1. Bonde kahombaso nyanga dia mbeya awui wendana l’andjelo?

MBEYA onto nembetshiyaka mbala efula mbeya dikambo dimɔtshi diendana la nkumbo kande. Woho akɔ wâmɛ mbele, mbeya Jehowa Nzambi nembetshiyaka mbeya ndo nkumbo kande ka andjelo dimɛna. Bible mbelɛka andjelo ɔnɛ ‘ana wa Nzambi.’ (Jɔbɔ 38:7) Ɔkɛndɛ akɔna wele la wɔ lo sangwelo diaki Nzambi? Onde wakonge l’ɔkɛndɛ ɔmɔtshi l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto? Onde andjelo wekɔ la shɛngiya lo lɔsɛnɔ layɛ? Naka eelo, ko woho akɔna?

2. Oma lende akaye andjelo, ndo wekɔ angana?

² Bible tɛkɛtaka mbala nkama dikambo dia andjelo. Tɔsɛdingole avɛsa amɔtshi wa lo Bible dia mbeya awui efula wendana l’andjelo. Oma lende akaye andjelo? Kɔlɔsayi 1:16 mbutaka ɔnɛ: “Lo tshimbo yande [Yeso Kristo] mbakatongama diangɔ dikina tshɛ l’olongo ndo la nkɛtɛ.” Ɔnkɔnɛ, ditongami tshɛ dia lo nyuma dielɛwɔ andjelo diakatongama oma le Jehowa Nzambi, lo tshimbo y’Ɔnande l’enondo. Andjelo wekɔ angana? Bible mɛnyaka dia miliyɔ nkama ya andjelo yakatongama ndo vɔ tshɛ wekɔ la wolo efula.​—Osambo 103:20. *

3. Kakɔna katotɛ Jɔbɔ 38:4-7 lo dikambo di’andjelo?

 ³ Bible totɛka dia etena kakatongama nkɛtɛ, ‘ana tshɛ wa Nzambi wakatatɛ mbida nsaka.’ (Jɔbɔ 38:4-7) Andjelo wakikɔ edja efula la ntondo k’anto ndo ka nkɛtɛ tongama. Ndo divɛsa dia lo Bible nɛ mɛnyaka dia andjelo wekɔ la nsaki, nɛ dia diɔ mbutaka dia vɔ ‘wakembaka esambo kâmɛ la ɔngɛnɔngɛnɔ.’ Lembetɛ dia ‘ana tshɛ wa Nzambi’ wakangɛnangɛnaka kâmɛ. Lo etena kɛsɔ, andjelo tshɛ waki lo nkumbo kele kâmɛ kakakambɛka Nzambi.

4. Ngande wɛnya Bible dia andjelo wa kɔlamelo ndjashaka lo kɛnɛ kasala anto?

⁴ Ntatɛ lam’akawɛnyi etongelo k’anto wa ntondo, andjelo wa kɔlamelo wakɛnya woho wakawayashaka efula le nkumbo k’anto kakayahamaka ndo l’okotshamelo wa sangwelo diaki Nzambi. (Tokedi 8:30, 31; 1 Petero 1:11, 12) Koko l’edjedja ka wonya, andjelo wakɛnyi dia anto efula wakatshike kambɛ Otungi awɔ wa ngandji. Aha la tâmu, dui sɔ diakânyangiya. Diakɔ diele, etena tshɛ kakadimɔ onto otsha le Jehowa, ‘andjelo ngɛnangɛnaka.’ (Luka 15:10) Lam’ele andjelo ndjashaka efula dikambo dia ɔlɔlɔ wa wanɛ wakambɛ Nzambi, hatokoke mamba woho wakamba Jehowa la wɔ mbala la mbala dia nkeketsha ndo dia nkokɛ ekambi ande wa kɔlamelo wa la nkɛtɛ. (Hɛbɛru 1:7, 14) Tende bɛnyɛlɔ dimɔtshi.

5. Bɛnyɛlɔ diakɔna diɛnya osukɔ w’oma le andjelo diatanaso lo Bible?

⁵ Andjelo ahende wakakimanyiya Lɔta, onto ɔlɔlɔ nde l’anande wa wamato dia shimbamɛ oma lo elanyelo k’osomba wa Sɔdɔma la Gɔmɔra lo mbatondja oma lo dihole sɔ. (Etatelo 19:15, 16) Ntambe efula l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, wakakasha omvutshi Danyɛlɛ lo difuku dia ntambwɛ, koko nde akake ndo akate ate: “[Nzambi k]ami akatumi ondjelo andi, akadihi enyo wa tambwe.” (Danyɛlɛ 6:22) Lo ntambe ka ntondo T.D., ondjelo ɔmɔtshi akatshungola ɔpɔstɔlɔ Petero oma lo lokanu. (Etsha 12:6-11) Ndo nto, andjelo wakasukɛ  Yeso lo etatelo k’olimu ande wa la nkɛtɛ. (Makɔ 1:13) Ndo yema tshitshɛ la ntondo ka nyɔi ka Yeso, ondjelo ɔmɔtshi akɛnɛ le nde ndo “akookeketsha.” (Luka 22:43) Yeso mɛtɛ akakondja ekeketshelo lo tena sɔ dia pâ efula dia lo lɔsɛnɔ lande!

6. a) Ngande wakokɛ andjelo ekambi waki Nzambi ɛlɔ kɛnɛ? b) Ambola akɔna wayangaso nsɛdingola?

⁶ Ɛlɔ kɛnɛ, andjelo hawoyoya le ekambi waki Nzambi wa la nkɛtɛ lo yoho yɛnama. Koko, kânga mbahawɛnama le anto, andjelo wa wolo waki Nzambi wekɔ lo ntetemala nkokɛ ekambi ande, djekoleko oma lo wâle tshɛ wa lo nyuma. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ondjelo wa [Jehowa] atudingaka wane watuwukaka woma, atâshimbelaka.” (Osambo 34:7) Lande na kahomba ɛtɛkɛta ɛsɔ tokeketsha efula? Nɛ dia ekɔ ditongami dia lo nyuma dia kɔlɔ ndo dia wâle efula dialanga tosalɛ kɔlɔ! Naa ditongami sɔ na? Oma lende akadiaye? Ndo ngande wayangadiɔ dia tosalɛ kɔlɔ? Dia nkondja ekadimwelo lo ambola asɔ, tɔsɛdingole lo tshena pe dui dimɔtshi diakatombe lo etatelo k’ɔkɔndɔ w’anto.

7. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yakekola Satana anto oma le Nzambi?

⁷ Oko wakateke lo tshapita 3 ya dibuku nɛ, ondjelo ɔmɔtshi akonge la nsaki ka mbolɛ anto ko nde akatɔmbɔkwɛ Nzambi. Ondjelo ɔsɔ akayeyamaka l’ɔkɔngɔ oko Satana Diabolo. (Ɛnyɛlɔ 12:9) Yɛdikɔ y’ɛnɔnyi oko 1600 l’ɔkɔngɔ wa nde nkesa Eva, Satana akekola anto suke la tshɛ oma le Nzambi, onyake anto angana ato wa kɔlamelo, ɛnyɛlɔ oko Abɛlɛ, Ɛnɔka, la Nɔa.​—Hɛbɛru 11:4, 5, 7.

8. a) Ngande wakakome andjelo amɔtshi ɛdiɛngɛ? b) Dia vɔ shimbamɛ oma lo Mvula k’elola ka lo nshi ya Nɔa, kakɔna kakahombe ɛdiɛngɛ ɛsɔ nsala?

⁸ Lo nshi ya Nɔa, andjelo akina wakatɔmbɔkwɛ Jehowa. Vɔ wakatshike ahole awɔ lo nkumbo kaki Nzambi ka l’olongo, ko wakaholɔ la nkɛtɛ ndo wakalɔtɛ alemba wa l’emunyi.  Lande na? Sho mbadiaka lo Etatelo 6:2 ɔnɛ: “Ku ana apami a [Nzambi] wakenyi vati: Ana amantu wakuti antu amena mbewo. Okone vo wakatshuki wane wakawasonola uma l’atei awo.” Koko Jehowa Nzambi kotshika dia ditshelo di’andjelo asɔ ndo etombelo wa kɔlɔ w’oma lo ditshelo diakɔ ntetemala. Nde akalɔsha Mvula k’elola kakadiake anto wa kɔlɔ tshɛ wa la nkɛtɛ ndo akakokɛ paka ekambi ande wa kɔlamelo. (Etatelo 7:17, 23) Ɔnkɔnɛ, andjelo asɔ wakatɔmbɔkɔ, wakahombe paka ntshika alemba awɔ wa l’emunyi ko nkalola otsha l’olongo oko ditongami dia lo nyuma. Vɔamɛ wakete lo wedi waki Diabolo, lakakome “owandji w’ɛdiɛngɛ.”​—Mateo 9:34.

9. a) Kakɔna kakakomɛ ɛdiɛngɛ etena kakawakalola l’olongo? b) Kakɔna kayangaso nsɛdingola lo dikambo dia ɛdiɛngɛ?

 ⁹ Etena kakakalola andjelo wakatɔmbɔkɔ asɔ otsha l’olongo, vɔ wakɔsama oko anto wambotshanyema oko Satana k’owandji awɔ. (2 Petero 2:4) Kânga mbahawayokoka ndɔta nto alemba wa l’emunyi, vɔ wekɔ lo ntetemala monga la shɛngiya ya kɔlɔ le anto. Diɔ diakɔ diele, lo ekimanyielo ka ɛdiɛngɛ ɛsɔ, Satana ‘ekɔ lo minganyiya nkɛtɛ k’otondo.’ (Ɛnyɛlɔ 12:9; 1 Joani 5:19) Woho akɔna? Mbala efula, ɛdiɛngɛ kambaka la toho takoka nkesa anto. (2 Kɔrɛtɔ 2:11) Tɔsɛdingole toho tɔmɔtshi l’atei atɔ.

10. Osakelo w’ekanga kɛdikɛdi na?

¹⁰ Dia nkesa anto, ɛdiɛngɛ kambaka la osakelo w’ekanga. Osakelo w’ekanga kimanyiyaka anto dia monga la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ mbala kakɔ ɔtɔi kana oma lo tshimbo ya wetshi. Bible hetawɔ osakelo w’ekanga wa ngasɔ ndo tɔ totɛka dia nkakitɔna l’ɛngɔ tshɛ kendana la tshelo shɔ. (Ngalatiya 5:19-21) Ɛdiɛngɛ kambaka la osakelo w’ekanga woho wakamba omundji wa nse la ɔbɔɔ kana la omata. Omundji wa nse kambaka la weho efula wa diangɔ dia munda weho wa nse yotshikitanyi. Woho akɔ wâmɛ mbele, ɛdiɛngɛ kambaka la toho totshikitanyi t’osakelo w’ekanga dia vɔ monga la shɛngiya le weho w’anto tshɛ.

11. Diendja kɛdikɛdi na, ndo lande na kahombaso mbewɔ tshelo shɔ?

¹¹ Djonga mɔtshi yakamba la ɛdiɛngɛ ele diendja. Diendja kɛdikɛdi na? Ɔsɔ ekɔ tshelo ya mona woho wa mbishola awui wa lo nshi yayaye kana woshami. Toho tɔmɔtshi ta diendja tɔ tɔnɛ: Diendja dia tɔɔtɔ, diendja dia lo kartɛ, diendja dia la okama wa woho ɔmɔtshi wa lowolo la pɛsɔpɛsɔ, diendja dia l’anya, oyangelo wa mbeya nyimo, ohino, lolengɛ, kolomboka, sɔi kana osakwelo wa alɔ. Kânga mbele anto efula mbɔsaka weho wa diendja ɛsɔ oko kema la wâle, Bible mɛnyaka ɔnɛ wanɛ wata akambo wahataye kambaka kâmɛ l’ɛdiɛngɛ. Ɛnyɛlɔ, Etsha 16:16-18 tɛkɛtaka dia “ɔdiɛngɛ  wakataka akambo wahataye” wakatomaka ɔna womoto ɔmɔtshi dia mbuta “akambo wahataye.” Koko ɔna womoto ɔsɔ kokoka mbuta akambo wahataye nto etena kakawotondja ɔdiɛngɛ ɔsɔ.

12. Lande na kele ekɔ wâle nyanga dia ntɛkɛta la wanɛ wavɔ?

¹² Yoho kina yakesa ɛdiɛngɛ anto ele lo mbakeketsha dia ntɛkɛta la wanɛ wavɔ. Anto walela lakiwɔ la ngandji lambovɔ kesamaka mbala efula la tokanyi ta kɔlɔ lo dikambo dia wanɛ wavɔ. Ɔtɛkɛtshishi wa djimu koka mbuta awui amɔtshi wa lânde kana nsangola dui diafɔna la di’ɔnɛ lovwe. Diakɔ diele, anto efula komaka lo mbetawɔ dia wanɛ wavɔ wekɔ mɛtɛ la lɔsɛnɔ ndo ɔnɛ ntɛkɛta la wɔ koka nkimanyiya wanɛ wasɛna dia mbikikɛ lonyangu lawɔ. Koko esambelo tshɛ ka woho ɔsɔ kekɔ kashi ndo wâle. Lande na? Nɛ dia ɛdiɛngɛ koka mbokoya dui di’onto lakavu ndo mbutɛ ɔtɛkɛtshishi wa djimu awui wendana la onto lakavu. (1 Samuɛlɛ 28:3-19) Ndo nto, oko wakateke lo tshapita 6, wanɛ wavɔ bu la lɔsɛnɔ nto. (Osambo 115:17) Ɔnkɔnɛ, ‘onto tshɛ latɛkɛta l’ɔnɛ lakavu’ kesamaka oma le ɛdiɛngɛ ndo ekɔ  lo nsala awui wahɔtɔnɛ la lolango la Nzambi. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 18:10, 11; Izaya 8:19) Diakɔ diele, wɛ pombaka monga la yewo y’efula dia mbewɔ tshelo shɔ ya wâle yakamba l’ɛdiɛngɛ.

13. Kakɔna kakasale anto efula wakokaka ɛdiɛngɛ wɔma?

¹³ Ɛdiɛngɛ hawokomɛ tsho lo nkesa anto, koko vɔ mbaotshaka ndo wɔma. Ɛlɔ kɛnɛ, Satana l’ɛdiɛngɛ ande mbeyaka dia etena kambâtshikalɛ dia vɔ mbidjama lo lokanu “kaya mondo,” diɔ diakɔ diambowoleka monga ngala efula. (Ɛnyɛlɔ 12:12, 17) Kânga mbediɔ ngasɔ, nunu di’anto wakokaka ɛdiɛngɛ wɔma lushi tshɛ wakahembola losambi vɔ la wɔ. Ngande wakawasale dikambo sɔ? Kakɔna kakoka onto nsala oyadi nde amboshilaka monga la diɔtɔnganelo la ɛdiɛngɛ?

14. Lo ndjela ɛnyɛlɔ k’Akristo wa l’Ɛfɛsɔ wa lo ntambe ka ntondo, ngande wakokaso mpembola losambi l’ɛdiɛngɛ?

¹⁴ Bible totɛka woho wa nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ ndo wa mpembola losambi tshɛ la wɔ. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’Akristo wa lo ntambe ka ntondo wa l’osomba wa Ɛfɛsɔ. Amɔtshi l’atei awɔ waki la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ la ntondo ka vɔ ndjokoma Akristo. Akawasale etena kakawɔshi yɛdikɔ ya mpembola losambi l’ɛdiɛngɛ? Bible mbutaka ɔnɛ: “Anto efula wakasalaka akambo wa maji wakatshumanya abuku awɔ ndo wakaatshumbe la ntondo k’anto tshɛ.” (Etsha 19:19) Lo ntshumba abuku awɔ wa maji, Akristo asɔ wakatshikɛ wanɛ walanga nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ ɛlɔ kɛnɛ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ. Anto walanga kambɛ Jehowa pombaka ntshumba oseka ɛngɔ tshɛ kendana l’ɛdiɛngɛ, mbuta ate abuku, tojurnalɛ, filmɛ, esato ndo mishiki watshutshuya dia mbɔtɔnɛ l’ɛdiɛngɛ ndo wɛnya dia diɔtɔnganelo dia l’ɛdiɛngɛ diekɔ dimɛna ndo mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ. Vɔ pombaka ntshumba ndo mpako, nkinda  kana diangɔ dikina diakawakondja dia ndjakokɛ oma lo kɔlɔ.​—1 Kɔrɛtɔ 10:21.

15. Dia nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ, ahombaso nsala?

¹⁵ Ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ w’Akristo wa l’Ɛfɛsɔ ntshumba abuku awɔ wa maji, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akâfundɛ ate: “Tekɔ lo ndɔ ta . . . la ɛdiɛngɛ.” (Ɛfɛsɔ 6:12) Ɛdiɛngɛ kopekɔ. Vɔ wakatetemala nyanga dia mbahemɛ anto. Lâsɔ, naa dui dikina diakahombe Akristo asɔ nsala? Pɔɔlɔ akate ate: “Lo waaso tshɛ, nyokimɛke engawo ka woke ka mbetawɔ kayonyokimanyiya dia memadia mpito tshɛ yalombalomba ya [Satana] Kanga kɔlɔ.” (Ɛfɛsɔ 6:16) Naka engawo kaso ka mbetawɔ kekɔ wolo efula, kete tayoshika ntanga wolo efula la ntondo k’ɛdiɛngɛ.​—Mateo 17:20.

16. Ngande wakokaso nkeketsha mbetawɔ kaso?

¹⁶ Lâsɔ, ngande wakokaso nkeketsha mbetawɔ kaso? Oma lo wekelo wa Bible. Dia ehele monga wolo, paka tɔ mbongi wolo efula l’ɛse. Woho akɔ wâmɛ mbele, wolo wa mbetawɔ kaso nemanɛka efula la wolo wa lɛnɛ ohikamitɔ, mbuta ate lo ewo k’oshika ka Ɔtɛkɛta wa Nzambi, Bible. Naka tayadiaka ndo tayekaka Bible lushi la lushi, kete mbetawɔ kaso kayokoma wolo. Oko wele ehele ka wolo ekokelo, mbele ndo mbetawɔ ka wolo tokokɛka oma lo tɔsɛngiya t’oma le ɛdiɛngɛ.​—1 Joani 5:5.

17. Naa dui dikina diahombaso nsala dia nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ?

¹⁷ Naa dui dikina diakahombe Akristo wa l’Ɛfɛsɔ asɔ nsala? Vɔ waki l’ohomba wa nyomonga la ekokelo nɛ dia wakasɛnaka l’osomba wakalole la awui w’ɛdiɛngɛ. Diakɔ diakawatɛ Pɔɔlɔ ate: “La weho tshɛ w’alɔmbɛlɔ ndo w’ɛsɛngɔsɛngɔ, nyotetemale nɔmba lo diaaso tshɛ lo yoho yɔtɔnɛ la nyuma.” (Ɛfɛsɔ 6:18) Lam’ele ndo sho mbasɛna lo andja woludi la awui w’ɛdiɛngɛ, ekɔ ohomba sho nɔmbaka Jehowa ekokelo kande la etete dia sho nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ. Lo mɛtɛ, sho pombaka nkamba la lokombo la Jehowa lo alɔmbɛlɔ aso. (Tokedi 18:10) Diɔ diakɔ diahombaso  ntetemala nɔmba Nzambi dia nde totshungola “oma le Kanga kɔlɔ,” Satana Diabolo. (Mateo 6:13) Jehowa ayokadimola alɔmbɛlɔ wa l’otema ɔtɔi asɔ.​—Osambo 145:19.

18, 19. a) Kakɔna katoshikikɛ ɔnɛ tayodja otshumba lo ta dialɔso l’ɛdiɛngɛ? b) Dimbola diakɔna diayokadimɔma lo tshapita yayela?

¹⁸ Ɛdiɛngɛ wekɔ wâle efula, koko hatohombe mbaoka wɔma naka sho ndɔshana la Diabolo ndo ndjasukanya la Nzambi lo nsala lolango lande. (Jakɔba 4:7, 8) Wolo wele l’ɛdiɛngɛ wekɔ la elelo. Vɔ wakalongola dilanya lo nshi ya Nɔa ndo wayolanyema lo pondjo lo nshi yayaye. (Judɛ 6) Ohɔ nto dia andjelo wa Jehowa wele la wolo wekɔ lo tokokɛ. (2 Nkumi ya dikanga 6:15-17) Andjelo asɔ ngɛnangɛnaka efula etena kɛnawɔ dia tekɔ lo nshika ntanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ. Sho koka mbuta dia andjelo w’ɛlɔlɔ tokeketshaka. Diakɔ diele, totshikalake suke la Jehowa ndo la nkumbo kande ka ditongami dia lo nyuma dia kɔlamelo. Tewɔ weho tshɛ wa diɔtɔnganelo dia l’ɛdiɛngɛ ndo toyelake alako w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi nshi tshɛ. (1 Petero 5:6, 7; 2 Petero 2:9) Ngasɔ mbayotokoka ndjashikikɛ dia mbidja otshumba lo ta dialɔso la ditongami dia lo nyuma dia kɔlɔ.

¹⁹ Ko lande na kakatshike Nzambi ɛdiɛngɛ ndo awui wa kɔlɔ wambosoya anto woho w’anyanya na? Dimbola sɔ diayokadimɔma lo tshapita yayela.