mo‘ui fakaetangata haohaoá ‘a ia na‘e feilaulau‘i ko ha huhu‘i ‘i he fakafetongi ki he fānau ‘a ‘Ātamá. (Hepelu 9:24) Na‘e tali ‘e Sihova ‘a e mahu‘inga ‘o e feilaulau ‘a Sīsuú he na‘e fiema‘u ‘a e huhu‘í ke haofaki‘i ‘aki ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he pōpula ki he angahalá mo e maté.—Loma 3:​23, 24.

ME‘A ‘E LAVA KE ‘UHINGA KI AI ‘A E HUHU‘Í KIATE KOÉ

14, 15. Ke ma‘u ‘a e “fakamolemole ‘etau ngaahi angahala,” ko e hā kuo pau ke tau faí?

14 Neongo hotau tu‘unga angahala‘iá, ‘e lava ke tau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki mahu‘inga ta‘ehanotatau koe‘uhi ko e huhu‘í. Tau lāulea angé ki he ni‘ihi ‘o e ngaahi ‘aonga ‘o e me‘a‘ofa lahi taha ko eni mei he ‘Otuá ‘i he lolotongá ni pea mo e kaha‘ú.

15 Ko e fakamolemole ‘o e ngaahi angahalá. Koe‘uhi ko e ta‘ehaohaoa tukufakaholó, ‘oku tau fāinga mo‘oni ai ke fai ‘a e me‘a ‘oku totonú. Ko kitautolu kotoa ‘oku tau angahala ‘i he leá pe ‘i he ngāué. Kae fakafou ‘i he feilaulau huhu‘i ‘a Sīsuú, ‘e lava ke tau ma‘u ai ‘a e “fakamolemole ‘etau ngaahi angahala.” (Kolose 1:​13, 14) Kae kehe, ke ma‘u ‘a e fakamolemolé, kuo pau ke tau fakatomala mo‘oni. Kuo pau ke tau toe kōlenga anga-fakatōkilalo kia Sihova, ‘o kole ‘a ‘ene fakamolemolé makatu‘unga ‘i he‘etau tui ki he feilaulau huhu‘i ‘a hono ‘Aló.—1 Sione 1:​8, 9.

16. Ko e hā ‘okú ne ‘ai ke tau malava ke lotu ki he ‘Otuá mo ha konisēnisi ma‘á, pea ko e hā ‘a e mahu‘inga ‘o ha konisēnisi pehē?

16 Ko ha konisēnisi ma‘a ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá. Ko ha konisēnisi halaia ‘e lavangofua ke taki atu ia ki he ‘ikai ha toe ‘amanaki pea ‘ai kitautolu ke tau ongo‘i ta‘e‘aonga. Kae kehe, fakafou ‘i he fakamolemole na‘e ‘ai ke malava ‘i he huhu‘í, ‘oku ‘ai ‘e Sihova ‘i he anga-‘ofa ke tau malava ‘o lotu kiate ia mo ha konisēnisi ma‘a neongo ‘etau ta‘ehaohaoá. (Hepelu 9:​13, 14) ‘Oku ‘ai ‘e he me‘á ni ‘o malava ke tau ma‘u ai ‘a e tau‘atāina ‘i he lea kia Sihová. Ko ia ai, ‘oku lava ke tau fakaofiofi tau‘atāina kiate ia ‘i he lotú. (Hepelu 4:​14-16) Ko hono tauhi ma‘u ha konisēnisi ma‘á ‘okú ne ‘omai ‘a e nonga ‘o e fakakaukaú, pouaki ‘a e toka‘i-kitá pea ‘omai ai ‘a e fiefia.

17. Ko e hā ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku malava koe‘uhi ko e pekia ‘a Sīsū ma‘atautolú?

17 Ko e ‘amanaki ‘o e mo‘ui ta‘engata ‘i ha māmani palataisí. “Koe totogi oe agahala koe mate,” ko e lau ia ‘a e Loma 6:23 (PM). ‘Oku tānaki mai ‘e he veesi tatau: “Ka koe moui taegata koe foaki ofa ia ae Otua ia Jisu Kalaisi ko ho tau Eiki.” ‘I he Vahe 3 ‘o e tohí ni, na‘a tau lāulea ai ki he ngaahi tāpuaki ‘o e Palataisi fakamāmani ka hoko maí. (Fakahā 21:​3, 4) Ko e kotoa ‘o e ngaahi tāpuaki ko ia ‘i he kaha‘ú, ‘o kau ai ‘a e mo‘ui ta‘engata ‘i he mo‘ui lelei haohaoá, ‘oku malava koe‘uhi ko e pekia ‘a Sīsū ma‘atautolú. Ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá, ‘oku fiema‘u ke tau fakahaa‘i ‘oku tau hounga‘ia ‘i he me‘a‘ofa ‘o e huhu‘í.

‘E LAVA FĒFĒ KE KE FAKAHAA‘I HO‘O HOUNGA‘IÁ?

18. Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau hounga‘ia kia Sihova ‘i he tokonaki mai ‘o e huhu‘í?

18 Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau hounga‘ia loloto kia Sihova ‘i he huhu‘í? Sai, ‘oku tautefito ‘a e mahu‘inga ‘o ha me‘a‘ofa ‘i he kau ki ai ha feilaulau‘i ‘o e taimí, feingá, pe fakamole ‘i he tafa‘aki ‘a e tokotaha-foakí. ‘Oku maongo ki hotau lotó ‘a e taimi ‘oku tau sio ai ki ha me‘a‘ofa ko ha fakahāhā ia ‘o e ‘ofa mo‘oni ‘a e tokotaha-foakí kiate kitautolú. Ko e huhu‘í ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ‘i he me‘a‘ofa kotoa pē, he na‘e fai ‘e he ‘Otuá ‘a e feilaulau lahi tahá ‘i hono tokonaki mai iá. “Na‘e ‘ofa pehe ‘a e ‘Otua ki māmāni, ko ia na‘a ne foaki hono ‘Alo tofu-pe-taha-ne-fakatupu,” ko e lau ia ‘a e Sione 3:16. Ko e huhu‘í ‘a e fakamo‘oni tu‘u-ki-mu‘a taha ‘o e ‘ofa ‘a Sihova kiate kitautolú. Ko e toe fakamo‘oni ia ‘o e ‘ofa ‘a Sīsuú, he na‘á ne foaki loto-lelei ‘a ‘ene mo‘uí ma‘atautolu. (Sione 15:13) Ko ia ai, ko e me‘a‘ofa ‘o e huhu‘í ‘oku totonu ke ne fakatuipau‘i kiate kitautolu ‘oku ‘ofa mai ‘a Sihova mo hono ‘Aló kiate kitautolu ‘i he tu‘unga ko e fa‘ahinga tāutahá.—Kaletia 2:20.

Ko e hoko ‘o ‘ilo lahi ange fekau‘aki mo Sihová ‘a e founga ‘e taha ke fakahaa‘i ai ‘okú ke hounga‘ia ‘i he‘ene me‘a‘ofa ko e huhu‘í

19, 20. ‘I he ngaahi founga fē ‘e lava ke ke fakahāhā ai ‘okú ke hounga‘ia ‘i he me‘a‘ofa ‘a e ‘Otuá ko e huhu‘í?

19 Ko e hā leva ‘e lava ke ke fakahāhā ai ‘okú ke hounga‘ia ‘i he me‘a‘ofa ‘a e ‘Otuá ko e huhu‘í? Ke kamata‘akí, ‘ai ke ‘ilo lahi ange fekau‘aki mo e Tokotaha-Foaki Lahí, ‘a Sihova. (Sione 17:3) Ko ha ako ‘o e Tohi Tapú fakataha mo e tokoni ‘a e tohí ni ‘e tokoni‘i ai koe ke ke fai ‘a e me‘a ko iá. ‘I ho‘o tupulaki ‘i he ‘ilo‘i ‘o Sihová, ‘e loloto ai ‘a ho‘o ‘ofa kiate iá. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ‘e ‘ai koe ‘e he ‘ofa ko iá ke ke loto ke fakahōifua‘i ia.—1 Sione 5:3.

20 Ngāue‘i ‘a e tui ki he feilaulau huhu‘i ‘a Sīsuú. Fekau‘aki mo Sīsuú, na‘e pehē ai: “Ko ia ‘oku ne tui pikitai ki he ‘Alo ‘oku ne ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engata.” (Sione 3:36) ‘E lava fēfē ke tau ngāue‘i ‘a e tui kia Sīsuú? Ko e tui ko iá ‘oku ‘ikai fakahaa‘i ia ‘e he leá ‘ata‘atā pē. “ ‘Oku mate ‘a e tui ‘o ka mavahe mo e ngaue,” ko e lau ia ‘a e Semisi 2:26. ‘Io, ko e tui mo‘oní ‘oku fakamo‘oni‘i ia ‘aki ‘a e “ngaue,” ‘a ia ko ‘etau ngaahi me‘a ‘oku faí. Ko e founga ‘e taha ke fakahaa‘i ai ‘oku tau ma‘u ‘a e tui kia Sīsuú ko hono fai ‘etau lelei tahá ke fa‘ifa‘itaki kiate ia ‘o ‘ikai ‘i he me‘a pē ‘oku tau lea‘akí kae toe pehē foki ki he me‘a ‘oku tau faí.—Sione 13:15.

21, 22. (a) Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau ma‘u ‘a e kātoanga fakata‘u ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí? (e) Ko e hā ‘e fakamatala‘i ‘i he Vahe 6 mo e 7?

21 Ma‘u ‘a e fakamanatu fakata‘u ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí. ‘I he efiafi ‘o Nīsani 14, 33 T.S., na‘e fokotu‘u ai ‘e Sīsū ha kātoanga makehe ‘a ia ‘oku ui ‘e he Tohi Tapú ko e ‘⁠‘Ohomohe [pe Kai Efiafi] ‘a e ‘Eikí.’ (1 Kolinito 11:20; Mātiu 26:​26-28) Ko e kātoanga ko ení ‘oku toe ui ia ko e Fakamanatu ‘o e pekia ‘a Kalaisí. Na‘e fokotu‘u ia ‘e Sīsū ke tokoni ki he‘ene kau ‘apositoló mo e kau Kalisitiane mo‘oni kotoa hili kinautolú ke nau manatu‘i, fakafou ‘i he‘ene pekia ko ha tangata haohaoá, na‘á ne foaki ai ‘a hono soulú, pe ko ‘ene mo‘uí, ko ha huhu‘i. ‘I he fekau‘aki mo e kātoanga ko ení, na‘e fekau ‘e Sīsū: “Fai eni i he fakamanatu kiate au.” (Luke 22:​19PM) Ko hono kātoanga‘i ‘o e Fakamanatú ‘oku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ‘a e ‘ofa lahi na‘e fakahāhā ‘e Sihova mo Sīsū fakatou‘osi ‘i he fekau‘aki mo e huhu‘í. ‘E lava ke tau fakahaa‘i ‘etau hounga‘ia ki he huhu‘í ‘aki ‘etau ‘i ai ‘i he kātoanga fakata‘u ‘o e Fakamanatu ‘o e pekia ‘a Sīsuú. *

22 Ko e tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e huhu‘í ko ha me‘a‘ofa mahu‘inga ta‘ehanotatau mo‘oni ia. (2 Kolinito 9:​14, 15) Ko e me‘a‘ofa ta‘ehanotatau ko ení ‘e lava ke ma‘u ‘aonga mei ai na‘a mo e fa‘ahinga kuo nau maté. Ko e Vahe 6 mo e 7 te na fakamatala‘i ‘a e founga ko iá.

^ pal. 21 Ki ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e ‘uhinga ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí, sio ki he ‘Apenitiki “Ko e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí​—Ko ha Kātoanga ‘Oku Fakalāngilangi‘i Ai ‘a e ‘Otuá.”