Skip to content

Skip to table of contents

VAHE VALU

Ko e Hā ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

Ko e Hā ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?
  • Ko e hā ‘oku tala mai ‘e he Tohi Tapú kiate kitautolu ‘o fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

  • Ko e hā ‘e fai ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

  • Ko fē ‘a e taimi ‘e fakatupunga ai ‘e he Pule‘angá ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní?

1. Ko e hā ‘a e lotu ‘iloa ‘e sivisivi‘i he taimi ní?

KO E kakai ‘e laui miliona ‘i māmani lahi ‘oku nau maheni mo e lotu ‘oku ui ‘e he tokolahi ko ‘Etau Tamaí, pe ko e Lotu ‘a e ‘Eikí. Ko e ongo kupu‘i leá fakatou‘osi ‘oku ‘uhinga iá ki ha lotu ‘iloa na‘e fai ‘e Sīsū Kalaisi tonu ko ha sīpinga lotu. Ko ha lotu mohu ‘uhinga ‘aupito ia, pea ko ha lāulea ki he‘ene ‘uluaki kole ‘e tolú ‘e tokoni‘i ai koe ke ke ‘ilo ‘a e me‘a lahi ange fekau‘aki mo e me‘a ‘oku ako‘i mo‘oni ‘e he Tohi Tapú.

2. Ko e hā ‘a e me‘a ‘e tolu na‘e ako‘i ‘e Sīsū ‘a ‘ene kau ākongá ke nau lotu ki aí?

2 ‘I he kamata‘anga ‘o e sīpinga lotu ko ení, na‘e fakahinohino ai ‘e Sīsū ki he‘ene kau fanongó: “Ko ia ke pehe ni ha‘amoutolu lotu: Ko ‘emau Tamai ‘oku ‘i Hevani, ke tapuhā ho Huafa, ke hoko [mai] ho‘o Pule, ke fai ho Finangalo, hange ko ia ‘i he langi ke pehe foki ‘i māmani.” (Mātiu 6:​9-13) Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘o e kole ko eni ‘e tolú?

3. Ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau ‘ilo‘i fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

3 Kuo tau ‘osi ako ha me‘a lahi ‘o fekau‘aki mo e huafa ‘o e ‘Otuá, ‘a e Sihová. Pea kuo tau lāulea ‘i ha tu‘unga ki he finangalo ‘o e ‘Otuá—‘a e me‘a kuó ne faí mo ia te ne toki fai ma‘á e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko ia ai, ko e hā na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Sīsū ‘i he‘ene tala mai ke tau lotu: “Ke hoko [mai] ho‘o Pule”? Ko e hā ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? ‘E anga-fēfē hono fakatāpuhaa‘i ‘e he‘ene hoko maí ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá, pe ‘ai ia ke mā‘oni‘oní? Pea ‘oku anga-fēfē ‘a e felāve‘i ‘a e hoko mai ‘a e Pule‘angá ki hono fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá?

KO E PULE‘ANGA ‘O E ‘OTUÁ

4. Ko e hā ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ko hai ‘a hono Tu‘í?

4 Ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ko ha founga-pule ia kuo fokotu‘u ‘e Sihova ko e ‘Otuá fakataha mo ha Tu‘i kuo fili ‘e he ‘Otuá. Ko hai ‘a e Tu‘i ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Ko Sīsū Kalaisi. Ko Sīsū ko e Tu‘í ‘oku lahi ange ia ‘i he kotoa ‘o e kau pule fakaetangatá pea ‘oku ui ia “ko e Tu‘i ‘o kinautolu ‘oku tu‘i, mo e ‘Eiki ‘o kinautolu ‘oku ‘eiki.” (1 Timote 6:15) ‘Okú ne ma‘u ‘a e mālohi ke fai ‘a e me‘a ‘oku lelei mama‘o ange ‘i ha fa‘ahinga pule fakaetangata pē, na‘a mo e lelei taha ‘i honau lotolotongá.

5. ‘E pule mei fē ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ‘e pule mai ia ki fē?

5 Ko fē ‘e pule mei ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Sai, ‘oku ‘i fē ‘a Sīsū? Te ke manatu‘i na‘á ke ako na‘e tāmate‘i ia ‘i ha ‘akau fakamamahi, pea toki fokotu‘u hake leva ia. Taimi nounou mei ai, na‘á ne ‘alu hake ki hēvani. (Ngāue 2:33) Ko ia ai, ko e feitu‘u ia ‘oku ‘i ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá—ko hēvani. Ko e ‘uhinga ia ‘oku ui ai ia ‘e he Tohi Tapú ko ha “pule‘anga fakalangi.” (2 Timote 4:18) Neongo ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku ‘i hēvani, ‘e pule mai ia ki he māmaní.—Fakahā 11:15.

6, 7. Ko e hā ‘okú ne ‘ai ‘a Sīsū ko ha Tu‘i tu‘u-ki-mu‘á?

6 Ko e hā ‘okú ne ‘ai ‘a Sīsū ko ha Tu‘i tu‘u-ki-mu‘á? Ko e me‘a ‘e taha, ‘e ‘ikai ‘aupito te ne mate. ‘I hono fakahoa ‘a Sīsū ki he ngaahi tu‘i fakaetangatá, ‘oku ui ia ‘e he Tohi Tapú ko e tokotaha “ ‘oku a‘ana toko taha pe ‘a e ta‘efa‘amate, he‘ene ‘afio ‘i he maama ta‘efa‘afotuaki.” (1 Timote 6:16) ‘Oku ‘uhinga ení ko e lelei kotoa pē ‘oku fai ‘e Sīsuú ‘e tu‘uloa. Pea te ne fai ‘a e ngaahi me‘a lahi mo lelei.

7 Fakakaukau angé ki he kikite Fakatohitapu ko eni fekau‘aki mo Sīsuú: “E nofo iate ia ae Laumalie o Jihova, ae laumalie oe boto moe faa ilo, ae laumalie oe akonaki moe malohi, ae laumalie oe ilo bea moe manavahe kia Jihova; Bea e ilo vave eia ae manavahe kia Jihova: bea e ikai te ne fakamāu i he vakai a hono fofoga, be valoki o hage koe fanogo a hono teliga: Ka i he maonioni te ne fakamāu ae majiva, bea valoki i he tae filifilimanako ma ae agavaivai oe fonua.” (Aisea 11:​2-4PM) Ko e ngaahi lea ko iá ‘oku fakahaa‘i ai ko Sīsuú ‘e hoko ko ha Tu‘i mā‘oni‘oni mo manava‘ofa ki he kakai ‘i he māmaní. Te ke sai‘ia ke ma‘u ha pule hangē ko iá?

8. Ko hai ‘e pule fakataha mo Sīsuú?

8 Ko e toe mo‘oni eni ‘e taha fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá: ‘E ‘ikai ke pule toko taha pē ‘a Sīsū. ‘E ‘i ai hono kaungāpule. Ko e fakatātaá, na‘e tala ‘e he ‘apositolo ko Paulá kia Tīmote: “Kapau ‘oku tau kataki, te tau kaungā-tu‘i foki mo ia.” (2 Timote 2:11 [2:​12PM]) ‘Io, ko Paula, Tīmote, mo e fa‘ahinga faitōnunga kehe ‘a ia kuo fili ‘e he ‘Otuá, te nau pule fakataha mo Sīsū ‘i he Pule‘anga fakahēvaní. Ko e toko fiha te nau ma‘u ‘a e monū ko iá?

9. Ko e toko fiha te nau pule fakataha mo Sīsuú, pea na‘e kamata ‘anefē hono fili kinautolu ‘e he ‘Otuá?

9 Hangē ko ia na‘e fakahaa‘i ‘i he Vahe 7 ‘o e tohí ni, ko e ‘apositolo ko Sioné na‘e ‘oange kiate ia ha vīsone ‘a ia na‘á ne sio ai “na‘e tu‘u ‘a e Lami [Sīsū Kalaisi] ‘i he funga mo‘unga ko Saione [ko hono tu‘unga fakatu‘i ‘i hēvaní], pea na‘e ‘iate ia ha toko taha kilu ma toko fa mano ma toko fa afe, ‘a ia kuo tohi ki honau la‘e ‘a hono huafa, mo e huafa o‘ene Tamai.” Ko hai ‘a e toko 144,000 ko iá? Ko Sione tonu ‘okú ne tala mai kiate kitautolu: “Ko kinautolu ‘eni ‘oku nau muimui ki he Lami, neongo pē ko e fe ha potu ‘oku ne ‘alu ki ai. Ko kinautolu ia na‘e fakatau mei he kakai, ko e fuatapu ma‘a e ‘Otua mo e Lami.” (Fakahā 14:​1, 4) ‘Io, ko e kau muimui faitōnunga kinautolu ‘o Sīsū Kalaisi ‘a ia kuo fili makehe ke nau pule ‘i hēvani fakataha mo ia. Hili hono fokotu‘u hake mei he maté ki he mo‘ui fakahēvaní, te nau “pule ko e ngaahi tu‘i ki he māmaní” fakataha mo Sīsū. (Fakahā 5:​10NW) Talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e kau ‘apositoló, kuo fili ai ‘e he ‘Otuá ha kau Kalisitiane faitōnunga koe‘uhí ke fakakakato‘aki ‘a e fika 144,000.

10. Ko e hā ko ha fokotu‘utu‘u anga-‘ofa ai kia Sīsū mo e toko 144,000 ke nau pule mai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá?

10 ‘Oku mātu‘aki anga-‘ofa ‘a e fokotu‘utu‘u kia Sīsū mo e toko 144,000 ke nau pule mai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko e me‘a ‘e taha, ‘oku ‘ilo‘i ‘e Sīsū ‘a e anga ‘o e hoko ko ha tangatá pea faingata‘a‘iá. Na‘e pehē ‘e Paula ko Sīsuú “oku ikai . . . taemanavaofa ki he e tau gaahi vaivai; ka nae ahiahi‘i tatau be ia i he mea kotoabe, ka nae ikai haane agahala.” (Hepelu 4:​15PM; 5:8) Ko hono kaungāpulé foki kuo nau faingata‘a‘ia pea kātekina ‘a e hoko ko e tangatá. Tānaki atu ki ai, kuo nau fāinga mo e ta‘ehaohaoá pea fekuki mo e fa‘ahinga alangamahaki kotoa pē. Ko e mo‘oni, te nau mahino‘i ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fetaulaki mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá!

KO E HĀ ‘E FAI ‘E HE PULE‘ANGA ‘O E ‘OTUÁ?

11. Ko e hā na‘e pehē ai ‘e Sīsū ‘oku totonu ke lotu ‘a ‘ene kau ākongá ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i hēvaní?

11 ‘I he taimi na‘e pehē ai ‘e Sīsū ‘oku totonu ke lotu ‘a ‘ene kau ākongá ke hoko mai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, na‘á ne toe pehē ai ‘oku totonu ke nau lotu ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá “hange ko ia ‘i he langi ke pehe foki ‘i mamani.” Ko e ‘Otuá ‘oku ‘i hēvani, pea kuo fai ma‘u pē ‘i ai ‘e he kau ‘āngelo faitōnungá ‘a hono finangaló. Kae kehe, ‘i he Vahe 3 ‘o e tohí ni, na‘a tau ako ai na‘e tuku ‘e ha ‘āngelo fulikivanu ‘a hono fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá peá ne fakatupunga ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na faiangahala. ‘I he Vahe 10, te tau ako ai ‘a e me‘a lahi ange fekau‘aki mo e me‘a ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú ‘o kau ki he ‘āngelo fulikivanu ko iá, ‘a ē ‘oku tau ‘ilo‘i ko Sētane ko e Tēvoló. Ko Sētane mo e ngaahi me‘amo‘ui laumālie fakae‘āngelo na‘a nau fili ke muimui ‘iate iá—‘oku ui ko e kau tēmenioó⁠—na‘e faka‘atā kinautolu ke nau nofo ‘i ha ki‘i taimi ‘i hēvani. ‘I he me‘á ni, na‘e ‘ikai ke fai ai ‘i he taimi ko iá ‘e he fa‘ahinga kotoa ‘i hēvaní ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá. Na‘e pau ke liliu ia ‘i he taimi ‘e kamata pule ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ko e Tu‘i fakanofo fo‘oú, ‘a Sīsū Kalaisi, na‘e pau ke ne faitau mo Sētane.—Fakahā 12:​7-9.

12. Ko e hā ‘a e ongo me‘a mahu‘inga ‘e ua na‘e hoko ‘oku fakamatala‘i ‘i he Fakahā 12:10?

12 Ko e ngaahi lea fakaekikite ko ení ‘oku fakamatala‘i ai ‘a e me‘a ‘e hokó: “Na‘a ku fanongo ki ha fu‘u le‘o ‘i he langi na‘e pehe, Kuo hoko ‘eni ‘a e fakamo‘ui, mo e malohi, mo e pule‘anga ‘o hotau ‘Otua, pea mo e pule ‘a ‘Ene Kalaisi: he kuo kapusi ‘a e tukuaki ‘o hotau kainga [Sētane], ‘a ia ‘oku ne tukuaki‘i kinautolu ‘i he ‘ao ‘o hotau ‘Otua, ‘i he ‘aho mo e po.” (Fakahā 12:10) Na‘á ke fakatokanga‘i ‘a e ongo me‘a mahu‘inga ‘aupito ‘e ua na‘e hoko ‘a ia na‘e fakamatala‘i ‘i he veesi Tohi Tapu ko iá? ‘Uluakí, ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he malumalu ‘o Sīsū Kalaisí ‘oku kamata ia ke pule. Ko hono uá, ‘oku lī hifo ‘a Sētane mei hēvani ki he māmaní.

13. Ko e hā kuo hoko ko e ola ia ‘o hono lī hifo ‘o Sētane mei hēvaní?

13 Ko e hā ‘a e ola ‘o e ongo me‘a ko ia na‘e hokó? Fekau‘aki mo e me‘a na‘e hoko ‘i hēvaní, ‘oku tau lau: “Ko ia mou fiefia ‘a e ngaahi langi, mo kimoutolu ‘oku nofo tapanekale ‘i ai!” (Fakahā 12:12) ‘Io, ko e kau ‘āngelo faitōnunga ‘i hēvaní ‘oku nau fiefia, koe‘uhi ‘i he puli atu ‘a Sētane mo ‘ene kau tēmenioó, ‘oku faitōnunga ai ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i hēvaní kia Sihova ko e ‘Otuá. ‘Oku ‘i ai ‘a e melino kakato, hokohoko pea mo e feongoongoi ‘i ai. ‘Oku fai leva ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i hēvani.

Ko hono lī ‘a Sētane mo ‘ene kau tēmenioó ki tu‘a mei hēvaní na‘e hoko mai ai ‘a e ‘oiauē ki he māmaní. Ko e ngaahi faingata‘a ko iá kuo vavé ni ke ngata

14. Ko e hā kuo hoko koe‘uhi ko hono lī hifo ‘a Sētane ki he māmaní?

14 Ko ia ai, ‘oku fēfē leva ‘a e māmaní? ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “ ‘Oiaue ‘a e fonua mo e tahi! He kuo hoko hifo ‘a e Tevolo kiate kimoua, ‘oku ne ‘ita lahi, ko ‘ene ‘ilo, ‘oku toesi‘i pe hono taimi.” (Fakahā 12:12) ‘Oku ‘ita ‘a Sētane fekau‘aki mo hono lī hifo mei hēvaní pea ‘i he‘ene ma‘u ha taimi nounou pē ‘oku toé. ‘I he‘ene ‘itá ‘okú ne fakatupunga ‘a e mamahi, pe “ ‘oiaue,” ‘i he māmaní. Te tau ako ‘a e me‘a lahi ange fekau‘aki mo e “ ‘oiaue” ko iá ‘i he vahe hokó. Ka ‘i he fakakaukau atu ki he me‘a ko iá, ‘e lava ke tau ‘eke, ‘E lava fēfē ke fakatupunga ‘e he Pule‘angá ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ke fai ‘i he māmaní?

15. Ko e hā ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he māmaní?

15 Sai, manatu‘i ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he māmaní. Na‘á ke ako fekau‘aki mo ia ‘i he Vahe 3. ‘I ‘Īteni, na‘e fakahaa‘i ai ‘e he ‘Otuá ko hono finangalo ki he māmani ko ení ke hoko ko ha palataisi ‘oku fakafonu‘aki ha matakali ta‘emate mo mā‘oni‘oni ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘e fakatupunga ‘e Sētane ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na faiangahala, pea na‘e uesia ‘e he me‘a ko iá ‘a e fakahoko ‘o e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he māmaní ka na‘e ‘ikai te ne liliu ia. ‘Oku kei fakataumu‘a pē ‘e Sihova “ko ha‘a fai totonu te nau ma‘u ‘a e fonua, pea te nau nofo ai ‘o tuputupu‘a.” (Sāme 37:29) Pea ‘e fakahoko ia ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘I he founga fē?

16, 17. Ko e hā ‘oku tala mai ‘e he Taniela 2:44 kiate kitautolu ‘o fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

16 Fakakaukau angé ki he kikite ‘oku ma‘u ‘i he Taniela 2:44. ‘Oku tau lau ai: “ ‘I he taimi ‘o e ngaahi tu‘i ko ia, ko e ‘Otua ‘o Langi te ne fokotu‘u ha pule‘anga ‘e ‘ikai fulihi ‘o ta‘engata; pea ko hono pule ‘e ‘ikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo faka‘auha ‘a e ngaahi pule‘anga ko ia, kae tu‘u pe ia ‘o ta‘engata.” Ko e hā ‘oku tala mai ‘e he me‘á ni kiate kitautolu ‘o fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá?

17 ‘Uluakí, ‘okú ne tala mai ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘e fokotu‘u ia “ ‘i he taimi ‘o e ngaahi tu‘i ko ia,” pe ‘i he lolotonga ‘oku kei ‘i ai ‘a e ngaahi pule‘anga kehé. Uá, ‘okú ne tala mai ko e Pule‘angá ‘e tu‘u ‘o ta‘engata. ‘E ‘ikai ikuna‘i ia pea fetongi ‘e ha toe founga-pule kehe. Tolú, ‘oku tau ‘ilo‘i ‘e ‘i ai ‘a e tau ‘i he vaha‘a ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo e ngaahi pule‘anga ‘o e māmani ko ení. Ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘e ikuná. Faifai atu pē, ‘e hoko ia ko e founga-pule pē ‘e taha ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘E ma‘u leva ai ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e tu‘unga-pule lelei taha kuo faifai ange pea nau ‘ilo ki aí.

18. Ko e hā ‘a hono ui ‘o e tau faka‘osi ‘i he vaha‘a ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo e ngaahi founga-pule ‘o e māmani ko ení?

18 ‘Oku lahi ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he Tohi Tapú ‘o fekau‘aki mo e tau faka‘osi ‘i he vaha‘a ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo e ngaahi founga-pule ‘o e māmani ko ení. Ko e fakatātaá, ‘okú ne ako‘i ‘o pehē ‘i he fakaofiofi mai ‘a e ngata‘angá, ‘e fakamafola ai ‘e he ngaahi laumālie fulikivanú ‘a e ngaahi loi ke kākaa‘i ‘aki ‘a e “ngaahi tu‘i ‘o mamani kātoa.” Ki he taumu‘a ko e hā? “Ke fakataha kinautolu [‘a e ngaahi tu‘í] ki he tau ‘o e ‘aho lahi ‘o e ‘Otua Aoniu.” Ko e ngaahi tu‘i ‘o e māmaní ‘e fakatahataha‘i fakataha ki he “potu ‘oku ui ‘i he lea faka-Hepelu ko Hamaketone.” (Fakahā 16:​14, 16) Koe‘uhi ko e me‘a ‘oku lea‘aki ‘i he ongo veesi ko iá, ko e fepaki faka‘osi ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi founga-pule fakaetangatá mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku ui ia ko e tau ‘o Hāmaketoné, pe ‘Āmaketone.

19, 20. Ko e hā ‘okú ne ta‘ofi ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá mei hono fai he taimí ni ‘i he māmaní?

19 Ko e hā ‘e lava‘i ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá fakafou ‘i ‘Āmaketoné? Toe fakakaukau angé fekau‘aki mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he māmaní. Na‘e fakataumu‘a ‘e Sihova ko e ‘Otuá ke fakafonu ‘a e māmaní ‘aki ha matakali haohaoa mo mā‘oni‘oni ‘o e tangatá ‘o nau tauhi kiate ia ‘i Palataisi. Ko e hā ‘okú ne ta‘ofi ‘a e me‘a ko iá mei he‘ene hoko he taimi ní? ‘Uluakí, ‘oku tau angahala‘ia pea ‘oku tau hoko ‘o puke pea mate. Kae kehe, na‘a tau ako he Vahe 5, na‘e pekia ‘a Sīsū ma‘atautolu koe‘uhi ke tau lava ‘o mo‘ui ta‘engata. Ngalingali ‘okú ke manatu‘i ‘a e ngaahi lea na‘e lēkooti ‘i he Kōsipeli ‘a Sioné: “Na‘e ‘ofa pehe ‘a e ‘Otua ki mamani, ko ia na‘a ne foaki hono ‘Alo tofu-pe-taha-ne-fakatupu, koe‘uhi ko ia kotoa pe ‘oku tui pikitai kiate ia ke ‘oua na‘a ‘auha, kae ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engata.”—Sione 3:16.

20 Ko e toe palopalema ‘e taha ko hono fai ‘e he kakai tokolahi ‘a e ngaahi me‘a fulikivanú. ‘Oku nau loi, kākā mo fai ‘a e ‘ulungāanga ta‘etaau. ‘Oku ‘ikai te nau loto ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá. Ko e kakai ‘oku nau fai ‘a e ngaahi me‘a fulikivanú ‘e faka‘auha kinautolu lolotonga ‘a e tau ‘a e ‘Otuá ko ‘Āmaketoné. (Sāme 37:10) Ka ko e toe ‘uhinga ‘e taha ‘oku ‘ikai ke fai ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i māmaní ko e ‘ikai fakalototo‘a‘i ‘e he ngaahi founga-pulé ‘a e kakaí ke nau fai iá. Ko e ngaahi founga-pule lahi kuo nau vaivai, anga-fakamamahi, pe kākā. ‘Oku tala mo‘oni ‘e he Tohi Tapú: “ ‘I he taimi na‘e pule ai ha tangata ki he kakai ke nau kovi ai.”—Koheleti 8:9.

21. ‘E anga-fēfē hono fakatupunga ‘e he Pule‘angá ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní?

21 Hili ‘a ‘Āmaketoné, ‘e hoko ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o ‘i he malumalu ‘o e founga-pule pē ‘e taha, ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ko e Pule‘anga ko iá te ne fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá pea ‘omai ‘a e ngaahi tāpuaki fakaofo. Ko e fakatātaá, te ne to‘o atu ‘a Sētane mo ‘ene kau tēmenioó. (Fakahā 20:​1-3) Ko e mālohi ‘o e feilaulau ‘a Sīsuú ‘e ngāue‘aki ia koe‘uhi ke ‘oua ‘e kei puke mo mate ‘a e fa‘ahinga faitōnunga ‘o e tangatá. ‘I hono kehé, ‘i he malumalu ‘o e pule ‘a e Pule‘angá te nau malava ai ke mo‘ui ta‘engata. (Fakahā 22:​1-3) ‘E ngaohi ‘a e māmaní ko ha palataisi. Ko ia ‘e fakatupunga ai ‘e he Pule‘angá ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i māmani pea te ne fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ‘uhinga ení ki he hā? ‘Oku ‘uhinga iá ‘e faifai atu pē ‘o fakalāngilangi‘i ‘i he malumalu ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘e he fa‘ahinga kotoa pē ‘oku mo‘uí ‘a e huafa ‘o Sihová.

KO FĒ ‘A E TAIMI ‘E NGĀUE MAI AI ‘A E PULE‘ANGA ‘O E ‘OTUÁ?

22. Ko e hā ‘oku tau ‘ilo‘i ai na‘e ‘ikai hoko mai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he taimi na‘e ‘i māmani ai ‘a Sīsuú pe ‘i he hili pē ‘ene toetu‘ú?

22 ‘I he taimi na‘e tala ai ‘e Sīsū ki hono kau muimuí ke nau lotu, “Ke hoko [mai] ho‘o pule,” na‘e hā mahino na‘e ‘ikai ke hoko mai ‘a e Pule‘angá ‘i he taimi ko iá. Na‘e hoko mai ia ‘i he taimi na‘e ‘alu hake ai ‘a Sīsū ki hēvaní? ‘Ikai, koe‘uhí ko Pita mo Paula fakatou‘osi na‘á na pehē ‘i he hili ‘a e toetu‘u ‘a Sīsuú, na‘e fakahoko ai ‘iate ia ‘a e kikite ‘i he Sāme 110:1: “Folofola ‘a Sihova ki hoku ‘Eiki, ‘⁠Nofo koe ‘i hoku to‘omata‘u ni, kae ‘oua ke u ‘ai ho fili fuape ke hoko ko ho tu‘ungava‘e.’ ” (Ngāue 2:​32-35; Hepelu 10:​12, 13) Na‘e ‘i ai ha vaha‘a taimi tatali.

‘I he malumalu ‘o e pule ‘a e Pule‘angá, ‘e fai ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i māmani ‘o hangē ko ia ‘i hēvaní

23. (a) Na‘e kamata ‘anefē ke pule ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? (e) Ko e hā ‘e lāulea ki ai ‘i he vahe hokó?

23 Ko e hā hono lōloá? Lolotonga ‘a e senituli hono 19 mo e 20, na‘e ‘ilo‘i māmālie ai ‘e ha kau ako Tohi Tapu loto-mo‘oni ‘o nau pehē ko e vaha‘a taimi tatalí ‘e ngata ia ‘i he 1914. (Fekau‘aki mo e ta‘u ko ení, sio ki he ‘Apenitiki “1914​—Ko ha Ta‘u Mahu‘inga ‘i he Kikite ‘a e Tohi Tapú.”) Ko e ngaahi me‘a na‘e kamata hoko ‘i he māmaní ‘i he 1914 ‘oku fakapapau‘i ai ko e mahino ‘a e kau ako Tohi Tapu loto-mo‘oni ko ení na‘e tonu. Ko e fakahoko ‘o e kikite Fakatohitapú ‘oku fakahaa‘i ai ‘i he 1914, na‘e hoko ai ‘a Kalaisi ko e Tu‘í pea na‘e kamata pule ai ‘a e Pule‘anga fakahēvani ‘o e ‘Otuá. Ko ia ai, ‘oku tau mo‘ui ‘i he ‘⁠toesi‘i pe ‘a e taimi’ ‘oku toe kia Sētané. (Fakahā 12:12; Sāme 110:2) ‘Oku lava ke tau toe lea‘aki papau kuo vavé ni ke ngāue ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ke fakatupunga ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. ‘Okú ke ‘ilo‘i ko e ongoongo fisifisimu‘a eni? ‘Okú ke tui ‘oku mo‘oni ia? Ko e vahe hokó ‘e tokoni‘i ai koe ke ke ‘ilo‘i ‘oku ako‘i mo‘oni ‘e he Tohi Tapú ‘a e ngaahi me‘a ko ení.