1. Kʼaʼut tento naq tqanawebʼ ru li anjel?

NAQ naqanaw ru chiʼus junaq li qas qiitzʼin, naqanaw ajwiʼ anihebʼ li xkomon. Joʼkan ajwiʼ nakʼulmank rikʼin li Jehobʼa, tento naq tqanawebʼ ru li anjel, li ralal xkʼajol li Yos. Abʼan, chanru naroksihebʼ li Jehobʼa li ralal xkʼajol aʼin re xbʼaanunkil li Rajom? Ma keʼwank xkʼanjel ebʼ li anjel chalen chaq xyoʼlajik li winq? Ma nokooʼeʼxtenqʼa ebʼ li anjel? Wi joʼkan, chanru nekeʼxbʼaanu?

2. Ani kiyoobʼtesink rehebʼ li anjel ut jarubʼebʼ?

² Naabʼal sut naʼaatinak li Santil Hu chirixebʼ li anjel. Qilaq wiibʼ oxibʼ rehebʼ li raqal aʼin re xnawbʼalebʼ ru chiʼus. Ani kiyoobʼtesink rehebʼ li anjel? Saʼ Colosenses 1:16 naxye: «Xbʼaan naq saʼ xkʼabʼaʼ aʼan [li Jesus] kiyoobʼtesiik chixjunil li kʼaʼ re ru li wank saʼ choxa joʼwiʼ saʼ ruuchichʼochʼ». Li Jehobʼa kixyoobʼtesi chixjunqalebʼ li anjel saʼ xkʼabʼaʼ li Jesus. Jarubʼebʼ chixjunil li anjel? Li Santil Hu naxye naq naabʼalebʼ xkʼihal ut wankebʼ xwankil (Salmo 103:20; Apocalipsis 5:11).

3. Kʼaru naxkʼut chirixebʼ li anjel Job 38:4-7?

³ Li Santil Hu naxye naq ebʼ li anjel ‹keʼsahoʼk saʼ xchʼool› naq li Yos kixyiibʼ chaq li Ruuchichʼochʼ (Job 38:4-7). Ebʼ li  raqal aʼin naxkʼut chiqu naq ebʼ li anjel ak wankebʼ chaq saʼ choxa naq toj maajiʼ nayoobʼtesiik li winq ut naq toj maajiʼ nayiibʼamank chaq li Ruuchichʼochʼ. Naxkʼut ajwiʼ naq ebʼ li anjel nekeʼsahoʼk ut nekeʼrahoʼk saʼ xchʼool. Ebʼ li anjel keʼkʼanjelak chaq saʼ junajil chiru li Jehobʼa, li Xyuwaʼebʼ.

4. Chanru naqanaw naq ebʼ li anjel nekeʼraj naq sa wanqebʼ li poyanam?

⁴ Ebʼ li anjel keʼsahoʼk saʼ xchʼool naq kiyoobʼtesiik li xbʼeen winq ut li xbʼeen ixq. Ut keʼraj naq ttzʼaqloq ru li Rajom li Yos (Proverbios 8:30, 31; 1 Pedro 1:11, 12). Naq keʼnumtaak li qas qiitzʼin saʼ xbʼeen li Ruuchichʼochʼ, ebʼ li anjel keʼrahoʼk saʼ xchʼool xbʼaan naq naabʼalebʼ li poyanam inkʼaʼ nekeʼraj xloqʼoninkil ru li Jehobʼa. Abʼan, nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool naq wankebʼ nekeʼxyotʼ xchʼool ut nekeʼxjal xnaʼlebʼ, usta jun ajwiʼ naxbʼaanu (Lucas 15:10). Ebʼ li anjel nekeʼraj naq sa wanqebʼ li poyanam li nekeʼloqʼonink re li Yos. Joʼkan naq, chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa kiroksihebʼ chaq li xʼanjel re xkawresinkilebʼ ut xtenqʼankilebʼ li yookebʼ chaq xloqʼoninkil ru (chaawil Hebreos 1:7, 14). Qilaq chanru kixbʼaanu aʼin li Jehobʼa.

5. Anihebʼ keʼtenqʼaak xbʼaanebʼ li anjel?

⁵ Naq li Yos kixsach li tenamit Sodoma ut Gomorra, laj Lot ut ebʼ li xrabʼin keʼkoleʼk naq wiibʼ li anjel keʼisink rehebʼ saʼ li tenamit (Génesis 19:15, 16). Ak naabʼal chihabʼ xnumik aʼin naq laj Daniel kikuteʼk saʼ xyanqebʼ li kaqkoj, abʼan maakʼaʼ kixkʼul. Joʼkan naq laj Daniel kixye: «LinYos xtaqla chaq li xʼánjel chi xtzʼapbʼal li rehebʼ li kaqkoj» (Daniel 6:22). Saʼ xkutankilebʼ li Apostol jun li anjel kirisi laj Pedro saʼ tzʼalam (Hechos 12:6-11). Joʼkan ajwiʼ, li Jesus kitenqʼaak xbʼaan jun li anjel naq kixtikibʼ kʼanjelak chiru li Yos arin saʼ Ruuchichʼochʼ (Marcos 1:13). Ut naq okebʼ re xchapbʼal li Jesus re xkamsinkil, ‹kikawresiik xchʼool›  xbʼaan jun li anjel (Lucas 22:43). Kʼajoʼ tana kisahoʼk saʼ xchʼool li Jesus naq li anjel kiwulak saʼ li hoonal aʼan!

6. a) Chanru nekeʼxbʼaanu li anjel saʼebʼ li qakutan re xkolbʼal li xtenamit li Yos? b) Kʼaru li patzʼom tqatzʼil rix?

⁶ Saʼebʼ li qakutan, ebʼ li anjel inkʼaʼ chik nekeʼxkʼut ribʼ chiruhebʼ li nekeʼloqʼonink re li Yos. Usta inkʼaʼ chik naqilebʼ ru li anjel toj yookebʼ xtenqʼankil li xtenamit li Jehobʼa re naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ paabʼank. Li Santil Hu naxye: «Li xʼánjel li Qaawaʼ [Jehobʼa] naxkʼaakʼale ut naxkolebʼ joʼkʼihalebʼ li nekeʼpaabʼank chiru li Yos» (Salmo 34:8 [34:7, Wy]). Kʼaʼut naxkawresi qachʼool xnawbʼal aʼin? Xbʼaan naq ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼraj qasachbʼal. Abʼan, anihebʼ li maaʼus aj musiqʼej ut bʼar keʼelk chaq? Ut, chanru nekeʼxbʼaanu li maaʼusilal? Re xnawbʼal xyaalal ebʼ li patzʼom aʼin, qilaq kʼaru kikʼulmank rikʼin li xbʼeen winq ut li xbʼeen ixq.

7. Jarubʼebʼ keʼxkanabʼ xloqʼoninkil li Yos saʼ xkʼabʼaʼ laj Tza?

⁷ Saʼ li rox tzolom xqil naq jun li anjel kirataw awabʼejink ut kixqʼet ribʼ chiru li Yos. Ut moqon chik kikʼabʼaʼiik choʼq aj Tza (Apocalipsis 12:9). Laj Tza moko kaʼaj tawiʼ li xʼEva kixbʼalaqʼi, chiru 1.600 chihabʼ kixbʼaanu naq naabʼalebʼ li qas qiitzʼin teʼxkanabʼ xloqʼoninkil li Yos. Saʼebʼ li kutan aʼan, wiibʼ oxibʼ ajwiʼ li qas qiitzʼin tiikebʼ chaq xchʼool chiru li Yos joʼ laj Abel, laj Enoc ut laj Noe (Hebreos 11:4, 5, 7).

8. a) Chanru keʼsutqʼiik choʼq maaʼus aj musiqʼej naabʼalebʼ li anjel? b) Kʼaru keʼxbʼaanu li maaʼus aj musiqʼej re naq inkʼaʼ teʼkamq saʼ li bʼutʼihaʼ?

⁸ Saʼ xkutankil laj Noe naabʼalebʼ li anjel keʼxqʼet ajwiʼ ribʼ chiru li Jehobʼa. Keʼxkanabʼ li xnaʼaj saʼ choxa ut naq keʼchalk saʼ Ruuchichʼochʼ keʼtibʼeloʼk. Abʼan, kʼaʼut keʼxbʼaanu aʼin? Saʼ Génesis 6:2 naxye: «Ebʼ li ralal xkʼajol li Yos keʼril naq qʼaxal chʼinaʼusebʼ li xrabʼinebʼ li winq ut keʼxkʼamebʼ  choʼq rixaqil, joʼkʼihalebʼ keʼwulak chiruhebʼ». Ebʼ li musiqʼej aʼin yookebʼ chaq xbʼaanunkil naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼxbʼaanu li inkʼaʼ us, abʼan li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ naq teʼxbʼaanu aʼin chiru naabʼal chihabʼ. Joʼkan naq kixtaqla jun li bʼutʼihaʼ re xsachbʼalebʼ li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ ut kaʼajwiʼ li tiikebʼ xchʼool keʼkoleʼk (Génesis 7:17, 23). Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej inkʼaʼ keʼraj kamk, joʼkan naq keʼmusiqʼoʼk wiʼ chik ut keʼsutqʼiik saʼ choxa. Rikʼin li xnaʼlebʼebʼ keʼxkʼutbʼesi naq keʼxjunaji li xkʼaʼuxl rikʼin laj Tza. Joʼkan naq, laj Tza kikanaak choʼq «xyuwaʼilebʼ» li maaʼus aj musiqʼej (Mateo 9:34).

9. a) Kʼaru keʼxkʼul li maaʼus aj musiqʼej naq keʼsutqʼiik saʼ choxa? b) Kʼaru tqatzol chirixebʼ li maaʼus aj musiqʼej?

 ⁹ Naq ebʼ li maaʼus aj musiqʼej keʼsutqʼiik saʼ choxa, li Yos inkʼaʼ chik kixkʼulebʼ saʼ xyanq li ralal xkʼajol, joʼ kixbʼaanu ajwiʼ rikʼin laj Tza (2 Pedro 2:4). Yaal naq ebʼ li maaʼus aj musiqʼej inkʼaʼ chik nekeʼtibʼeloʼk, abʼan toj yookebʼ raaleenkil li qas qiitzʼin re naq teʼmaakobʼq. Laj Tza naroksihebʼ li maaʼus aj musiqʼej re naq teʼxbʼalaqʼi «chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Apocalipsis 12:9; 1 Juan 5:19). Chanru nekeʼxbʼaanu aʼin? Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼroksi jalan jalanq li naʼlebʼ re xbʼalaqʼinkilebʼ li poyanam (chaawil 2 Corintios 2:11). Qilaq wiibʼ oxibʼ rehebʼ li naʼlebʼ aʼin.

10. Kʼaru li yiibʼru aj naʼlebʼ nekeʼroksi li maaʼus aj musiqʼej?

¹⁰ Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼroksi li tuulak ut li qʼehink re xbʼalaqʼinkilebʼ li poyanam. Ebʼ li nekeʼtuulak ut nekeʼqʼehink wankebʼ saʼ aatin rikʼinebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Li Santil Hu naxye naq li Yos inkʼaʼ nawulak chiru li yiibʼru aj naʼlebʼ aʼin ut naxye ajwiʼ naq tqatzʼeqtaana chixjunil li nachalk saʼ li qʼehink ut saʼ li tuulak (Gálatas 5:19-21). Qakʼehaq jun li eetalil: ebʼ laj kar moko kaʼaj tawiʼ li lukum nekeʼroksi re xchapbʼalebʼ li kar, nekeʼroksi bʼan jalan jalanq li tzakahemq re naq sa teʼxchap jalan jalanq li kar. Joʼkan ajwiʼ nekeʼxbʼaanu li maaʼus aj musiqʼej, nekeʼroksi jalan jalanq li yiibʼru aj naʼlebʼ chirix li qʼehink ut li tuulak. Chi joʼkan yalaq ani natʼaneʼk rubʼelebʼ xwankil.

11. Kʼaru naʼoksimank saʼ li qʼehink ut kʼaʼut tento xtzʼeqtaanankil li yiibʼru aj naʼlebʼ aʼin?

¹¹ Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼroksi li qʼehink re naq ebʼ li poyanam teʼxtzʼil kʼaru tkʼulmanq saʼ li kutan chaalel. Saʼ li qʼehink naʼoksimank li kaart, li chahim, li uqʼ ut ebʼ li matkʼ. Wankebʼ nekeʼxye naq maakʼaʼ teʼxkʼul li nekeʼqʼehink. Li Santil Hu naxchʼolobʼ naq li nekeʼqʼehink wankebʼ  saʼ aatin rikʼinebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Saʼ Hechos 16:16-18 naxye naq jun li «musiqʼej re qʼehink» kixbʼaanu naq jun li ixqaʼal tqʼehinq. Abʼan, saʼ li hoonal naq kiʼisiik li maaʼus aj musiqʼej saʼ xbʼeen inkʼaʼ chik kiruuk chi qʼehink.

12. Kʼaʼut xiwxiw aatinak rikʼinebʼ li kamenaq?

¹² Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼxbʼalaqʼi li poyanam naq nekeʼpatzʼok rehebʼ li kamenaq. Ut nayeemank li tikʼtiʼ rehebʼ li nekeʼkamk xkomon. Maare jun laj qʼe tixye aawe chanru laakomon li ak xkamk malaj tixbʼaanu naq taawabʼi xyaabʼ xkux. Joʼkan naq, wankebʼ li poyanam nekeʼxkʼoxla naq ebʼ li kamenaq yoʼyookebʼ ut nekeʼraj aatinak rikʼinebʼ re xkʼojobʼankilebʼ xchʼool. Chixjunil aʼin tikʼtiʼ ut xiwxiw xbʼaanunkil. Abʼan, kʼaʼut naqaye aʼin? Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼruuk xbʼaanunkil xyaabʼ xkuxebʼ li kamenaq ut nekeʼruuk ajwiʼ xyeebʼal rehebʼ laj qʼe chanruhebʼ li kamenaq (1 Samuel 28:3-19). Saʼ li xwaq tzolom xqil naq maakʼaʼ chik nekeʼreekʼa li kamenaq (Salmo 115:17).  Li «nekeʼaatinak rikʼinebʼ li kamenaq» bʼalaqʼinbʼilebʼ xbʼaan li maaʼus aj musiqʼej ut inkʼaʼ nekeʼxbʼaanu li Rajom li Yos (chaawil Deuteronomio 18:10, 11; Isaías 8:19). Joʼkan naq mattʼaneʼk saʼ li xnaʼlebʼ li maaʼus aj musiqʼej.

13. Kʼaru keʼxkʼul li keʼwank chaq rubʼel xwankil li maaʼus aj musiqʼej?

¹³ Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼxbʼalaqʼi ut nekeʼxseebʼesi li poyanam. Laj Tza ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼxnaw naq «ajlanbʼil kutan» aj chik wankebʼ, joʼkan naq yookebʼ chi rahobʼtesink chi anchalebʼ xchʼool (Apocalipsis 12:12, 17). Naabʼalebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ chik wankebʼ rubʼel xwankil li maaʼus aj musiqʼej. Abʼan, chanru keʼelk rubʼel xwankil? Chanru truuq chi elk junaq li qas qiitzʼin rubʼel xwankil li maaʼus aj musiqʼej wi yook chi qʼehink ut chi tuulak?

14. Chanru tqakʼam qe rikʼinebʼ laj paabʼanel re Efeso re naq tooʼelq rubʼel xwankil li maaʼus aj musiqʼej?

¹⁴ Li Santil Hu naxye kʼaru ttenqʼanq qe chiruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej ut chanru tqakol qibʼ chiruhebʼ. Qilaq jun li eetalil chirixebʼ laj paabʼanel li keʼwank chaq saʼ li tenamit Efeso saʼ xkutankilebʼ li Apostol. Naq toj maajiʼ nekeʼok choʼq aj paabʼanel, wankebʼ yookebʼ chaq xkʼanjelankil li tuulak ut li qʼehink. Abʼan, kʼaru keʼxbʼaanu re naq teʼxkanabʼ li yiibʼru aj naʼlebʼ aʼin? Li Santil Hu naxye: «Li keʼtuulak keʼxchʼutubʼ li xhuhebʼ ut keʼxkʼat chiruhebʼ chixjunil» (Hechos 19:19). Naq ebʼ laj paabʼanel keʼxkʼat li xhuhebʼ re qʼehink, keʼxkanabʼ jun chaabʼil eetalil choʼq rehebʼ li nekeʼraj xtzʼeqtaanankil li yiibʼru aj naʼlebʼ aʼin. Li nekeʼraj kʼanjelak chiru li Jehobʼa tento naq teʼxkʼat chixjunil li naʼaatinak chirix li qʼehink ut li tuulak usta chʼinaʼus rilbʼal ut rabʼinkil joʼ li tasal hu, li bʼich malaj li nekeʼxkʼut saʼ li kaxmu. Joʼ ajwiʼ li kʼaʼaq re ru li nekeʼxye naq nakolok chiru li maaʼusilal (1 Corintios 10:21).

15. Kʼaru tento tqabʼaanu re naq tooruuq xkolbʼal qibʼ chiruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej?

 ¹⁵ Ak keʼxkʼat chaq xhuhebʼ laj Efeso naq li Apostol Pablo kixye: «Moko yooko ta chi xyalbʼal qametzʼew yal rikʼin winq, rikʼinebʼ bʼan [...] li maaʼus aj musiqʼej» (Efesios 6:12). Aʼin naraj xyeebʼal naq ebʼ li maaʼus aj musiqʼej inkʼaʼ keʼxkanabʼ saʼ xyaalal laj paabʼanel aʼin xbʼaan naq keʼraj naq wanqebʼ rubʼel xwankil. Joʼkan naq li Apostol Pablo kixye wiʼ chik rehebʼ: «Wanq junelik leepaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ re naq texruhanq xchupbʼal chixjunil xxamlel li xsimaj li maaʼus [malaj laj Tza]» (Efesios 6:16). Wi kaw li qapaabʼal, tooruuq xkolbʼal qibʼ chiruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej (Mateo 17:20).

16. Chanru tooruuq xkawresinkil li qapaabʼal?

¹⁶ Chanru tooruuq xkawresinkil li qapaabʼal? Rikʼin xtzolbʼal li Santil Hu. Qilaq jun li eetalil: re naq kawaq jun li tzʼak tento naq teʼxxaqabʼ chiʼus rubʼel chʼochʼ ut re naq kawaq li qapaabʼal tento naq tqatzol wulaj wulaj li naxye li Santil Hu. Joʼkan naq, wi kaw li qapaabʼal tooruuq xkolbʼal qibʼ chiruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej (1 Juan 5:5).

17. Kʼaru tento tqabʼaanu re xkolbʼal qibʼ chiru li maaʼus aj musiqʼej?

¹⁷ Kʼaru raj chik keʼxbʼaanu ebʼ laj paabʼanel re Efeso? Ebʼ laj paabʼanel aʼin keʼraj xkolbʼal ribʼebʼ, xbʼaan naq xnumtaak li qʼehink ut li tuulak saʼ li tenamit Efeso. Joʼkan naq li Apostol Pablo kixye rehebʼ: «Junelik chextijoq, chextzʼaamanq. Chi kokʼaj xsaʼ chexʼelajinq saʼ li Musiqʼej» (Efesios 6:18). Ut saʼebʼ li qakutan xnumtaak ajwiʼ xnaʼlebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Re naq tqakol qibʼ chiruhebʼ, tento naq tqatzʼaama qatenqʼankil re li Jehobʼa ut tqayaabʼasi li xkʼabʼaʼ naq nokootijok. Li Santil Hu naxye: «Li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa chanchan jun li nimla ochoch nim xteram. Aran naxik ut naxkol ribʼ li tiik xchʼool» (Proverbios 18:10, TNM). Tento naq junelik tootijoq chiru li Yos re naq tooxkol «chiru li maaʼus» malaj  laj Tza (Mateo 6:13). Chʼolchʼo chiqu naq li Yos tixsume li qatij (Salmo 145:19).

18, 19. a) Kʼaʼut chʼolchʼo chiqu naq tooruuq xkuybʼal chixjunil li aaleek? b) Kʼaru tqil saʼ li jun chik tzolom?

¹⁸ Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej kawebʼ ribʼ. Abʼan, inkʼaʼ tooxuwaq chiruhebʼ wi nokoojilok chixkʼatq li Yos ut tqabʼaanu li naraj (chaawil Santiago 4:7, 8). Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej inkʼaʼ nekeʼruuk xbʼaanunkil chixjunil li nekeʼraj. Saʼ xkutankil laj Noe, li maaʼus aj musiqʼej keʼkʼeheʼk chi xtojbʼal xmaak ut saʼ li kutan chaalel teʼsacheʼq chi junajwa (Judas 6). Jultikoʼq aawe naq li Jehobʼa naroksihebʼ li xʼanjel re qatenqʼankil (2 Reyes 6:15-17). Ebʼ li anjel nekeʼxkʼe xchʼool chiqix ut nekeʼraj naq inkʼaʼ tqapaabʼebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Aʼin naraj xyeebʼal naq nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool naq naqakuy li aaleek. Joʼkan naq choowanq junelik chixkʼatq li Jehobʼa ut ebʼ li xʼanjel, qatzʼeqtaanaq chixjunil li nachalk saʼ li tuulak ut saʼ li qʼehink ut qayuʼamiq li naxye li Santil Hu (1 Pedro 5:6, 7; 2 Pedro 2:9). Wiʼ joʼkan tqabʼaanu, tooruuq xkolbʼal qibʼ chiruhebʼ li maaʼus aj musiqʼej.

¹⁹ Ebʼ li maaʼus aj musiqʼej ut li rahilal nokooʼeʼxkʼe saʼ chʼaʼajkilal. Saʼ li jun chik tzolom tqil kʼaʼut naq li Jehobʼa inkʼaʼ narisi chixjunil aʼin.